Нясьвіж

На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Нясьвіж утварыўся ў выніку супрацьпастаўленьня з адмоўнай часьцінкай не-, дзе аснова «сьвідзь» — сьвідзіна, 'зарасьнік хмызьняку каля ракі або возера'. Гэтая ж аснова ёсьць у назвах ракі Сьцьвігі і возера Сьвідна^[3].

Асноўны артыкул: Гісторыя Нясьвіжу

Вялікае Княства Літоўскае

Згодна з сучаснымі энцыкляпэдычнымі даведнікамі^[4][5] першы пісьмовы ўпамін пра Нясьвіж датуецца 1446 годам, калі вялікі князь Казімер перадаў яго Мікалаю Яну Неміровічу. Тым часам традыцыйна адлік гісторыі места вядзецца ад 1223 году^[6][7] — паведамленьня пра князя Юрыя Нясьвіскага, які браў удзел у бітве на Калцы. Магчыма, ягонымі нашчадкамі былі князі нясьвіскія Рыгор і Іван, памянёныя ў 1388 годзе. Аднак факт існаваньня самога паселішча ў гэты час не пацьвярджаецца археалягічнымі зьвесткамі^[8].

З 1492 году Нясьвіжам валодаў род Кішкаў. У 1513 годзе дачка гетмана вялікага Станіслава Кішкі — Ганна — пабралася шлюбам з Янам Радзівілам «Барадатым». У 1533 годзе места канчаткова перайшло ў валоданьне Радзівілаў, якія збудавалі тут драўляны замак.

Радзівілы: Мікалай «Чорны» і яго сын Мікалай Крыштап «Сіротка»

У XVI ст. Нясьвіж быў адным з галоўных цэнтраў Рэфармацыі (кальвінізму) у Вялікім Княстве Літоўскім. Імёны дзеячоў таго часу, што жылі тут, набылі шырокую вядомасьць — Сымон Будны, Лаўрэн Крышкоўскі, Мацей Кавячынскі, Салямон Рысінскі, Даніла Набароўскі і інш. пісьменьнікі, паэты, філёзафы. У 1547 годзе Мікалай Радзівіл «Чорны» атрымаў тытул князя Сьвятой Рымскай імпэрыі, у выніку чаго места стала цэнтрам княства. У 1562 годзе ён заснаваў тут друкарню, у якой выйшлі першыя на тэрыторыі сучаснай Беларусі кнігі на старабеларускай мове.

7 траўня 1583 году ў Нясьвіжы пачалося будаваньне замка, у 1584 годзе тут заснавалі езуіцкі калегіюм, у 1591 годзе — кляштар бэнэдыктынак. У 1593 годзе завяршылася будаваньне касьцёла Божага Цела пры кляштары езуітаў. У 1598 годзе пачаў дзеяць кляштар бэрнардынаў.

23 красавіка^[4] 1586 году кароль і вялікі князь Стэфан Баторы надаў Нясьвіжу Магдэбурскае права і герб «у правай частцы герба, залатога колеру, палова чорнага арла; у левай — дзесяць касых вырубаў — залатога, блакітнага й чырвонага колераў»^[9], а па вяртаньні з вандроўкі ў Сырыю, Палестыну і Эгіпет Мікалай Крыштап Радзівіл «Сіротка» заснаваў Нясьвіскую ардынацыю.

Радзівілы: Міхал Казімер «Рыбанька» і яго жонка Францішка Ўршуля зь Вішнявецкіх

Да канца XVI ст. Радзівілы ператварылі Нясьвіж ў фартэцыю. Места рэарганізавалі паводле заходнеэўрапейскіх прынцыпаў: прастакутны плян з 2 мураванымі брамамі на восі галоўнай вуліцы (пазьней зьявілася яшчэ некалькі брамаў), у цэнтры — прастакутны Рынак з ратушай; места атачалі ўмацаваны вал і роў. За Слуцкай брамай, на супрацьлеглым беразе Вушы ўтварылася прадмесьце Новае Места (у 1626 годзе тут збудавалі езуіцкую капліцу Сьвятога Ізыдора), а ў 1625 годзе на паўночна-заходнім баку ад Старога Места — прадмесьце Казімер.

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Нясьвіжу ліцьвінамі: «…литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин^[a], католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа» (1631 год)^[11]. У матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэту пад 1638 годам значыцца Johannes Otteski, Nieswitzio-Littwanus, а пад 1643 годам — Johannes Zelenievieczky, Neszvicensis Litvanus^[12].

У 1625 годзе Нясьвіж зьведаў вялізны мор, што паспрыяла адкрыцьцю тут у 1627 годзе аптэкі, у 1651 годзе мор паўтарыўся. За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) двойчы ў 1654 і 1659 гадох места руйнавалі казакі і маскоўскія войскі, аднак замак здолеў вытрымаць аблогі. У 1672 годзе ў Нясьвіжы заснавалі дамініканскі кляштар. На 1673 год у месьце было 366 дымоў^[4]. У 1681 годзе кароль і вялікі князь Ян Сабескі сваім прывілеем заснаваў Нясьвіскі кірмаш. За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1706 годзе места разрабавалі швэдзкія войскі.

Адбудова Нясьвіжу вялася ў 1720-я гады, калі вакол муроў узьвялі новыя валы. У 1724 годзе Радзівілы ўтварылі ў замку капэлу, а ў 1740 годзе з ініцыятывы Ф. У. Радзівіл, пачаў дзеяць прыдворны тэатар. У 1740-я гады М. К. Радзівіл «Рыбанька» заклаў мануфактуру шаўковых паясоў (пазьней пераведзеная ў Слуцак), у 1747 годзе — кадэцкі корпус, а ў 1752 годзе — дывановую і суконную мануфактуры. У прадмесьці Альба, дзе з канца XVI ст. знаходзілася замеская рэзыдэнцыя, Радзівілы ўзьвялі мураваны палац «Эрмітаж», іншыя пабудовы, уладкавалі набярэжныя каналаў.

У XVIІІ ст. Нясьвіж быў значным культурным цэнтрам, тут дзеялі кадэцкі корпус для прыватнага войска Радзівілаў і школа флёцкіх афіцэраў (у Альбе), балетная і музычная школы, капэла і тэатар Радзівілаў. У 1750—1791 гадох у месьце працавала друкарня, дзе выдаваліся падручнікі і мастацкія творы на польскай і лацінскай мовах. У 1755 годзе ў парку «Альба» збудавалі летні палац пад назвай «Кансаляцыя».

Двойчы ў 1764 і 1768 гадох расейскія войскі акупавалі Нясьвіж у выніку палітычнага супрацьстаяньня Кацярыны II і Караля Станіслава Радзівіла. А ў 1772 годзе расейскія акупанты канфіскавалі гістарычныя і мастацкія каштоўнасьці замка, бібліятэку (10 тыс. кніжак) вывезьлі ў Пецярбург і разьмеркавалі ў Акадэмію навук^[13]. У 1773 годзе з утварэньнем Адукацыйнай камісіі ў Нясьвіжы адкрылася павятовая падакруговая школа. У 1792 годзе расейскія войскі зноў акупавалі места.

• Старая графіка Нясьвіжу
• 
  Альтанка ў Альбе, XVIII ст.
• 
  Калегіюм езуітаў, 1797 г.
• 
  Ратуша, 1820-я гг.
• 
  Касьцёл і кляштар дамініканаў, да 1873 г.

• 
  Слуцкая брама. Д. Струкаў, 1863 г.
• 
  Замак Радзівілаў, 1882 г.
• 
  Фарны касьцёл, 1882 г.
• 
  Замкавая вежа, 1882 г.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Нясьвіж апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1795 годзе стаў цэнтрам павету Менскай губэрні (з 1796 году пазаштатнае места Слуцкага павету). У вайну 1812 году места як уладаньне Дамініка Радзівіла, які з аддзелам дзеяў у складзе войскаў Напалеона, занялі царскія войскі. Улады Расейскай імпэрыі канфіскавалі каштоўнасьці замка: калекцыі мэдалёў і манэтаў адправілі ў Харкаўскі ўнівэрсытэт, сакральныя прадметы — у Маскву, іншыя старажытнасьці — у розныя расейскія музэі і зборы^[5]. У 1813 годзе зь сьмерцю Д. Радзівіла спынілася ў мужчынскім пакаленьні тутэйшая галіна роду.

У аповесьці 1840 году беларускамоўны селянін, які прыехаў зь Нясьвіжу «ад нашага князя Радзівіла», называе сябе ліцьвінам («ja Lićwin»)^[14]. У гэтай жа аповесьці адзначаецца, што іншыя народы пазнаюць ліцьвінаў паводле іх «сьпеўнай мовы»^[15].

Па здушэньні вызвольнага паўстаньня ў 1835 годзе расейскія ўлады закрылі дамініканскую школу. У 1875 годзе ў яе будынках адкрылася Нясьвіская настаўніцкая сэмінарыя. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Нясьвіжы дзеялі 2 касьцёлы, царква, сынагога, 7 юдэйскіх малітоўных дамоў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Нясьвіж занялі нямецкія войскі.

• Нясьвіж на малюнках Напалеона Орды, 1876 год
• 
  Панарама места
• 
  Кляштар бэнэдыктынак
• 
  Касьцёл і кляштар бэнэдыктынаў
• 
  Замак Радзівілаў

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Нясьвіж абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце ўтварылася Беларуская рада, а жыхары Нясьвіжу атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР і накіроўвалі ў Народны Сакратарыят скаргі на дзеяньні нямецкіх войскаў^[16]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі места ўвайшло ў склад Беларускай ССР^[17]. 6 жніўня 1919 году Нясьвіж занялі польскія войскі, у ліпені 1920 году — бальшавікі^[5]. З кастрычніка 1920 году места знаходзілася пад польскай уладай. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Нясьвіж апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам павету Наваградзкага ваяводзтва. У гэты час адкрыліся беларуская гімназія, мескі музэй у будынку ратушы, дзе захоўваліся старажытныя пэргамэнтныя дакумэнты, залатыя ключы ад мескіх брамаў і інш. У кастрычніку 1926 году тут адбылася сустрэча маршала Юзэфа Пілсудзкага з буйнымі зямянамі.

У 1939 годзе Нясьвіж увайшоў у БССР, ад гэтага часу радзівілаўская ардынацыя спыніла сваё існаваньне. У 1940 годзе места стала цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з 28 чэрвеня 1941 да 2—4 ліпеня 1944 году Нясьвіж знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху. У 1944 годзе савецкая ўлада пераўтварыла колішні замак Радзівілаў у санаторыю.

У 1993 годзе ўтварыўся гістарычна-культурны музэй-запаведнік «Нясьвіж», у 1995 годзе адкрыўся Нясьвіскі гістарычна-краязнаўчы музэй. У 1996 годзе адбыўся першы Фэст камэрнай музыкі «Музы Нясьвіжу». У 1997 годзе ў Нясьвіжы прайшло сьвята — Дзень беларускага пісьменства. У 2006—2011 гадох праводзілася рэканструкцыя замка Радзівілаў, якую беларускія архітэктары крытыкуюць за недастатковую навуковасьць і прафэсіяналізм, вынікам чаго стаўся разбуральны характар «рэстаўрацыйных» працаў^[18].

• Места на старых здымках
• 
  Панарама места. Ю. Барэці, 1894 г.
• 
  Кляштар бэнэдыктынак да зьнішчэньня вежы касьцёла. Ю. Барэці, 1894 г.
• 
  Ратуша па руйнаваньні верхніх ярусаў вежы
• 
  Касьцёл Сьвятога Яна па частковым руйнаваньні расейскімі ўладамі

• 
  Касьцёл Сьвятой Кацярыны па маскоўскай перабудове пад царкву
• 
  Капліца Сьвятога Ізыдора на Новым Месьце
• 
  Школьны Двор. Сынагога
• 
  Авіяздымак. А. Абуховіч, 1927 г.

Дэмаграфія

• XVII стагодзьдзе: 1673 год — 2,4 тыс. чал.^[4]
• XVIII стагодзьдзе: 1800 год — 2,7 тыс. чал.^[5]
• XIX стагодзьдзе: 1880 год — 8177 чал., зь іх каля 5 тыс. юдэяў і 1 тыс. каталікоў^[19]; 1 студзеня 1896 году — 10 237 чал. (5448 муж. і 4789 жан.), зь іх паводле веры: праваслаўных 2890, каталікоў 1545, пратэстантаў 32, юдэяў 5692, іншых 78; паводле стану: шляхты 165, духоўнага стану 59, ганаровых грамадзянаў і купцоў 63, мяшчанаў 7885, вайсковага стану 791, сялянаў 1180, іншых 94^[20].
• XX стагодзьдзе: 1921 год — 6840 чал.; 1939 год — 8,5 тыс. чал.; 1959 год — 6,7 тыс. чал.^[5]; 1973 год — 9,6 тыс. чал.^[21]; 1989 год — 14,0 тыс. чал.; 1991 год — 15 тыс. чал.; 1998 год — 15,1 тыс. чал.^[5]; 2000 год — 14,6 тыс. чал.^[22]
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 14,3 тыс. чал.; 2007 год — 12 684 чал.; 2008 год — 14,3 тыс. чал.; 2009 год — 14 033 чал. (перапіс)^[23]; 2015 год — 15 271 чал.^[24]; 2016 год — 15 434 чал.^[25]; 2017 год — 15 557 чал.^[26]; 2018 год — 15 808 чал.^[1]

Адукацыя

У Нясьвіжы працуюць 4 сярэднія, вячэрняя, музычная і дзіцяча-юнацкая спартовая школы, 7 дашкольных установаў.

• Нясьвіская дзяржаўная беларуская гімназія
• Нясьвіскі дзяржаўны раённы агульнаадукацыйны ліцэй
• Нясьвіскі дзяржаўны каледж імя Якуба Коласа

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць меская лякарня, паліклініка і радзільны дом.

Культура

Дзеюць цэнтральная раённая, дзіцячая і меская бібліятэкі, кінатэатар, дзіцячая школа мастацтваў.

• Нясьвіскі народны тэатар імя Ўршулі Радзівіл; рэжысэр — Валеры Мароз
• Народны ансамбль песьні «Млечны шлях» Нясьвіскага раённага Цэнтру культуры
• Народны вакальна-інструмэнтальны ансамбль «Нясьвіж» Нясьвіскага раённага Цэнтру культуры
• Народны ансамбль песьні «Ліра» Нясьвіскага РТМА

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Нясьвіжу да нашага часу гістарычную назву захавала толькі вуліца Слуцкая. Паводле перапісу 1874 году, у месьце таксама існавалі завулак Віленскі, вуліцы Завальная, Могілкавая, Навамеская і Цырульніцкая^[32]. У перапісу ўласьнікаў 1905—1906 гадоў у Старым Месьце таксама ўпамінаюцца Гарадзейская, Нямецкая, Падвальная, Паштовая, Царкоўная і Школьная вуліцы, Паштовы і Школьны завулкі, у Новым Месьце — Броварная, Загуменная, Зарэцкая, Ізыдорская, Калодзезная, Лазарная, Рынкавая, Слаўкаўская, Сьвіная, Сьвятакрыская і Сэнатарская вуліцы^[33].

Мясцовасьці

Гістарычныя мясцовасьці Нясьвіжу: Старое Места, Новае Места, Альба, Беразблота, Заазер’е, Загуменьне, Казімер, Ліпа, Міхалішкі, Пагулянка, Прасмыкаўшчына, Фальварак, Школішча^[33].

Прадпрыемствы мэдычнай (завод мэдычных прэпаратаў), харчовай, швацкай прамысловасьці.

Інфраструктура

Нясьвіж — пэрспэктыўны цэнтар турызму міжнароднага значэньня. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Нясьвіж», турыстычныя паслугі надае сядзіба «Нясьвіская».

У месьце працуе Нясьвіскі гістарычна-краязнаўчы музэй. У 1996 годзе ўтварыўся Нацыянальны гістарычна-культурны музэй-запаведнік «Нясьвіж». З 1995 году ў месьце праводзіцца нацыянальны фэстываль старажытнай і камэрнай музыкі «Музы Нясвіжа».

• Помнікі: С. Буднаму; бюст кн. Ю. Нясьвіскага (1990-я); бюст кн. М. К. Радзівіла Сіроткі; Уладзіславу Сыракомлі; Д. М. Бэрнардоні; Т. Макоўскаму; Якубу Коласу, скульптуры «Дама ў чорным», «Русалка» і інш.; вазы з надпісамі «1794», «За нашу і вашу свабоду», «1410. Грунвальд», «Gloria victoria».

Славутасьці

• Дом рамесьніка на Рынку (1721)
• Забудова гістарычная (канец XIX — пачатак XX ст.; фрагмэнты)
• Замкавая вежа (XVI ст.)
• Капліца Булгарына (1747)
• Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак (1593—1596)
• Кляштар бэрнардынаў (1598)

Памятныя манэты «Замак Радзівілаў. Нясьвіж» і «Фарны касьцёл. Нясьвіж»

• Могілкі: старыя каталіцкія; юдэйскія
• Палацава-замкавы комплекс Радзівілаў (XVI—XVIII стагодзьдзяў)
• Паркі: «Альба» (XVII ст.); Стары (1874)
• Плябанія (XVI—XIX стагодзьдзі)
• Ратуша і гандлёвыя рады (1586)
• Слуцкая брама (XVI ст.)
• Фарны касьцёл (1587—1593)

Страчаная спадчына

• Калегіюм езуітаў (XVI ст.)
• Капліца Сьвятога Ізыдора (1626)
• Каплічка (XIX—XX стагодзьдзі)
• Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (XVІІI ст.)
• Касьцёл Сьвятога Кацярыны (1598)
• Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар бэнэдыктынаў (1673)
• Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла (1593—1598)
• Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў (1680)
• Палацавы комплекс Альба (XVI ст.)
• Сынагога Вялікая (XVII ст.)
• Царква Раства Багародзіцы (XV ст.)
• Царква Сьвятога Спаса (XVII ст.)

Замак Радзівілаў

• Палацава-замкавы комплекс Радзівілаў
• 
  Агульны выгляд
• 
  Выгляд з боку става
• 
  Уязная брама
• 
  Унутраны дворык

• 
  Замкавая студня
• 
  Картуш з гербам Радзівілаў
• 
  Паркавая брама
• 
  Японскі масток у парку

• Інтэр'ер замка
• 
  Камінная заля
• 
  Гетманская заля
• 
  Бальная заля
• 
  Паляўнічая заля

• 
  Сталовая заля
• 
  Кабінэт князя
• 
  Бібліятэка
• 
  Герб Радзівілаў у княскай залі

Фарны касьцёл

• Касьцёл Божага Цела
• 
  Агульны выгляд
• 
  Галоўны фасад
• 
  Інтэр’ер
• 
  Росьпісы

• 
  Барэльеф Мікалая Радзівіла «Сіроткі»
• 
  Скульптура Яна Непамука
• 
  Капліца Булгарына
• 
  Плябанія

Іншыя славутасьці

• 
  Ратуша і гандлёвыя рады
• 
  Замкавая вежа
• 
  Слуцкая брама
• 
  Дом рамесьніка на Рынку

• 
  Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак
• 
  Кляштар бэрнардынаў
• 
  Камяніца на гістарычнай Дамініканскай вуліцы
• 
  Забудова гістарычнай Студэнцкай вуліцы

• 
  Расейскія кашары, збудаваныя замест езуіцкага калегіюма
• 
  Заезны двор
• 
  Колішняя кузьня
• 
  Былая карчма

Нясьвіж усталяваў сяброўскія дачыненьні зь местамі Азэрбайджану, Армэніі, Італіі, Летувы, Нямеччыны, Польшчы, Расеі, Турэччыны і Ўкраіны.

• Род Радзівілаў
  • Мікалай Радзівіл «Руды» (1512—1584) — ваявода віленскі, гетман і канцлер вялікі літоўскі
  • Мікалай Радзівіл «Чорны» (1515—1565) — канцлер вялікі літоўскі і ваявода віленскі
  • Жыгімонт Караль Радзівіл (1591—1642) — падчашы вялікі літоўскі і ваявода наваградзкі
  • Міхал Казімер Радзівіл (1635—1680) — ваявода віленскі, падканцлер вялікі літоўскі і гетман польны літоўскі
  • Караль Станіслаў Радзівіл «Пане Каханку» (1734—1790) — ваявода віленскі
• Міхал Геранім Бжастоўскі (1762—1806) — староста менскі, апошні чашнік вялікі літоўскі
• Адольф Янушкевіч (1803—1857) — беларускі і польскі паэт, этнограф, пісьменьнік
• Міхал Вітушка (1907—2006) — палітычны дзяяч, кіраўнік беларускага антысавецкага руху
• Зьміцер Касмовіч (1909—1991) — беларускі палітычны і грамадзкі дзяяч, выдавец

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 11: Мугір — Паліклініка. — 560 с. — ISBN 985-11-0188-5
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat. — Warszawa, 1886.
• Bolesław Taurogiński. Z dziejów Nieświeża. Z 70 ilustracjami. — Warszawa: Archiwum Ordynacji Nieświeskiej, 1937. — 219 с.
• Россія. Полное географическое описаніе. / В. П. Семеновъ, М. В. Довнаръ-Запольскій, Д. З. Шендрикъ, А. К. Кабановъ, А. П. Сапуновъ. — С.-Петербургъ: Изданіе А. Ф. Девріена, 1905. — Т. 9. — С. 430—434. (рас.)
• Чантурия В. А. История архитектуры Белоруссии. — издание третье, перпработаное и дополненое]. — Менск: Вышэйшая школа, 1985. — Т. 1. — С. 42—45, 74—79, 103—108, 110, 127, 128, 138, 143, 184, 194. — 295 с. — 3600 ас. (рас.)

• Нясьвіж, Radzima.org
• Нясьвіж, Globus.tut.by
• К. Я. Шышыгіна-Патоцкая. «Паданні і легенды Нясвіжу і Радзівілаў»
• «Легенды Несьвіжа» (рас.)