پێڕستی فەیلەسووفە موسڵمانەکان
فەیلەسووفە موسڵمانەکان بریتین لەو فەیلەسووفانەی کە کاریان لەسەر فەلسەفە کردووە لە ژێر ئاینی ئیسلام ، ئەوان وا بیردەکەنەوە کە بەشێک لە هاوەڵانی پەیامبەر ممحمەد بە شێوەیەکی سادە فەلسەفەیان بەکارهێناوە بۆ بانگەشەکردن بۆ ئاینی ئیسلام ، لە سەدەی هەشتەم، لە ئیمپراتۆریەتی بیزەنتی هانی وەرگێران دەدرا بۆ وەرگێرانی بەرهەمە فەلسەفەیەکانی فەلسەفەی یۆنان (بە تایبەتی نووسینەکانی ئەرستوو)
لە سەدەی نۆیەم کیندی فەلسەفەی ئیسلامی دامەزراند (٨٠٠-١٢٠٠). لە سەدەی دەیەمدا فەیلەسووف فارابی دەستیکرد بە تێکەڵکردنی فەلسەفەی یۆنانی و فەلسەفەی رۆمانی بۆ فەلسەفەی ئیسلامی فەیلەسووفە موسڵمانەکان دوایی ئەو قۆناغە پێشکەوتنی زۆریان بە خۆیانەوە بینی وە ئەو جارە کاریان کرد لەگەڵ زانستی ژیربێژی وە تێکەڵکردنەوەی لەگەڵ فەلسەفە. هەر لەو قۆناغانەدا زانستی کەلام پەیدا بوو. لە سەدەی یازدەهەمدا فەیلەسووفی موسڵمان ئیبن سینا کە بە یەکێک لە باشترین فەیلەسووفە موسڵمانەکان دادەندرێت هەتاوەکوو ئێستا توانی قوتبخانەیەکی فەلسەفەی بۆخۆی بکاتەوە بەناوی ئیبن سینایزم کە تێیدا رەوتی ئەرستۆیزم و ئەفڵاتونیزم تێیدا بەرجەستە کرابوو.
لیست
| ناو | وێنە | سەرچاوە | سەردەمی CE | قوتابخانەی گروپ | فەلسەفە |
|---|---|---|---|---|---|
| ئەل-کینی |  | عێراق | ٨٠١٨٧٣ | ئەو یەکەمین فەیلەسوفە موسڵمانەکان بوو، و بە "باوکی فەلسەفەی عەرەبی" دادەنرا.[١][٢][٣] ئەو بەناوبانگ بوو بۆ پەرەپێدانی فەلسەفەی یۆنانی و یۆنانی لە جیهانی موسڵماندا.[٤] یەکێک لە نیگەرانییە سەرەکییەکانی بریتی بوو لە نیشاندانی هاوئاهەنگی فەلسەفە و تیۆلۆژیای گریمانەیی. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو زیاتر حەزی لە ئاشکراکردن بوو لە هۆکار، چونکە باوەڕی وابوو کە دڵنیا بوو لە بابەتەکانی باوەڕ کە هۆکار ناتوانێت بدۆزێتەوە.[٤] | |
| محەمەد ئیبن زەکاریا ڕەزا |  | فارس - ئێران | نز. 865–925 | بۆچوونە پێچەوانەییەکان سەبارەت بە باوەڕەکەی هەیە. هەندێکیان، وەک ئیبن ئەبی ئۆسیبا، ئەویان وەک باوەڕدار دەناسن، بەڵام هەندێکیان، وەکو ئەبو هەتام و بیرونی، ئەویان بە بێباوەڕ دەناسن. فەیلەسوفێک کە تیۆری ڕۆحەکەی، کە لە کتێبی The Metaphysicsدا ڕوونکراوەتەوە، لە ئیسلامەوە وەرگیراوە کە تێیدا ڕوونکردنەوەی دا کە چۆن ڕۆح ڕێگای خۆی بۆ ڕزگاربوون و ئازادی دەدۆزێتەوە.[٥] لە ژیاننامەی فەلسەفییدا، ڕەزا بەرگری لە شێوازی ژیانی فەلسەفەیی خۆی کرد، جەختی لەوە کردەوە کە، لەجیاتی ئەوەی خۆڕاگر بێت، مرۆڤ دەبێت زیرەکی خۆی بەکاربهێنێت و دادپەروەری لە ژیانیدا جێبەجێ بکات. بەرگرییەکەی لە دژی ڕەخنەگرانیدا هەروەها کتێبێکە بە ناونیشانی Al Syrat al Falsafiah (The Philosophical Approach).[٥][٦] هەروەها کیمیاکارێکی سەرەتایی بوو.[٧] | |
| ئەلفارەبی |  | فارس - ئێران | 872951 | ئەلفارەبی لەگەڵ ئیبن سینا و ئەڤێرۆیس لە نێو موسڵماناندا بە پێریپاتیکی یان ڕەخنەگر ناسراون.[٨][٩][١٠] ئەو ھەوڵیداوە بیرۆکەکانی ئەفلاتوون و ئەرستۆ کۆبکاتەوە لە کتێبی "The collection of the ideas of the two philosophers".[١١] ئەو بە "دووەم مامۆستای" فەلسەفە ناسرابوو (ئەریستۆلت یەکەم بوو) ، و کارەکانی تەرخان کرابوون بۆ زیندووکردنەوەی و دووبارە داهێنانی بیرکردنەوەی فەلسەفی ئەسکەندەری، کە مامۆستاکەی، یۆهانا بن هایلان، ئەندامی بوو.[١٢] | |
| ئەبو یاقوب سیجستانی | ٩٧١ | ئیلهامبەخش بە نیۆپلاتۆنیزم، "کۆسمیۆلۆژی و مێتافیزیکی چەمکێکی خودا وەک ئەوەی لەدەرەوەی بوون و نەبوون پەرەی سەند".[١٣] زیرەک کە یەکەم بوونەوەرە لەلایەن خوداوە دروستکراوە، باوەڕی وایە، تێکناشکێت، و ئامانجی ئایینەکە بریتیە لە "گەڕانەوەی ڕۆح بەرەو خودای ڕاستەقینەی بەرزتر و لە کۆتاییدا گەڕانەوەی بۆ دۆخی سەرەتایی".[١٣][١٤][١٥][١٦] | |||
| ئەبو حەسەن عەمیر | ؟-992 | لەکاتێکدا دژایەتی ئەو جۆرە فەلسەفەیە دەکات کە بە سەربەخۆ لە ئاشکراکردن دادەنرێت، هەوڵی دا بوارەکانی ڕێککەوتن بدۆزێتەوە لەنێوان گروپە ئیسلامییەکان.[١٧][١٨] بەشی یەکەم و حەوتەمی کتێبی ئەل-ئیلام بی ماناکب ئەل-ئیسلام (ڕەوانەکراوە لە بەرژەوەندییەکانی ئیسلامەوە) وەرگێڕدراوە بۆ زمانی[١٩] ئینگلیزی لەژێر ناونیشانی The Quiddity of Knowledge and the Appurtenances of its Species and The Excellences of Islam in Relation to Royal Authority.[٢٠] کتێبەکەی تری Kitab al-amad 'ala'l-abad (On the Afterlife) هەروەها وەرگێڕانی ئینگلیزی هەیە.[٢١] | |||
| ئێبن مێسکاڤای | 9321030 | نیۆپلاتۆنیستێک کە یەکەم کاری گەورەی ئیسلامی لەسەر ئەخلاقی فەلسەفی نووسی، بە ناونیشانی تەحدیب ئەلئەکڵاک (پشتکردنەوەی ئەخلاقی) ، ئەو جیاوازی کرد لە نێوان ئەخلاقی کەسی و شانشینی گشتی، و بەراوردی سروشتی ڕزگارکەرەوەی هۆکار کرد لەگەڵ تایبەتمەندی سەرنجڕاکێشەکانی سروشت.[٢٢] | |||
| مەعاری | 9731058 | بیرمەندێکی ئازادیخواز، هێرشی کردە سەر بیروباوەڕەکانی ئایین.[٢٣] پێویستییە ناپێویستەکەی (Luzūm mā lam yalzam) نیشانی دەدات کە چۆن کاری ژیان دەبینێت. کارەکانی تری The Epistle of Forgiveness (Risālat al-ghufrān) باس لە سەردانەکەی دەکات لەگەڵ شاعیرە عەرەبەکانی سەردەمی بتپەرست، لە بەهەشت و بەهۆی لایەنی گفتوگۆکردن لەگەڵ مردووەکان لە بەهەچەوە، ڕەشات ئەلفڕان بەراوردکراوە لەگەڵ کۆمێدی خودایی دانت کە سەدان ساڵ دواتر هات.[٢٤] | |||
| ئیبن سینا | .png) | فارس - ئێران | 9801037 | بە یەکێک لە گرنگترین بیرمەند و نووسەرانی سەردەمی زێڕینی ئیسلامی دادەنرێت، جیاوازی نێوان بوونی و بنچینەیی تیۆری سروشتی ڕۆح بە تایبەتی، کاریگەری لەسەر ئەوروپای ناوەڕاست دروست کرد.[٢٥] دەروونناسی و تیۆریی زانینەکەی کاریگەری لەسەر ویلیام ئۆڤێرنی، епископی پاریس و ئەلبێرتوس ماگنوس هەبوو، لەکاتێکدا میتافیزیکی کاریگەریی لەسەر فەلسەفەی تۆماس ئوکیناس هەبوو.[٢٦] | |
| حەمید ئەلدین ئەلکیرمانی | فارس - ئێران | ٩٩٦ ١٠٢١ | کارە سەرەکییەکانی ڕاحەت ئەل-ئەکڵ (ئاشتی مێشک) باس لە چۆنیەتی بەدەستهێنانی ژیانی هەتاهەتایی مێشک و هۆکار دەکات، لە جیهانێکی گۆڕاندا. ئەل-ئەکوول ئەل-دحەحەبیا، (ڕەخنەگرتن لە مشتومڕەکانی ئەل-ڕەزا دژی پێویستیی ئاشکراکردن) و کیتاب ئەل-رایاد (لە بارەی گەردوونی ئیسماعیلی سەرەتایی) لەنێوان کارەکانی تردا.[٢٧] | ||
| ناسیر خوسرۆ | فارس - ئێران | 10041088 | زانین و ئازادکردنەکەی لە زنجیرەیەک لە ٣٠ پرسیار و وەڵام پێکهاتووە دەربارەی بابەتە سەرەکییەکانی سەردەمی خۆی، لە دروستبوونی جیهانەوە بۆ ئازادی خواستی مرۆڤ و تاوانکاری دوای مردن.[٢٨] Rawshana-i-nama (Book of Enlightenment) و Sa'datnama (Book for Felicity) هەروەها لەنێو کارەکانیدان. | ||
| غازلی | فارس (ئێران) | 105811 | سوفی/ئاشاری | کارەکانی The Incoherence of the Philosophers گۆڕانی بەسەردا هات لە زانستی ئیسلامیدا. ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ گومانخوازی وای لێکرد باوەڕی بەوە هەبێت کە هەموو ڕووداوەکانی هۆكاری بەرهەمی تێکەڵاوی ماددی نین بەڵکو بەهۆی خواستی خوداەوەیە. دواتر، لە سەدەی داهاتوودا، ڕەتکردنەوەی ئەڤێررۆیس لە ناکۆکی ئەلگازالی بە ناکۆکیی ناکۆکیی ناسرا.[٢٩] | |
| ئێڤامس | 10951138 | بیرۆکەی سەرەکی فەلسەفی ئەو ئەوەیە کە ڕۆحی مرۆڤ دەتوانێت ببێتە یەک لەگەڵ خودایی لەڕێی پلەوپایە کە دەست پێدەکات بە هەستکردن بە فۆڕمەکان (کە کەمتر و کەمتر ماددەیان تێدایە) بۆ هەستکردن بە زیرەکی چالاک. گرنگترین کارەکانی فەلسەفی بریتیە لە تادبیەر ئەلموتەھید (ڕژێمی تەنیایی).[٣٠] | |||
| ئیبن تۆفایڵ | 11051185 | کارەکانی بەناوی های ئیبن یاقدان، بە باشترکردنی هۆکارە مرۆییەکان ناسراوە بە زمانی ئینگلیزی و ڕۆمانێکی فەلسەفی و ئەلیگۆرییە کە چیرۆکی منداڵێکی دڕندە بەناوی های دەگێڕێتەوە کە لەلایەن گاسێلێکەوە پەروەردە دەکرێت و بەتەنیا دەژی بەبێ پەیوەندی لەگەڵ مرۆڤەکانی تر. ئەم کارە بەردەوامە لە گێڕانەوەی چیرۆکەکەی ئەڤیسانا و وەک وەڵامێک بۆ کتێبی ئەلی غازالی The Incoherence of the Philosophers دادەنرێت، کە ڕەخنەی لە فەلسەفەی ئەڤیسانای گرتووە.[٣١] | |||
| ئەڤێرۆ | _-_BAE09705.jpg) | ئیسپانیا (ئەندەلوسیا) | ١١٢٦١٩٨ | کە بە "باوکی دامەزرێنەری بیرکردنەوەی سەلەفی لە ڕۆژئاوای ئەورووپا" وەسف کرا، بە نازناوی لێدوانکەر ناسرابوو بۆ لێدوانە بەنرخەکانی لەسەر کارەکانی ئەرستۆ.[٣٢][٣٣] کارەکانی سەرەکی بریتی بوون لە The Incoherence of the Incoherencia کە تێیدا بەرگری لە فەلسەفە دەکات دژی داخوازییەکانی ئەلگازالی لە The Inconcoherence des Philosophers. کارەکانی تری بریتی بوون لە فەسڵ ئەلماکاڵ و کتێبی کیتاب ئەلکاشف.[٣٢][٣٣] | |
| ئەفرەدال دین قاشانی | فارس - ئێران | ١٢١٣ | ئەو بەشدار بوو لە ڕوونکردنەوەی هێزی ڕزگارکەر لە خۆئاگایی. [ پشتڕاستکردنەوەی شکستخواردوو] واتە: "زانینی خۆت بریتیە لە زانینی واقیعی هەتاهەتایی کە هۆشیارییە، و زانینی ئەوە بریتیە لە ئەوە. " [ پشتڕاستکردنەوە شکستخواردووە] ئۆنتۆلۆژیای خۆی پەیوەستە بە ئەپیستیمۆلۆژیای ئەوەوە، چونکە باوەڕی وایە نوێکردنەوەی تەواوەتی تواناکانی جیهان تەنها لەڕێگەی پشتڕاستکردنەوەی خۆئاگابوونەوە دەکرێت. [ پشتگوێخستنی شکستخواردراو][٣٤][٣٤][٣٤] | ||
| نەجمەودین کوبرا | ١١٤٥-١٢٢٠ | وەک دامەزرێنەری ڕیزبەندی سوفی کوبرەیا، بە پێشەنگێکی سوفی دادەنرێت.[٣٥] کتێبەکانی باس لە خەون و ئەزموونی بینایی دەکەن، لەنێویاندا لێدوانێکی سوفی لەسەر قورئان.[٣٦] | |||
| فەخر ئەلدین ئەلڕازی | فارس - ئێران | ١١٤٩١٢٠٩ | ئەشاری | کارەکانی تافсир-ی کابیر چەندین بیرکردنەوەی فەلسەفی تێدابوو، لەنێویاندا خۆڕاگرتن لە هزری. ئەو باوەڕی وابوو کە بەڵگە لەسەر بنەمای نەریتی حەدیس هەرگیز ناتوانێت ببێتە هۆی دڵنیایی بەڵکو تەنها بۆ گریمانەکردن. ڕەخنەیی ڕەزا "شوێنێکی گرنگی هەیە لە مشتومڕەکانی نەریتی ئیسلامیدا لەسەر هاوئاهەنگیی هۆکار و ئاشکراکردن".[٣٧] | |
| شاحەب ئەلدین سوحراڤاردی | فارس - ئێران | ١١٥٥١١ | سوفی | وەک دامەزرێنەری ڕووناکیزم، قوتابخانەیەکی گرنگ لە ئایدیۆلۆژیای ئیسلامیدا، "ڕووناکی" لە "فەلسەفەی ڕووناکی" سەرچاوەیەکی خودایی زانین کە بە شێوەیەکی بەرچاو کاریگەری لەسەر فەلسەفە ئیسلامی و زانینی ئایدیۆلۆجی هەبووە.[٣٨][٣٩] | |
| ئیبن عەرەبی |  | ئیسپانیا (ئەندەلوسیا) | ١١٦٥-١٢٤٠ | سوفی | ئەو ئەفسانەی سۆفی عەرەبی ئەندازوزی بوو کە کارەکەی فوسوس ئەلحیکام (The Ringstones of Wisdom) دەتوانرێت وەک پوختەی باوەڕە ئەفسانەییەکانی سەبارەت بە ڕۆڵی پێغەمبەرە جیاوازەکان لە ئاشکراکردنی خودایی وەسف بکرێت.[٤٠][٤١][٤٢] |
| ناسیر ئەلدین ئەلتیسی | فارس - ئێران | 12011274 | وەک پاڵپشتیکارێکی لۆجیکی ئەڤیساننی، لەلایەن ئیبن کلدۆنەوە بە گەورەترین زانای فارسیی دواتری وەسف کرا.[٤٣] لە پەیوەندی لەگەڵ سەدر ئەلدین ئەلکواناڤی، زاواکەی ئیبن ئەلعەرەبی، ئەو پێی وابوو کە ئەفسانەیی، وەک بڵاوکراوەتەوە لەلایەن بنەماکانی سوفی سەردەمی خۆیەوە، سەرنجی مێشکی نەدا بۆیە کتێبی خۆی دەربارەی سۆفی فەلسەفی نووسی بە ناونیشانی عوساف ئەلئەشراف (The Attributes of the Illustrious). | ||
| ڕۆمی | فارسی کۆن | 1207 و 1273 | سوفی | بە " بەناوبانگترین شاعیر لە ئەمریکا" وەسف کرا، ئەو بیرمەندێکی پەرەسەندن بوو، چونکە باوەڕی وابوو کە هەموو شتەکان دوای گواستنەوە لە خودای خودایی، ئەزموونی سووڕێکی پەرەسەنیان هەیە کە تێیدا دەگەڕێتەوە بۆ هەمان خودای خودای، کە بەهۆی هۆکارێکی سروشتییە کە بە خۆشەویستی ناودەبات.[٤٤][٤٥] کارە سەرەکییەکانی ڕۆمی بریتیە لە Maṭnawīye Ma'nawī (پیتەی ڕۆحی) کە لەلایەن هەندێک لە سوفیەکانەوە بە قورئانێکی زمانی فارسی دادەنرێت.[٤٦] کارەکانی تری، فیحە ما فیحە (In It What's in It) ، حەفتا و یەک وتاری تێدایە کە لە چەندین کاتدا پێشکەش بە قوتابییەکانی دەکرێت.[٤٧] | |
| ئیبن نەفیس |  | 12131288 | ڕۆمانەکەی بەناوی (Al-Risalah al-Kamiliyyah fil Siera al-Nabawiyyah or Theologus Autodidactus) یەکەم ڕۆمانی تیۆلۆجییە کە تیایدا هەوڵی سەلماندنی ئەوەی کە مێشکی مرۆڤ دەتوانێت ڕاستییەکانی جیهان لەڕێی بیرکردنەوەەوە دەرببڕێت.[٤٨] ئەو ئەم کتێبە بە بەرگریکردن لە " سیستەمی ئیسلام و تیۆرییەکانی موسڵمانان لەسەر ئەرکەکانی پێغەمبەران، یاسا ئایینیەکان، زیندووبوونەوەی جەستە، و گواستنەوەی جیهان" وەسف کرد. | ||
| کوتب ئەلدین شیرازی |  | فارس - ئێران | ١٢١٧-١٣١ | ئەو سوفی بوو لە شیراز کە بەناوبانگ بوو بەهۆی لێدوانەکانی لەسەر ھیکمەت ئەلئێشڕاک لە سووراڤاردی. کارەکانی سەرەکی بریتیە لە درات ئەلتایگ لی-گورات ئەلت-دوباج (کۆرۆنا) کە کارێکی ئینسایکڵۆپیدیایە لەسەر فەلسەفە کە تێڕوانینی فەلسەفی لەسەر زانستەکانی سروشت، تیۆلۆجیا، لۆجیک، کاروباری گشتی، ئێتنیک، میستیزم، ئەستێرەناسی، بیرکاری، بیرکاری و مۆسیقا دەگرێتەوە.[٤٩] | |
| ئیبن سڤین | ١٢٣٦٩ | ئەو فەیلەسوفێکی سۆفی بوو، دوایین فەیلەسووف بوو لە ئەندالوس، و بە وەڵامەکانی بۆ پرسیارەکانی فرێدریک دووهەم، فەرمانڕەوای سیسیلی ناسرابوو. قوتابخانەکەی تێکەڵەیەک لە بیرۆکە فەلسەفی و گۆنۆستیەکانە.[٥٠] | |||
| سەعید هایدەر عوملی | ١٣١٩-١٣٨٥ | وەک لێدواندەرێکی سەرەکی فەلسەفەی ئەفسانەیی ئیبن عەرەبی و نوێنەری تیۆسیفی ئیماعی فارسی، باوەڕی وایە کە ئەو ئیمامانەی کە بە زانینی ئەفسانەیی بەخشراون تەنها ڕێبەری سوفییە شیعەکان نەبوون. ئەو ھەردووکیان ڕەخنەگری شیعە بوو کە ئایینەکەی سنووردار بوو بۆ سیستەمی یاسایی و سوفیەکان کە ڕەتیان دەکردەوە لە چەند یاسایەکی دیاریکراو کە لە ئیمامەکانەوە دەردەچوو.[٥١] | |||
| تافتازانی | ١٣٢٢-١٣٩٠ | وتارەکانی تەفتازانی، تەنانەت لێدوانەکانیش، " کتێبی ستاندارد"ن بۆ خوێندکارانی تیۆلۆژیای ئیسلامی. کاغەزەکانی بە "کۆمەڵێک بۆچوونە جۆراوجۆرەکان سەبارەت بە بیردۆزی گەورەی ئیسلام" ناودەبرێن.[٥٢] | |||
| ئیبن کلودون | ١٣٣٢-١٤٠٦ | ئەشاری | ئەو ناسراوە بە کتێبی The Muqaddimah کە Arnold J. Toynbee ناوی لێنا "فەلسەفەیەکی مێژوویی کە بێ گومان گەورەترین کار لە جۆرەکەی".[٥٣] ئێرنست گێڵنەر پێناسەی ئیبن کلدون بۆ حکومەت، "یەکێک لە دامەزراوەکان کە ڕێگری لە نادادپەروەری دەکات جگە لەوانەی کە خۆی ئەنجام دەدات"، بە باشترین لە مێژووی تیۆری سیاسی دادەنا.[٥٤] بیردۆزی ململانێی کۆمەڵایەتی ژیانی دانیشتووانی شارەکان بە ژیانی کۆچبەری خەڵکی کۆچبەری بەراورد دەکات، کە دەبێتە هۆی داگیرکردنی شارەکان لەلایەن جەنگاوەرانی بیابانی.[٥٥] | ||
| عەبدولکاریم جیلی | ١٣٦٦-١٤٢٤ | سوفی | جیلی ڕێکخەر و لێدواندەرێکی سەرەکی کارەکانی ئیبن عەرەبی بوو. undefined[٥٦] جیلی بیری لە بوونێکی تەواو کرد وەک خود دەکردەوە، کە دواتر کاریگەری لەسەر محەمەد ئیقباڵ دروست کرد.[٥٧] | ||
| جامی |  | فارس - ئێران | ١٤١٤٩٢ | سوفی | حەفت ئۆڕانگ (بە ئینگلیزی: Haft Awrang) حەوت چیرۆکی تێدایە، لەنێویاندا سەلامان و ئەبشالۆ چیرۆکی سەرنجڕاکێشی سۆزداری شازادە بۆ پەرستارەکەی دەگێڕنەوە، کە جامی لە ڕێگەیەوە هێماکانی نموونەیی بەکاردەهێنێت بۆ نیشاندانی قۆناغە سەرەکیەکانی ڕێگای سوفی وەک پەشیمانبوونەوە.[٥٨][٥٩][٦٠] لێکدانەوەی ئەفسانەیی و فەلسەفی دەربارەی سروشتی میهرەبانیی خودایی، هەروەها یەکێکە لە کارەکانی.[٦١] |
| بەحە ئەلدین ئەلعەمیلی |  | 15471621 | بە زانایەکی سەرکردە و موجەدیدی سەدەی حەڤدە دادەنرێت، کاری لەسەر تاتسیر، حەدیس، گراماری و فیکای دەکرد.[٣٤][٣٤] لە کارەکەی (ڕەوانەکراوە لە "یەکێتی بوونەکان"ەوە) ، دەڵێت کە سوفیەکان باوەڕدارە ڕاستەقینەکانن، " بانگەوازیان لێدەکات بۆ هەڵسەنگاندنێکی بێلایەنانە بۆ قسەکانیان، و ئاماژە بە ئەزموونی نهێنی خۆی دەکات".[٣٤][٦٢] | ||
| میر داماد | undefined | ١٦٣١ | لە نەریتەکانی ئەڤیسانا و سووراڤاردی، ئەو کەسایەتی سەرەکی بوو (لەگەڵ خوێندکارەکەی موڵلا سادرا) ، لە زیندووکردنەوەی کولتووری ئێران. undefined[٦٣] undefined[٦٤] | ||
| میر فێندێرسکی | فارس - ئێران | ١٥٦٢-١٦٤٠ | ئەو لە کارەکانی ئەڤیساننا ڕاهێنرا، و موڵلا سادرا لەژێر ئەو خوێندوویەتی.[٦٥] کارەکانی سەرەکی-ڕاسالا ئەل-سەنا'یا، لێکۆڵینەوەیەک لە هونەر و پیشە لە کۆمەڵگای تەواو، و ژمارەیەک لە جۆر و بوارەکانی بابەت وەک بیرکردنەوەی سیاسی و ئەخلاقی و مێتافیزیکی تێکەڵ دەکات.[٦٦] | ||
| موڵا ساردرا | فارس - ئێران | ١٥٧١-١٦٤١ | undefined | بە گوێرەی ئۆلیڤەر لیمان، موڵلا سادرا گرنگترین فەیلەسوفە کاریگەرەکەی جیهانی موسڵمانە لە چوار سەد ساڵی ڕابردوودا.[٦٧][٦٨] ئەو بە مامۆستای قوتابخانەی فەلسەفەی ئیسڕائیل دادەنرێت کە چەندین بوار لە فەلسەفی سەردەمی زێڕینی ئیسلامی کۆکردەوە بۆ ئەوەی پێی دەگوت تیۆسۆفەی سەربەرز. ئەو " تێگەیشتنێکی فەلسەفی نوێ لە مامەڵەکردن لەگەڵ سروشتی واقیعدا" هێنا و "گۆڕانکاریەکی گەورە لە بنچینەییەوە بۆ بوون" لە فەلسەفەی ئیسلامیدا دروستکرد.[٦٩] هەروەها بۆ یەکەم جار "قوتابخانەی موسڵمان لە هیکما"ی دامەزراند، بەتایبەتی لەسەر بنەمای ئەو تیۆریە ئیلهامبەخشانەی کە بناغەی شیعە پێکدەهێنن، بەتایبەتی ئەوەی لە نەج ئەل-بالەگا دا هەیە.[٧٠] | |
| کازمی ساجید کومی | فارس - ئێران | ١٦٣٣-١٦٩٢ | ئەو قوتابیی ڕاجاب عەلی تابیزی، موهسن فەیز و عەبدولڕەزاک لاهجی بوو، و تێبینییەکانی لەسەر تیۆلۆژیای ئەرستۆ نووسی، کە فەیلەسوفە موسڵمانەکان هەمیشە بەردەوامن لە خوێندنەوە. لێدوانەکانی لەسەر تاهید لەلایەن شەخ ئەلسەدووکەوە بەناوبانگ بوون.[٧١] | ||
| شەح وەلولە | هیندستان | ١٧٠٣-١٧٦٢ | ئەو هەوڵی دا دووبارە لێکۆڵینەوە لە تیۆلۆژیای ئیسلامی بکات لە ڕوانگەی گۆڕانکارییە هاوچەرخەکان. کارەکانی The Conclusive Argument of God دەربارەی تیۆلۆژیای موسڵمانە و ھێشتا زۆر جار لەلایەن بازنە نوێیەکانی ئیسلامەوە ئاماژەی پێدەکرێت. ئەلبودور ئەلبازەغ (The Full Moons Rising in Splendor) کارێکی دیکەی ئەوە کە تێیدا بنەمای باوەڕ ڕوون دەکاتەوە لە ڕوانگەی مشتومڕەکانی هۆشیار و نەریتی.[٧٢][٧٣] | ||
| ساید ئامیر عەلی | پەڕگە:SyedAmeerAli.jpg | هیندستان | ١٨٤٩ ١٩٢٨ | مۆدێرنیست | سێر سایید ئامیر عەلی زانایەکی بەریتانی-هیندی بوو کە خەڵاتی ئەستێرەی هیندستان بەدەست ھێنا. ئەو یەکێک بوو لە زانایانی ئیسلامی پێشەنگ لە هیندستان کە هەوڵی دا مۆدێرنیزم لە ئیسلامدا بهێنێت.[٧٤] لەجیاتی یاخیبوون لە دژی ئیمپراتۆریەتی بەریتانی، هەوڵی بڵاوکردنەوەی پەروەردەی مۆدێرن دا وەک فێربوونی زمانی ئینگلیزی. دوو لە بەناوبانگترین کتێبەکانی بریتین لە ڕۆحی ئیسلام و کورتە چیرۆکی ساراسینەکان.[٧٥] |
| محەمەد ئیقباڵ |  | (هیندستانی بەریتانی) پاکستان | 1877-1938 | مۆدێرنیست/ سوفی | جگە لەوەی شاعیرێکی بەناوبانگ بوو، بە "بیرکەری فەلسەفی موسڵمان لە سەردەمی مۆدێرندا" ناسراوە.[٧٦] ئەو دوو کتێبی لەسەر بابەتی پەرەپێدانی مێتافیزیکی لە فارس و بنیاتنانەوەی بیرکردنەوەی ئایینی لە ئیسلامدا[٧٧] نووسیوە کە تێیدا بیرۆکە دەردەخات سەبارەت بە سۆفیزمی ئیسلامی و ڕوونکردنەوەی ئەوەی دەدات کە ڕۆحە گەڕانەکە بۆ تێگەیشتنێکی باڵای ژیان.[٧٧] خودا، واتای نوێژ، ڕۆحی مرۆڤ و کەلتووری موسڵمان لەنێوان ئەو بابەتانەی ترن کە لە کارەکانی دا باس کراون.[٧٧] |
| undefined |  | فارس - ئێران | ١٨٩٢ ١٩٨١ | ئەو بەناوبانگە بەهۆی Tafsir al-Mizan، لێکدانەوەی قورئانی پیرۆز. فەلسەفەکەی سەنتەری لەسەر چارەسەرکردنی کۆمەڵایەتیی کێشەکانی مرۆڤە.[٧٨] لە ساڵانی دواییدا زۆر جار کۆبوونەوەی خوێندنی لەگەڵ هێنری کۆربین و سییەید حوسین ناسر ئەنجام دەدا، کە تێیدا وتارە کلاسیکیەکانی زانین و تێگەیشتنە خوداییەکان لەگەڵ ئەوەی ناسر پێی دەڵێت تێگەیشتنە بەراوردکراوەکان گفتوگۆی لەسەر دەکرا. ئیسلامی شیعە، بنەماکانی فەلسەفە و میتۆدی ڕیالیزم (بە فارسی: ) و دیالۆگەکان لەگەڵ پرۆفیسۆر کۆربین (بە بە فارسی: Usul-i-falsafeh va ravesh-i-ri'alism: Mushabat ba Ustad Kurban) لەنێوان کارەکانی.[٧٨] | |
| غولام ئەحمەد پێرێز | پاکستان | 1903-1985 | مۆدێرنیست/ قورئانی پیرۆز | ئەو خوازانێکی بەناوبانگ بوو لە پاکستان کە لەلایەن محەمەد ئیقباڵەوە ئیلهام درا.[٧٩] وەک پارێزەرێکی ئەلما محەمەد ئیقباڵ، سەرنجی سەرەکیی خۆی جیاکردنەوەی نێوان "داین" و "مەداب" بوو. بەگوێرەی ئەو ئیسلام وەک داین دەردەکەوێت کە ئامانجی سەرەکی بریتی بوو لە دروستکردنی کۆمەڵگایەکی سەرکەوتوو و بەختەوەر.[٨٠] ئەو بیرۆکەی دەوڵەتێکی ڕەتکردەوە کە لەلایەن زانایانی ئیسلامییەوە فەرمانڕەوایی دەکرێت، هەرچەندە ڕەخنەی لە سیکۆلارسازی ڕۆژئاوایی گرت.[٨١] ئەو بە توندی باوەڕی وابوو کە ئیسلام لەسەر بنەمای باوەڕێکی کوێر نییە بەڵکو لەسەر بنەمایەکی بیرکردنەوەی هۆشیار. بەناوبانگترین کتێبەکەی بریتییە لە "ئیسلام: تەحەدی بۆ ئایین". | |
| عەبدوڵڵا مەوددی | پاکستان | 1903-1979 | کارەکانی سەرەکی بریتیە لە The Meaning of the Qur'an کە تێیدا ڕوون دەکاتەوە کە قورئان کتێبێکی بیرۆکەی abstrakt نییە، بەڵکو کتێبێکە کە پەیامێکی تێدایە کە دەبێتە هۆی جووڵەیەک.[٨٢] ئیسلام، ئەو باوەڕی وایە، " ئاین" نییە لە واتای ئەوەی کە ئەم وشەیە بەگشتی تێدەگات، بەڵکو سیستەمێکە کە هەموو بوارەکانی ژیان دەگرێتەوە.[٨٣] لە کتێبی Islamic Way of Lifeدا، بە شێوەیەکی بەرفراوان ئەم بۆچوونەی فراوان کرد. | ||
| هێنری کۆربین | فەڕەنسا | ١٩٠٣-١٩٧٨ | ئەو فەیلەسوف و تیۆلۆژی و پرۆفیسۆری لێکۆڵینەوەی ئیسلامی بوو لە زانکۆی سۆربۆن لە پاریس کە لەوێ لەگەڵ لویس ماسینۆن کۆبووەوە، و ئەو کەسەیە کە کۆربین بە نووسینەکانی سووراڤاردی ناساند کە کارەکانی کاریگەرییان لەسەر ژیانی کۆربین هەبووە.[٨٤] لە کتێبی مێژووی فەلسەفەی ئیسلامیدا، ئەو ڕەخنەی گرت کە فەلسەفی نێوان موسڵمانان کۆتایی هات دوای ئەڤێرۆیس، بەڵکوو ئەوە دەریخست کە چالاکییەکی فەلسەقی لە جیهانی ئیسلامی ڕۆژهەڵات بەردەوامە بەتایبەتی ئێران.[٨٤] | ||
| عەبدولڕەحمان بەداوی | ١٩١٧-٢٠٠٢ | ئەو لەدوای نووسینی کتێبی Existentialist Time لە ساڵی ١٩٤٣، ئیستەنتیالیزمی وەرگرت. ڤێرژنی بوونخوازییەکەی، بەگوێرەی وەسفکردنی خۆی، جیاوازە لە بوونخوازییەکانی هایدیگێر و ئەوانی تر کە زیاتر گرنگی بە کردار دەدات لە جیاتی بیرکردنەوە. لە کارەکانی دواتردا، مرۆڤایەتی و بوونخوازی لە بیرکردنەوەی عەرەبیدا، بەڵام، هەوڵی دا بیرۆکەکانی خۆی لە کلتووری خۆی بناسێنێت.[٨٥][٨٦] | |||
| مۆرتێسا مۆتاحاری |  | فارس - ئێران | ١٩١٩-١٩٧٩ | بە یەکێک لە کاریگەریە گرنگەکان لەسەر ئایدۆلۆژیای کۆماری ئیسلامی دادەنرێت، لە حەوزەی کۆمەوە دەستی پێکرد.[٨٧] پاشان بۆ ماوەی ٢٢ ساڵ لە زانکۆی تاران فەلسەفەی خوێند. لە نێوان ساڵانی ١٩٦٥ بۆ ١٩٧٣، لەگەڵ ئەوەشدا، وتارەکانی بە بەردەوامی پێشکەش دەکرد لە هۆسێنیای ئێرشاد لە باکووری تاران، کە زۆربەیان گۆڕدراون بۆ کتێب لەسەر ئیسلام، ئێران و بابەتە مێژووییەکان.[٨٨] | |
| محەمەد-تاکی جافاری |  | فارس - ئێران | ١٩٢٣-١٩٩٨ | ئەو چەندین کتێبی لەسەر بوارە جۆراوجۆرەکان نووسیوە، بەناوبانگترینیان بریتیە لە لێکدانەوە و ڕەخنەگرتن لە کتێبی ڕوم، و وەرگێڕان و لێکدانەوەی نەحج ئەل-بالەگا کە تەواو نەکراوە و ٢٧ том. ئەم کارانە بیرۆکەکانی لە بوارەکانی وەک مرۆڤناسی، کۆمەڵناسی، ئەخلاقی ئەخلاقی، فەلسەفە و ئەفسانەیی دەردەخەن. | |
| محەمەد ئەرکۆن | ١٩٢٨-٢٠١٠ | ئەو دەربارەی ئیسلام و مۆدێرنیت نووسیوە کە هەوڵدەدات دووبارە بیر لە ڕۆڵی ئیسلام بکاتەوە لە جیهانی هاوچەرخدا.[٨٩] لە کتێبی Rethinking Islam: Common Questions, Uncommon Answersدا وەڵامی خۆی بۆ چەند پرسیارێک پێشکەش دەکات بۆ ئەوانەی نیگەرانن لە قەیرانی ناسنامە کە زۆرێک لە موسڵمانان لە هەردوو مۆدێرنە و نەریت دوورخستەوە. The Unthought In Contemporary Islamic Thought هەروەها یەکێکە لە کارەکانی.[٨٩][٩٠] | |||
| ئیسراڵ ئەحمەد | ١٩٣٢-٢٠١٠ | ئەو نووسەری کتێبی Islamic Renaissance: The Real Task Aheadە کە تێیدا بیرۆکەی تیۆری سیستەمی خەلافەت ڕوون دەکاتەوە، و دەڵێت کە تەنها بە زیندووکردنەوەی ئیمان و باوەڕ لەنێوان موسڵمانەکان بە گشتی و زیرەکەکان بە تایبەتی دەکرێت. ئەو دەڵێت ئەمە ئەو بۆشاییەی لەنێوان زانستە نوێیەکان و زانستە خوداییە ئیسلامییەکان پڕ دەکاتەوە.[٩١] | |||
| عەلی شەریاتی |  | فارس - ئێران | undefined | مۆدێرنیست | عەلی شەریاتی مازینانی (بە فارسی: علی ش ش ش ش نوتی مزینانی، ٢٣ی تشرینی دووەمی ١٩٣٣ ١٨ی حوزەیرانی ١٩٧٧) شۆڕشگێڕ و کۆمەڵناسی ئێرانی بوو کە تیشک دەخاتە سەر کۆمەڵناسی ئایین. ئەو بە یەکێک لە کاریگەرترین ڕۆشنبیرە ئێرانییەکانی سەدەی بیستەم دادەنرێت و بە "ئایدۆلۆژیای شۆڕشی ئێرانی" ناودەبرێت، هەرچەندە بیرۆکەکانی کۆتاییان هات کە بناغەی کۆماری ئیسلامی نەبوون. |
| عەبدوللا جڤادی-ئۆمۆلی | فارس - ئێران | undefined | کارەکانی تەرخانکراون بۆ فەلسەفەی ئیسلامی و بەتایبەتی فەلسەفی سەرووی موڵلا سەدرە.[٦٩] تافسیر تاسنیم شیعرێکی شیعرییە بۆ قورئان کە تێیدا بەدوای تافسیر ئەل-میزانی تابیتابای دەکەوێت، کە هەوڵدەدات شیعرێک وەربگێڕێت لەسەر بنەمای ئایەتەکانی تر.[٩٢] کارەکانی تری As-Saareh-e-Khelqat باس لە فەلسەفەی باوەڕ و بەڵگەی بوونی خودا دەکات. | ||
| undefined |  | undefined | ١٩٣٣ | سوفی/شیایی | ئەو زانایەکی بەناوبانگە لە ئایینی بەراوردکراو، خوێندکارێکی درێژخایەنی فریتجۆف شوۆنە، کە کارەکانی تەرخانکراون بۆ ئایینی ئیسلامی و سوفیزم. نووسەری زیاتر لە پەنجا کتێب و پێنج سەد وتار (کە ژمارەیەک لەوانە لە گۆڤاری Studies in Comparative Religionدا دەدۆزرێتەوە) ، زۆر ڕێزی لێ دەگیرێت لە ڕۆژئاوا و جیهانی ئیسلامیدا.[٩٣] undefined[٩٤] |
| سادیق جەلال ئەلم |  | تورکیا | undefined | ئەو کاری لەسەر ئیمانوێل کانت دەکرد، هەرچەندە دواتر لە ژیانیدا، زیاتر جەخت لە جیهانی ئیسلامی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕۆژئاوا دەکردەوە. undefined[٩٥] | |
| محەمەد-تاکی مێسبا-یەزدی | فارس - ئێران | ١٩٣٤ ٢٠٢١ | undefined ئەو پاڵپشتی فەلسەفەی ئیسلامی دەکات و بەتایبەتی فەلسەفی سەرووی موڵلا سەدرە. کتێبەکەی Philosophical Instructions: An Introduction to Contemporary Islamic Philosophy وەرگێڕدراوە بۆ زمانی ئینگلیزی.[٩٦] | ||
| محەمەد بەشار سەدر | ١٩٣٥-١٩٨٠ | ئەو فەیلەسوفێکی شیعەی عێراقی بوو و دامەزرێنەری پارتی داوا ئیسلامی بوو. فەلسەفەی ئێمە کۆکراوەی بیرۆکەی بنەڕەتییە دەربارەی جیهان و شێوازی بیرکردنەوەی. ئەم چەمکانە دابەش دەکرێن بەسەر دوو توێژینەوەدا: تیۆری زانین و چەمکی فەلسەفی جیهان.[٩٧] | |||
| محەمەد عەبدولجەبری | undefined | ١٩٣٥-٢٠١٠ | کارەکانی دیموکراتی، مافەکانی مرۆڤ و یاسا لە بیرکردنەوەی ئیسلامیدا لەکاتێکدا کە ڕەگەزنامەی جیاجیای عەرەبەکان نیشان دەدات، مشتومڕەکانی فەلسەفی ڕەت دەکەنەوە کە هەوڵیان داوە کەموکوڕییە دیموکراتیکەکانی پشتگوێ بخەن. کارکردن لەسەر نەریتی ئەڤینسێننا و ئەڤێرۆیس، جەختی لەوە دەکاتەوە کە چەمکەکانی وەک دیموکراسی و یاسا ناتوانن پشت بە نەریتی کۆن ببەستن، یان نە نە نە نەهێنرێن، بەڵکو دەبێت لەلایەن خودی عەرەبەکانی ئەمڕۆەوە دروست بکرێن.[٩٨] The Formation of Arab Reason: Text, Tradition and the Construction of Modernity in the Arab World یەکێکە لە کارەکانی. | ||
| عەبدولکاریم سۆرۆشی |  | فارس - ئێران | ١٩٤٥ | بە گرنگی بە فەلسەفەی ئایین و سیستەمی فەلسەفی ڕۆمی، کتێبەکەی پەرەسەندن و تەرخانکردنی زانستە ئایینیەکان دەڵێت کە " ئاینێک (وەک ئیسلام) لەوانەیە خودایی بێت و نەگۆڕ بێت، بەڵام تێگەیشتنی ئێمە لە ئایینەکە لە جووڵەیەکی بەردەوام و هەوڵێکی تەواو مرۆیی دەمێنێتەوە".[٩٩][١٠٠] | |
| undefined |  | پاکستان | ١٩٥١- | مۆدێرنیست | جاڤید ئەحمەد غەمیدی خوازانێکی پاکستانییە. undefined[١٠١] وەک <i id="mwBEQ">پارڤێس،</i> هەروەها پاڵپشتی لە ڕەخنەیی و بیرکردنەوەی سیکۆلار دەکات.[١٠٢] undefined هەروەها غەمیدی تێڕوانینی ئەوەی هەیە کە دیموکراسی لەگەڵ ئیسلامدا گونجاوە.[١٠٣] |
| گاری لێگنھۆزن | ١٩٥٣ | undefined[١٠٤] undefined[١٠٥] | |||
| مۆستافا مالیکی | فارس - ئێران | ١٩٥٦ | undefined کارەکانی A Way to Freedom دەربارەی ڕۆحییەت و داناییە.[١٠٦] | ||
| undefined | فارس - ئێران | ١٩٦٦ | undefined زۆربەی کارەکانی لەم سێ بوارەدا. | ||
| undefined | ئینگلتەرا | ١٩٦٠ | undefined | ئەم بیرمەندەی کە لە کامبریج ڕاهێنراوە هەوڵدەدات نەریتی فەلسەفەی ئیسلامی سوننی زیندوو بکاتەوە، کە لە ئیبن کلدونەوە نەماوە، لەسەر بنەمای میتۆدی فەلسەفی شیکاری ڕۆژئاوایی. وتاری سەرەکی بریتییە لە The Koran and the Secular Mind (٢٠٠٧). | |
| تاریك ڕەمەزان |  | undefined undefined | undefined | undefined | undefined[١٠٧] |
سەرچاوەکان
- Nasr, Seyyed Hossein (2006). Islamic Philosophy from Its Origin to the Present. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-6799-2.
🔥 Top keywords: دەستپێکتایبەت:گەڕانتایبەت:دوایین گۆڕانکارییەکانجەنگی جیھانیی دووەمقوزپەردەی کچێنیزمانی کوردیپیرەمێردمافەکانی مرۆڤکوردستاننالیدەروازە:ئامارویکیپیدیاھەرێمی کوردستانمەلا مستەفا بارزانیویکیپیدیا:سەبارەتشێرکۆ بێکەسویکیپیدیا:پەیوەندیئەشکەوتی شانەدەرقازی محەممەدھەولێرویکیپیدیا:بەرپرسنەبوونڕۆژی زمانی کوردیمێژووی کوردئامارسێکسی کۆمیپارتی دیموکراتی کوردستانسلێمانیکێری مرۆڤسەلاحەدین دەمیرتاشبالەئیسلامئەزموونئەسکەندەری مەزنتۆپی پێمەحویدەستپەڕئێرانکۆمپیوتەر