Özbekler

Özbek dili, Türk dil ailesinin Karluk grubuna ait bir dildir. Tarihi boyunca Arap, Latin ve Kiril alfabeleri dahil olmak üzere çok çeşitli alfabelerle yazılmıştır. Özbekistan'ın eski Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığından sonra hükûmet, Kiril alfabesini yeni bir Latin alfabesiyle değiştirmeye karar verdi. Tarihsel olarak, Özbek Hanlığı'nı ve diğer halef devletlerini kuran göçebe Özbekler, Türk dilinin çeşitli lehçelerini konuşurdu.^[10]

Özbek ulusu ilk olarak Cengiz Han'ın torunu Şiban'ın soyundan gelen Ebü'l-Hayr Han'ın önderliğinde Deşt-i Kıpçak'taki çeşitli Türk boyları ve kabilelerinin Özbek/Şeybani Hanlığı etrafında örgütlenmesiyle oluşmuştur. Hanlık, Ebü'l-Hayr Han'ın vefatından sonra bir süre karışıklık içinde kalmış ve Özbekler dağılmışlardır.^[11] Torunu ve Şah Budak’ın oğlu Şeybani Han, dağınık haldeki Özbekleri birleştirmiş ve seferler düzenlemiştir. Timurlu devletindeki taht kavgalarından yararlanan Şeybani Han, Maveraünnehir ile Harezm'i ele geçirip, Timurlu Devletini yıkmış ve Hanlığın başkentini Buhara'ya taşımıştır.^[12] Bundan sonra Karluk soylu Timurlu halkıda Kıpçak olan Özbek ulusuna girmiş ve Deşt-i Kıpçak'tan gelen bu göçebe Özbekler Timurlu topraklarına yerleşmiştir, bu iki Türk topluluğunun kültürel etkileşimiyle günümüzdeki Özbekler teşkil olmuştur.^[13]

Özbek ismi ise, Altınorda hanı olan Özbek Han'dan gelmektedir.^[14]

Türkiye'de Özbekler cüzi oranda olsa da geçmişten bugüne dek yaşamışlardır.

Türkiye'ye ilk gelen Özbek topluluğu Rus Çarlığı'nın baskıları sonucu 1920 ve 1923 yılları arasında gelenlerdir. Daha sonra Sovyetler'in işgali sonucu Özbekistan'dan Afganistan'a gitmek zorunda kalan Özbekler 1950 ve 1954 yıllarında arasında Türkiye'ye gelip Adana'nın Yüregir ilçesine yerleşmişlerdir.^[15] Daha sonra Adana'dan Konya'nın Kulu, Akşehir ve Cihanbeyli ilçelerine yerleşenler de olmuştur. Bu Özbekler arasında Basmacı Hareketi'nin kumandanlarından Korbaşı Şir Muhammed Bek'te vardır.^[16]

Türkiye'ye en son olarak topluluk haline gelen Özbekler ise Özbekistan'dan Afganistan'a göçüp yerleşen ve Afganistan'ın yerleşik Özbeklerindendir. Bu Özbekler 1979 yılında SSCB'nin Afganistan'ı işgal etmesiyle, yoksulluk ve çocuklarını korumak gibi nedenlerle Pakistan'a göç etmek zorunda kalmışlardır. Daha sonra oradan Türkiye'ye devlet tarafından getirilmiş ve Türkiye'nin çeşitli bölgelerine yerleşmişlerdir. Bu Özbekler şu anda Hatay'ın Ovakent beldesinde ve Şanlıurfa’nın Ceylanpınar ilçesinin Evrenpaşa köyünde yaşamlarını sürdürüyorlar.^[17][18]

Sovyetler Birliği'nin dağılması sonucunda bağımsızlığını kazanan Özbekistan ile Türkiye'nin karşılıklı ilişkilerinin başlaması Ticari, eğitim, sanat, kültür gibi birçok alanda yapılan anlaşmalar, Misafir öğrenciler, devlet görevlileri, işçiler olarak ve yaşamaları bir kısmının Türk vatandaşlığı alıp yerleşmesi sonucunda önemli sayıda Özbekistan vatandaşı da Türkiye'ye yerleşmiştir.

Türkiye'de yaşayan önemli Özbek asıllı Türkler de vardır. Ünlü tenisçi Marsel İlhan dünyada ilk 100'e giren Özbek asıllı tenisçidir. Bununla beraber ünlü Türk istihbaratçı ve sovyetolog Enver Altaylı da Özbek asıllıdır. İstiklal marşı yazarımız Mehmet Akif Ersoy da anne tarafından Özbek kökenlidir.

Günümüz Çin sınırları içerisinde yaşayan etnik Özbekler, Çin Halk Cumhuriyeti Hükümeti'nin resmî olarak tanıdığı 55 etnik azınlık grubundan biridir. Çin Özbekleri Çincede "Wūzībiékè zú" (Basitleştirilmiş Çince: 乌孜别克族; Geleneksel Çince: 烏孜別克族; "Özbek halkı/milleti") olarak anılır. Aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi, 2010 yılı itibarıyla Özbek etnik azınlığına ait 10.600'e yakın Çin vatandaşı vardır; yani etnik Özbekler, Çin'deki 56 resmî olarak tanınmış etnik grubun arasındaki en büyük 49. etnik grubu teşkil ederler. Çin Özbeklerinin neredeyse tümü Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşar. Sincan Özbeklerinin büyük bir kısmı (2015 yılı itibarıyla 4.666 kişi) İli Kazak Özerk İli'ne bağlı Gulca şehrinde yaşar.^[19] Sanci Hui Özerk İli'ndeki Mori Kazak Özerk İlçesi'ne bağlı bir etnik belde [zh] olan Dànángòu Özbek Beldesi [zh], tüm Çin çapında resmen Özbek azınlığına adanmış tek yerleşimdir.^[20] Kaşgar İli, Tarbagatay İli, Urumçi ve Sincan'ın diğer yerleşimlerinde de Özbek azınlıkları mevcuttur.^[21][22]

Çin Özbekleri ağırlıklı olarak İslam dinine mensuplar.^[23] Nesiller boyunca bölgedeki Uygurlarla yakın temasta bulundukları için kültürleri Uygurların kültürlerine çok benzer.^[22] Gulca'da 1879 yılında Özbekler tarafından inşa edilmiş "Özbek Camisi [zh]" vardır;^[20] günümüz "Gulca 5 Nolu Ortaokulu" (伊宁市第五中学) de eskiden bir Özbek okuluymuş, fakat Özbek öğrenci sayısının az olması nedeniyle bu okulun işletmesine son verilmiştir.^[20][24]

Çin'de Özbek dili, dil bilimcileri tarafından nesli tükenmeye yakın olan bir dil olarak algılanır.^[24] Çin Özbekleri arasında Özbekçeyi hâlen konuşabilen az sayıda yaşlı insan var;^[20] bu insanların dışında, Gulca ve Kaşgar'daki Özbekler günlük hayatta Uygurca konuşurken, Mori Kazak Özerk İlçesi'ndeki Özbekler ise Kazakça konuşurlar.^[20] Bu durumun bazı olası nedenleri Sincan'daki Özbeklerin sayısının Uygurlar ve Kazaklardan çok daha az olması, Sincan'da (Uygur ve Kazak dillerinden farklı olarak) Özbek dilinin hükûmet, eğitim, medya, işyeri veya yayıncılıkta hiç kullanılmaması,^[20] ve Sincan Özbeklerinin yaygın olarak Uygurlar ve Kazaklarla evlenmeleridir.^[24]