Llowes

Mae eglwys y plwyf wedi'i chysegru i Meilig Sant, y dywedir iddo sefydlu mynachlog yn y 6ed ganrif yng Nghroes Feilig ger y pentref, lle y cafodd ei gladdu. Dichon fod Meilig yn un o feibion Caw ac yn frawd i Gildas. Cyfeirir ato yn Culhwch ac Olwen fel un o'r marchogion yn llys Brenin Arthur.^[5]

Ailadeiladwyd yr eglwys yn llwyr ym 1853, er y gall fod gwaelod y tŵr yn ganoloesol a chredir bod y bedyddfaen â band haearn amdano yn dyddio o'r 12fed ganrif.

Symudwyd Croes Meilig, y dywed traddodiad iddi sefyll gynt ar ei safle eponymaidd Croes Feilig, i'r eglwys ei hun yn 1956 i atal erydiad pellach. Oddeutu 1699 safai yn y fynwent pan y'i gwelwyd hi gan Edward Lhuyd. Credir bod y groes, sydd wedi'i cherfio ar faen hir, yn dyddio i oddeutu'r 11eg ganrif. Roedd chwedl leol yn cyfeirio at y groes fel 'Moll Walbec's Stone', gan honni iddi gael ei thaflu yno gan 'Moll Walbec' neu Maud de St. Valery, gwraig hynod gadarn ac anorchfygol William de Braose (1144/1153–1211), arglwydd y Gelli Gandryll. Wrth gario cerrig yn ei ffedog o'r chwarel yn Y Clas ar Wy i ailadeiladu'r castell, syrthiodd un i'w hesgid. Tynnodd Maud hi allan a'i thaflu'n ddig dros Afon Gwy i lanio ym mynwent eglwys Llowes.^[6]

Ym mynwent yr eglwys mae'r hyn a alwyd gan Ffransis Payne yn 'un o bethau prinnaf sir Faesyfed sef carreg fedd ac arni arysgrif yn Gymraeg'. Dyma'r geiriau sydd ar y garreg hon: 'William Bevan or Vedowlwyd Dan y garreg sydd Imma yn gorphywys ay oydran oydd 84 mhylnedd ac ymadevis ar y byd hwn y 17 Dydd o Ebrill yn y flwyddyn 1684 Miserere Mei Deus'.^[7]