Узбексем

Узбексен этногенезисĕ

Авалхи тапхăр

Узбексем Вăтам Азири чи ватă халăхсен еткерĕсем шутланаççĕ, вĕсем Вăта Азире пирĕн эрăччен I пинçуллăх варринченех унчен пулнине палăртнă (сăкăтсем, хорезмсем, бактрисем, фергансем тата сак-массагет йăхĕсем^[21][22].

Тĕрĕк-сăкăт симбиозĕ

Çăлкусенче тĕрек-сăкăт мăшăрланăвĕ сахал мар пулнине тата тăванланса пынине палăртнă.

• Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕнче Тон-ябгу хакан астулра ларнă чухне (618—630) Самарканд тытăмçипе тăванланнă — Тон-ябгу хакан хăйĕн хĕрне ăна качча панă^[23].
• 711 çулхи акан 27-мĕшĕнче тунă килĕшӳпе, Ут-тегин тĕрĕк Дугдгонча сăкăт хĕрне качча илнĕ^[24].
• XII ĕмерти Наджм ад дин Абу Хафса ан-Насафи энциклопедист çырнипе, Сăкăт ихшичĕ Гурек тĕрĕк кăкĕнчен пулнă^[25].
• Сăкăтсен Пенджикентĕнче çĕр чакаласан сăкăт чĕлхипе çырнă фрагмента тупнă, текстĕнче вара тĕрĕксен Туркаш ятне асăннă^[26].

Çапла ĕнтĕ, авалхи Сăкăтри пурăнан халăх, иран чĕлхиллĕ сăкăтсемпе пĕрле тĕрĕк чĕлхиллĕ халăх пулса тăнă.

Тĕрĕк-сăкăт çыхăнăвĕсем çывăхланнине пула тĕрĕк чĕлхинчен сăкăт чĕлхине сăмахсем куçма тытăннă. Муг докуменчĕсен сăкăт тексчĕсенче тĕрек чĕлхинчи сăмахсем: yttuku — «элчелĕх»; bediz — «касни, орнамент» тата ытти те тĕл пулаççĕ^[27], çак ĕнтĕ тĕрĕк чĕлхи VI—VII ĕмĕрсенче çирĕп никĕсре тăннине кăтартать. Паллă тухăç тĕпчевçи М. Андреев каланипе, сăкăт чĕлхинчи хăшпĕр сăмахсем узбек чĕлхине кĕрсе юлнă, сăмахран, куп — нумай (узб. ko'p), катта — пысăк (узб. katta), кальта — кĕске е çамрăк (узб. kalta)^[28].

Сăкăтсем хăйсем сăкăт, перс, парх чĕлхисем хушшинчи уйрăмлăхсене пĕлнĕ те сăкăт-перс-парх сăмахсарĕсене туса хатĕрленĕ^[29].

VI—VII ĕмĕрсен вĕçĕнче Сăкăтра тĕрĕк кафтанĕсем модăна кĕнĕ^[30].

Вăтам ĕмĕрсен ирхи тапхăрĕнче тĕрĕксемпе сăкăтсем çывăхланса пынипе икĕ тăван халăх — узбексем тата таджиксем — йĕркеленнĕ.

Вăтам ĕмĕрсем

Узбек халăхĕ йĕркеленни

Территориллĕ-социаллă пĕрлешĕнĕвĕн узбексенчен халăх тăвакан историри çыхăнтаракан саманчĕ XI—XII ĕмĕрсенчи Караханидсен патшалахĕ шутланать. Ун чухне Вăтам Азири шывхушшинче тĕрĕк чĕлхиллĕ халăхлăхăн тĕп тĕшши йĕркеленет, каярах узбек этносĕ ята тивĕçет^[31]. Çапла вара, XI—XII ĕмĕрсенче шывхушшинчи пуçтарăннă тĕрĕк чĕлхиллĕ халăх узбек халăхлăхĕн никĕсне тăвать^[32].

Малашнехи ĕмĕрсенче иран-чĕлхиллĕ, тĕрĕк-чĕлхиллĕ тата араб-чĕлхиллĕ пурăнан халăх çывăхланса та кăштах пĕрлешĕнсе пыни этноспа культура процесĕ пулать. Британ историкĕ Тридвелл шухăшĕпе, тĕрĕксем Мавераннахăрта пурăннă, унта вĕсем IX ĕмĕрченех вырăнти тĕпленнĕ тата çурма-тĕпленнĕ общинăсене йĕркеленнĕ^[33] Хăшпĕр çулкуçсенче, 860-мĕш çулсенче халаджи ушкăнĕсемпе тĕрĕксем Тохаристан территоринче, Кабулпа Буст хушшинче пурăннине кăтартнă^[34].

IX ĕмĕрĕн варринчен пуçласа Саманидсен вăрçă системине мобилизациленĕ тĕрĕксем тăнăçланса пынипе Вăтам Азири шывхушшинче пурăнан халăх тĕрĕкленсе пынă^[37]. Караханидсем VIII-Х ĕмĕрсенче киличченех, Фергана айлăмĕнчи пурăнан халăхăн чылайрахăшĕ чĕлхе енĕпе тĕрĕк чилхипе пупленĕ. X ĕмĕрти Ферганари тата ферган хулисенче 38 вак укçаран 35-ĕнче тĕрĕк кăкĕнчен тухнă сановникĕсене асăннă.^[38]

Каярах узбек нацийĕ пулса тăнă этнос XI—XII ĕмерсенче йĕркеленнĕ, ун чухне Вăтам Азие Караханид династисен тĕрĕк йăхĕсен пĕрлешĕнĕвĕ ярса илнĕ. Караханидсене, тĕрĕксен ытти династисенчен ытларах тĕрĕк титулĕллĕ монетăсем çине çапнă^[39].

Х ĕмĕрĕ тĕлнелле Караханидсен патшалăхĕнче авалхи тĕрĕксен çыру тексчĕсен йăлине аталантарса пынипе литература чĕлхи тытăмланнă. Официаллă караханид чĕлхи Х ĕмĕрте ĕлĕкхи карлук диалекчĕсен грамматикин системинче никĕсленнĕ^[40]. Караханидсене тата вĕсен халăхне исламлани тĕрĕк культурине аталантарма пулăшнă. Х ĕм. вĕçĕнче — XI ĕм. пуçламăшĕнче тĕрĕк халăхĕсен историнче пĕррĕмĕш хут Тафсир — Корана комментариленисене — тĕрĕк чĕлхине куçарнă^[41].

XIII—XV ĕмĕрсем

1219-1221 çулсенче монголсем Вăтам Азие кĕрсе кайсан, этносра çĕнĕ улшăнусем пулса иртнĕ. Генетика енчен юлашки генеалоги тĕпчевĕсене Оксфорд университетĕнче ирттернĕ: вара çак паллă пулнă — узбексем иран тата тĕрĕк халăхĕсем хушшинчи вырăна йышăнаççĕ, вĕсенче сайрарах монголоид элеменчĕсем пур^[43].

1933 çулта Совет Пĕрлешĕвĕнче «Народы СССР» почтă марккисен этнографи серине кăларнă. Вĕсен хушшинче — узбексене халалланă марккă та пулнă.

Узбексен диаспорисем

• Шаблон:БСЭ
• Большая советская энциклопедия в 30-ти томах, 3 издание, гл. ред. А. М. Прохоров, М.: Советская Энциклопедия Москва, 1969—1978.
• Узбеки // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — ISBN 978-5-287-00718-8
• Узбеки // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — ISBN 978-5-98624-092-3 Архиври копи, 29 Чӳк уйӑхӗн 2014 Wayback Machine çинче.
• Ошибка: не задан параметр Шаблон:Para в шаблоне {{публикация}}. — Большая российская энциклопедия.
• Аскаров А. А. История происхождения узбекского народа. Т.: Узбекистан, 2018.
• Бартольд В. В. Сочинения. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — М.: Наука, 1968. — Т. 5.
• Бартольд В. В. Сочинения. Работы по исторической географии и истории Ирана. — М.: Наука, 1971. — Т. 1.
• Бартольд В. В. Сочинения. Работы по источниковедению. — М.: Наука, 1973. — Т. 8.
• Вильданова А. Б. О состоянии науки в среднеазиатских городах XVI—первой половины XIX века // Общественные науки в Узбекистане. — 1989. — № 7.
• Джабаров Иса. Узбеки (этнокультурные традиции, быт и образ жизни). Т.: Шарк, 2007.
• Дониёров Х. Ўзбек халқининг шажара ва шевалари. Т.: «Фан». 1968.
• Маликов А. М. Концептуализация этнонима узбек в произведениях тимуридских авторов // Проблемы истории, археологии и этнологии Центральной Азии. Ташкент 2018. С.67—72.
• Тревер К. В. История народов Узбекистана / Непомнин В. Я. и Шишкин В. А. пĕр-авторсем=Якубовский А. Ю. и Воронец М. Э.. — Т.: АН УзССР, 1947. — Т. 2.
• Шаниязов К. К этнической истории узбекского народа. Т., 1974.
• Шаниязов К. Ш. К вопросу о тюркоязычных компонентах в сложении узбекской народности // Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана. Вып.3. Этнография. М., 1991.
• Шаниязов К. Этнополитическая история народов Средней Азии в древний и античный периоды // Узбеки. Отв. ред. З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. М.: Наука, 2011.
• Eller, Jack David Ethnicity, Culture, and "The Past" // Michigan Quarterly Review. — 1997. — Т. 36. — № 4.