Тĕрĕксем

	Тĕрĕксем
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ
	Пурӗ: 160 млн яхăн çын е 170 млн ытларах ; Турци — 55 млн; Иран — 11—15 млн․ пуçласа 23—30 млн çити (хак.) (Иранри азербайджансем); Ӳспекстан — 34 млн; Казахстан — 15 млн; Раççей Федерацийĕ — 11 млн ; КХР — 11 млн; Азербайджан — 10 млн; Кăркăсстан — 6 млн; Туркмени — 5 млн; Германи — 3 млн; Кавказ (Азербайджансăр) — 2 млн; Европа пĕрлешĕвĕ — 2 млн (Германипе Францисĕр); Ирак — 600 пин 3 млн çити (Туркомансем); Таджикистан — 1 млн; АПШ — 1 млн; Грузи — 284 пин (Карапапахи); Монголи — 100 пин; Австрали — 60 пин; Латин Америки (Бразилипе Аргентинăсăр) — 8 пин; Франци — 600 пин; Аслă Британи — 50 пин; Украина и Беларуç — 350 пин (Крым тутарĕсем); Молдави — 147 500 (Гагаузсем); Канада — 20 пин; Аргентина — 1 пин; Япони — 1 пин; Бразили — 1 пин; Тĕнчери ытти регионĕсем — 1,4 млн
Чĕлхе	тĕрĕк чĕлхисем
Тĕн	ытларах ислам; çаплах православи, буддизм, танкăр тĕнĕ, шаманизм, иудаизм тата ур.
Кĕрет	алтай çемьи
Тăван халăхсем	чĕлхипе (гипотетика енчен — алтай чĕлхе çемьи) — монгол тата тунгус-маньчжур халăхĕсем

Тĕрĕксем (тăван ячĕ: 𐱅𐰇𐰼𐰰; шато: 突厥, Tūjuе; çаплах тĕрĕк халăхĕсем, тĕрĕк чĕлхиллĕ халăхсен ушкăнĕсем) — тĕрĕк челхисемпе пуплекен тата тĕрĕк кăкĕнчен пулса тухнă халăхсен этнос-чĕлхе пĕрлĕхлĕхĕ^[10]^[11]

Хальхи тĕрĕксен ытларахăшĕ — мăсăльмансем, çаплах православи христианĕсем (гагаузсен, чăвашсен ытларахăшĕ, тутарсен тата якутсен пайĕ), иудейсем (крымчаксем тата караимсем), буддистсем (тувинсем, сарă уйгурсем, тарбагатай кăркăсĕсем тата саларсен пайĕ), бурханистсем (алтайсем), танкăрсем тата шамансем (хакассем, шорсем, телеутсем, якутсем тата долгансем).

Пĕрлехи хыпарсем

Тĕрĕксем тухнă вырăн — Вар Ази (Алтай, Джунгари). Чылай хушă тĕрĕк тата монгол йăхĕсем юнашар пурăннă, кӳршĕ халăхĕн чĕлхине те пĕлнĕ. Пирĕн эра пуçламăшĕнче Вăтам Азире тĕрĕксем çумне индоевропейсем хутшăннă^[12]^[13]. Вăтам ĕмĕрсенче тĕрĕксем хĕвеланăçнелле куçма тытăнаççĕ.

Кун-çулĕ

Тĕрĕк халăхĕсен тата патшалăх-территорисен классификацийĕ

Авалхи тĕрĕк халăхĕсем

Тӳркӳтсем
Пуçанаксем
Половсем (Кăпчаксем)
Хуннсем
Енисей кăркăсĕсем
Пулкарсем
Хусарсем
Огузсем
Уйкăрсем

Хальхи тĕрĕк халăхĕсем

Тĕрĕк халăхĕсем тĕнчере XXI ĕмĕрĕн пуçламăшĕ тĕлне.Ӳкерчĕк:Тюрки.png

Пăлхар ушкăнĕ
- Чăвашсем
  - Кĕçĕн карачинсем^[14]

Хăй тĕрĕк халăхĕсем

- Туçи-алтай (вар-тухăç) ушкăнĕ^[15]
  - Чулăмсем (кăштах)^[16]
  - Шорсем (кăштах)^[17]
  - Алтайсем
    - Çурçĕр енчисем: кумандинсем, челкансем
    - Тапаларсем (çурçĕр енчисем шутне кĕреççĕ пулин те, тапалар идиомĕ кăнтăр алтай чĕлхи пекерех)
    - Кăнтăр енчисем: алтай-кижи, теленгитсем, телеутсем
  - Кăркăссем
  - Фергана кăпчакĕсем

- Карлук (кăнтăр-тухăç) ушкăнĕ
  - Узбексем
  - Уйгурсем
    - Или уйгурĕсем
    - Эйну (узбексем?)
  - Лобнорсем^[18]
  - Хотонсем (?)^[19]
  - Халаджăсем^[20]

- Кăпчак (çурçĕр-анăç) ушкăнĕ^[21]
  - Кăпчак-пăлхар (атăлçи кăпчак) халăхĕсем
    - Тутарсем
      - Кряшенсем
      - Нагайбаксем
      - Хусан тутарĕсем
      - Касимов тутарĕсем
      - Мишарсем
      - Тептярсем
      - Пушкăртстан тутарĕсем
      - Поляк-литва тутарĕсем
      - Финн тутарĕсем
    - Пушкăртсем
      - Çурçĕр-хĕвеланăç пушкăртсем
      - Пушкăрт йăхĕсем
    - Çĕпĕр тутарĕсем
  - Кăпчак-половец (половец) халахĕсем
    - Крым тутарĕсем (крымсем) вăтаммисем^[22]
    - Кумăксем
    - Палкарсем
    - Карачайсем

- - - Караимсем^[23]
    - Крымчаксем^[24]
    - Урумсем (кăштах)^[25]
  - Кăпчак-ногай (ногай) халăхĕсем
    - Ногайсем
    - Казахсем
    - Каракалпаксем
    - Узбексем (кăштах)^[26]
    - Аçтăрхан тутарĕсем
    - Карагашсем
    - Юрта татарĕсем
    - Крым тутарĕсем (крымсем) çурçĕр енчисем^[27]

- Огуз (кăнтăр-анăç) ушкăнĕ
  - Гагаузсем
  - Балкан тĕрĕкĕсем
  - Азербайджансем
    - Кашкайсем
    - Афшарсем
    - Айналлу
    - Сонкор тĕрĕкĕсем
    - Карапапахсем
  - Турккăсем
    - Турккă-киприотсем
    - Турккă-месхетинсем
    - Урумсем (кăштах)^[28]
    - Крым тутарĕсем (крымсем) кăнтăр енчисем ^[29]
  - Ирак тĕрĕкĕсем (туркомансем)
  - Сири турккисем
  - Туркменсем
    - Трухменсем
    - Хорасан тĕрĕкĕсем (каджарсем, теймурташсем, гударсем тата ур.)
  - Хамзе (?)
  - Саларсем
  - Юрюки
  - Караманлăсем
  - Узбексем (кăштах) ^[30]

- Саян (тобас) ушкăнĕ
  - Çеçенхир кĕçĕн ушкăнĕ
    - Тувинсем
    - Мончаксем
    - Цэнгэльсем
  - Тайга кĕçĕн ушкăнĕ
    - Тофаларсем
    - Дува (тоджинсем)
    - Сойотсем
    - Урянхайсем
    - Цатансем (цаатансем)

- Уйгур (кăркăс) ушкăнĕ
  - Сарă уйгурсем (сарыг-уйгурсем, хара-йогурсем)
  - Фуюй кăркăсĕсем
  - Хакассем
    - Качинсем
    - Койбалсем
    - Кызылсем
    - Сагайсем
    - Бельтăрсем
  - Чулăмсем (кăштах)^[31]
  - Шорсем (кăштах)^[32]

- Якут ушкăнĕ
  - Якут (саха)
    - Ессей якучĕсем
  - Долгансем

Хальхи ирĕклĕ тĕрĕк патшалăхĕсем

Азербайджан — 90 % ытла
Казахстан — 75 % ытла (40 % - 1989)
Шаблон:Киргизи ялавĕ Киргизи — 80 % ытла
Шаблон:Туркмени ялаве Туркмени — 90 % ытла
Турци — 90 % яхăн
Узбекистан — 90 % ытла

Хальхи тĕрĕк наци автономисем

КХР

Синьцзян-Уйгур автономи районĕ — 64 % яхăн

Раççей

Пушкăртстан — 57 % ^[33] населения в 2002 году.
Кабарда-Балкари Республики — 29 % яхăн
Карачай-Черкеси Республики — 41 % яхăн
Шаблон:Дагестан ялавĕ Дагестан Республики — 20,50 % (кумăк тата ногай 2002 çулта^[33]
Алтай Республики — 45 % яхăн
Саха (Якути) Республики — 50 % яхăн
Тутарстан — 55 % 2002 çулта^[33]
Тăва Республики — 80 % яхăн
Хакаси Республики — 18 % яхăн
Чăваш Ен — 70 % яхăн

Молдави

Гагаузи — 82 % яхăн

Узбекистан

Каракалпакстан — 90 % ытла

Галерейă

Осман I
Тамерлан
aзербайджан тата турккă-осман сăвăçи Физули
Хотан уйгурĕсем
Ватă кăркăс
Ватă кăркăс
Узбек хĕрĕ
Ходжа Нияз, кумуль уйгур (ТИРВТ президенчĕ, 1933—1934 çç.)
Ходжа Нияз, кумуль уйгур (ТИРВТ президенчĕ, 1933—1934 çç.)
Гагаузсем
Саларсем
Тăва шаманĕ
Узбек студенчĕсем
Азербайджан шахматисчĕ Теймур Раджабов
Казах гимнасчĕ Алия Юсупова
Раççей теннисисчĕ Марат Сафин

Вуламалли

Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв.. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0

Каçăсем

Л. Н. Гумилёв. История народа хунну
Л. Н. Гумилёв Древние тюрки 2010 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
Шамиль Мингазов. Доисторические тюрки 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
Рафаэль Безертинов. Древнетюркское мировоззрение «Тэнгрианство» 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
Рафаэль Безертинов. Тюрко-татарские имена 2007 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
Древнетюркский словарь 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 29-мӗшӗнче архивланӑ.
Кривошапкин-Айына А. И. Тенгрианство и развитие человека 2010 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.

Асăрхавсем

Behind the Arabs and the Kurds, Turkmen are the third-largest ethnic group in Iraq. The ITF claim Turkmen represent 12 percent of Iraq's population. In response, the Kurds point to the 1997 census which showed that there were only 600,000 Turkmen.

^ Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. 2008. Vol. 1. p. 826.

^ Yunusbayev et al., 2015

^ Тавадов Г. Т. Этнология. Учебник для вузов. — М.: Проект, 2002. — 352 с. — С. 106.

^ Этнопсихологический словарь. / Под ред. В. Г. Крысько, Д. И. Фельдштейна. — М.: МПСИ, 1999. — ISBN 5-89502-058-5

^ Средняя Азия

^ Возникновение тюрков 2010 ҫулхи Ака уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.

^ Говорят на особом чăваш чĕлхин кĕçĕн карачин калаçăвĕ.

^ Тапаларсем, кăнтăр алтайсем, кăркăссе тата кăпчаксем Фергансем, кăпчаксемпе çывăх, пулас

^ чулăм чĕлхин анат чулăм калаçăвĕпе усă кураççĕ (усă курнă).

^ Говорят на Шор чĕлхин кондом шор калаçăвĕпе пуплеççĕ.

^ карлу тата кăркăс чĕлхисем евĕр лобнор чĕлхипе калаçаççĕ.

^ Хотон чĕлхи, пур пулсан, ытларах карлук тата кăркăс уйрăмлăхĕсемлĕ.

^ Халаджăсем огуз ушкăнне кĕмеççĕ, вĕсем огузсемпе (сельджуксемпе) пĕрле Казахстанăн тата юнашар Иранпа Афганистан çĕрĕсенчен куçса тухнă аргу йăхĕсен нĕселĕсем пулаççĕ. Гипотезăпа килĕшӳллĕ, халадж тата ытти карлук-уйгур чĕлхисем тата карлук-хорезм чĕлхисем пĕрлĕ пулмаççĕ.

^ А.В. Дыбо гипотезипе, вар-хĕвелтухăç тĕрĕкĕсем, карлуксем (халаджисемпе авалхи карлуксемсĕр пуçсăр) тата кăпчаксем пĕрлĕ карлук-кăпчак ушкăнне кĕреççĕ.

^ Крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕпе калаçаççĕ.

^ Караимсем — тĕрĕк чĕлхиллĕ этнос, караизм тĕнне (хăш чух ăна иуда тĕнĕн уйрăм ĕлки теççĕ) тытаççĕ. Пĕр версипе, хасарсен нĕселĕсем пулаççĕ. Крым тутар чĕлхин караим чĕлхипе калаçаççĕ.

^ Крымчаксем — тĕрĕкленнĕ крым еврейĕсем. Крым тутарĕсен чĕлхине çывăх крымчак чĕлхипе калаçаççĕ. Караимсемпе танлаштарсан, вĕсем раббанитсем пулаççĕ — ортодокс иуда тĕнĕпе пурăнаççĕ, çаплах караимсем пекех, иуда тĕнне йышăннă Хасар патшалăхĕнчи тĕрĕк халăхĕнчен пулса кайнă теççĕ.

^ Урумсем — вăтам диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçакан тĕрĕкленнĕ хуратинĕс грекĕсем.

^ Узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.

^ крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕпе калаçаççĕ.

^ Кăнтăр çыранĕнчи диалектне çывăх крым тутар чĕлхин диалекчĕпе калаçаççĕ.

^ Крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕнчи диалекчĕпе калаçаççĕ.

^ хорезмла тата узбек чĕлхин икан-карабулак диалекчĕсемпе калаçаççĕ.

^ чулăм чĕлхин вăтам чулăм калаçăвĕпе пуплеççĕ.

^ Мрас шор калаçăвĕпе усă кураççĕ.

^ ¹^,²^тата³ 2002 çулхи халăх çыравĕ 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.

[10]

[11]

[8]

[9]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

Search