Gal

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

Al pui (Gallus gallus domesticus o Gallus sinae, pollo in italiàn) 'l è 'n uśèl dumèstic ch'al daśvèṅ da dal spèci selvàdghi indiàni.

Definisiòṅ

Al masć (tirâ sù par far di fiói e par la carna) al s ciàma gal, la fémna (ch'la fà i óṿ) l'è la galìna.

A secónd di an e dal péś di pui, gai e galìni i s ciaman anc:

• pulàstar, fiṅ a 3/4 méś e un péś ad siesènt gram
• pui dal graṅ, fiṅ a 'n an e un chilo ad péś
• pui o pulàstra, fiṅ a ch'i dvèntan grand, cun un péś 'd un chìlo e mèś a 'l incìrca
• galét, al masć śóvan fiṅ a siē méś ad vita
• gal ruspànt un masć ch'al gh'à méno ad dèś méś ad vita
• capòṅ, un masć sénsa cajòṅ ch'al riva a 2 chilo e mèś ad péś, castrâ a du méś ad vita
• pulśèṅ, i putèṅ ad pui péna nâ
• ciòsa, la galìna fémna ch'la cóva i óṿ o i pulśèṅ

Descrisiòṅ

I pui i màgnan da tut. Quand i èṅ lìbar i rànan par tèra par catàr dal rumèli, insèt e dal bèsti pìculi cuma la luśèrta. Na ròba ch'i faṅ da spés l'è quéla ad bcar dla sàbia, di giarunsèṅ o di pès ad plàstica par via ad réndar più dūr i gus di óṿ.

I pui in natùra i pólan vìvar da sinc a und'ś an a secónd dla rasa. In di alivamènt intensìṿ, i pui da carna i vènan ad sòlit masâ quand i gh'aṅ da siē a quartórdas stmani. Al rasi tiràdi sù par far i óṿ i gh la càvan a far-an tarśènt in 'n an ma quand na galìna la gh'à 'n an, l'in fà ad méno e alóra i èṅ druàdi par far di umugeiniśâ, di alimènt p'r i putèṅ o p'r al bèsti. Al pui più vèć 'l è mòrt a séd'ś an.

I pui i èṅ di uśèi ch'i n gh la càvan minga a vulàr luntàṅ, quéi più alśēr i pólan però saltàr da 'd là 'd un recìnt o da 'n ram a c'l àtar.

I pui i èṅ dal bèsti ch'i vìvan insém naturalmènt. In un grup, soquànti galìni i cmàndan e i gh'aṅ al dìrit ad bcar par primi o ad sarnìr i lōg in du far al gnal. S'a s tira via un pui dal grup, a gh vèṅ dla cunfuśiòṅ in dla gerarchìa e a gh vól dal tèmp par rimétar al ròbi a pòst. Se invéci a s śònta di pui in un grup bèla fat a s va in a risć ch'i bècan, specialmènt s'i èṅ śóvan.

Al galìni i téndan a far i gnal in di pòst in du a gh'è bèla di óṿ dèntar, dal vòlti i i tóśan anc da di atri ciòsi par met'r-i in di sò gnal. 'L è acsè che gl'alevadór i dróan di óṿ fint (i éndas) par far far i gnal in du a gh par a lór. Da nutàr ch'i éndas i èṅ anc i óṿ mars ch'i pùsan un muć o i óṿ fint ad légn ch'i s dróan par cuśìr i calsét.

Al rasi ad galìni dimóndi famóśi i èṅ quéla faraòna e quéla padvàna.

Pruvèrbi e mód ad dir

• Andàr in gal śòp: èsar śòp
• Śampi ad galìna: quand a sa scriv ch'a n s capìs gnint
• La prima galìna ch'la canta l'à fat 'l óṿ: Andàr in dascōrs par prim a vul dir da spés èsar culpévul 'd na ròba
• At pus cuma 'n éndas: quànd òṅ al gh'à un tànfar ad c'l àtar mónd
• Insaplâ cum un pulśèṅ in dla stópa: far fadiga a far un quèl
• Èsar cuma dū gai in dal pulâr: quand a n s va minga 'd acòrd
• A la galìna inśgórda a gh'è carpâ al gòs: quànd a s vōl tròp pò a n s pòrta a cà gnint
• Próa a cambiàr galét!: cunsìli a 'l dóni ch'i n gh la càvan minga a 'vér fiōl
• Avéragh anc al lat ad galìna: avér-ag di quèl dimòndi ad lùs e anca 'l impusìbil
• Galìna vècia la fa bòṅ brôd: un quèl ad vèć al rènd, al prodûś méj e da più che 'n quèl ad nōṿ
• Méj 'n óṿ incō che na galìna dmàṅ: méj cuntintàr-as 'd un quèl cìc incō che 'd un quèl mìa sicùr edmàn
• A li galìni dla Cuncòrdia li gh'à ligà li gàmbi cun li curdèli ròsi^[1] (tiritéra): di fiòc ròs ligâ ai sampèt dal galìni dla Cuncòrdia

Referènsi