استان مرکزی

نام استان مرکزی برای اولین بار در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مطرح گردید. در آن سال استان مرکزی (به‌مرکزیت تهران) پهنه وسیعی از مرکز کشور شامل شهرستان‌های تهران، قزوین، ساوه، قم، دماوند و محلات بود. در سال ۱۳۵۶ مرکز استان مرکزی از تهران به اراک انتقال یافت. در مهر ۱۳۵۷ تهران و البرز کنونی تحت عنوان استان تهران از استان مرکزی جدا شد. تا سال ۱۳۶۵، استان قم نیز جزو این پهنه بود.^[۴] در سال ۱۳۸۹ رئیس‌جمهور وقت، محمود احمدی‌نژاد پیشنهاد تغییر نام استان به استان آفتاب را مطرح کرد. دلیل وی برای طرح این پیشنهاد روشن نبودن نام مرکزی در تبیین هویت و معرفی فرهنگ استان بود^[۵] اما این پیشنهاد در برنامه زنده تلویزیونی با مخالفت مجری برنامه و پس از آن با مخالفت برخی از نمایندگان استان مرکزی مواجه شد.^[۶] بعد از این برای تغییر نام استان نام‌های دیگری مانند استان ماد^[۷] و استان اراک نیز پیشنهاد شد.

پیش از اسلام

استان مرکزی در منطقه‌ای واقع شده‌است که در دوران باستان به آن ماد بزرگ، در اوایل دوره اسلامی ایالت جبال و در سده‌های بعد عراق عجم می‌گفتند. نام جبال برای اولین بار توسط اعراب به کوهستان‌های غرب ایران نسبت داده شد. در دوره سلجوقیان، خلفای عباسی لفظ عراق عجم (به‌معنای عراق غیر عرب) را به مناطق غربی ایران نسبت دادند.^[۸]

مادها

زمانی که آریاییها وارد ایران شدند متشکل از سه طایفه یا قوم بودند؛ قوم پارس در مناطق جنوبی کشور مستقر شدند، پارتها در قسمت شرقی ایران ساکن شدند و مادها در مرکز و غرب ایران سکنی گزیدند.

بنا بر تحقیقات تاریخی، در گذشته سرزمین ماد به سه بخش عمده تقسیم شده بود:

• ماد آتروپاتن یا ماد علیا یا ماد کوچک (آذربایجان کنونی).
• ماد سفلی یا ماد بزرگ (که امروزه قسمت بزرگ آن را استان مرکزی تشکیل می‌دهد).
• ناحیه پارتاکنا (استان اصفهان امروزی).^[۹][۱۰]

هخامنشیان

در دوران هخامنشیان سرزمین ایران به بیست و سه ساتراپی تقسیم می‌شده‌است که ماد سفلی (از ری تا همدان) که کمیجان امروزی است جزء ساتراپ دهم بوده‌است. فهرست بیست و سه‌گانه ساتراپی‌های ایران با توجه به تاریخ هرودت و سنگ‌نبشته‌های بیستون ثبت شده‌است.

استان مرکزی در روزگار هخامنشیان بخشی از ایالت مادها (ساتراپی دهم) و قسمت‌هایی از جنوب آن بخشی از سرزمین الیمائیس به‌شمار می‌رفته‌است. این استان در شمار کوست خوربران (یعنی جایی که خورشید از آنجا می‌رود) بود.^[۱۱][۱۲]

جغرافیای طبیعی

آب و هوا

آب و هوای استان به علت وجود کوه‌های مرتفع، مجاورت با حاشیه مرکزی ایران، همجواری با بخشی از منطقه حوض سلطان، کویر میقان و حوزه آبریز دریاچه نمک و همچنین قرار گرفتن در محل تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، دارای آب و هوایی متنوع است. همچنین جهت و جریان وزش بادهای غربی ـ مدیترانه‌ای و اقیانوس اطلس، توده‌های هوای فشار زیاد اقیانوس هند و جریان‌های سرد آسیای مرکزی شرایط اقلیمی استان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. مهم‌ترین انواع آب و هوای استان عبارتند از: آب و هوای نیمه‌بیابانی در مناطقی چون ساوه و زرندیه، آب و هوای معتدل کوهستانی همراه با زمستان سرد و تابستان معتدل، در شهرستان‌هایی مانند اراک، خمین، تفرش و محلات. آب و هوای سرد کوهستانی با زمستانی سرد و برفی و تابستانی خنک در محدوده‌های جغرافیایی شهرستان شازند. همچنین در بخش‌هایی از شهرستان فراهان به‌ویژه روستای کسرآصف چشم‌انداز سرسبزی دارد.^[۱۳]

دشت‌ها و بیابان‌ها

استان مرکزی در دوره کواترنری مرطوب بوده و بارش‌های آن روزگار که باعث شسته شدن رسوبات از کوه‌ها و انباشت آن‌ها در بخش‌های پست شده دشت‌های حاصلخیزی چون دشت فراهان، دشت شازند، دشت ساوه و دشت زرند را به وجود آورده‌است. پست‌ترین نقطه استان دشت مسیله با ۹۵۰ متر بلندا از سطح دریاست.^[۱۴]

کویر

دریاچه‌ها و تالاب‌ها

دریاچه میقان

این دریاچه در شمال شرقی اراک و در دشت فراهان قرار دارد، مساحتش بسته به میزان بارندگی از صد تا صد و ده کیلومتر مربع تغییر می‌یابد. آب این دریاچه شور است. از نظر اقلیم زمستان‌های معتدلی دارد و همین سبب شده تا در پاییز و اوایل زمستان زیستگاه پرندگان و به ویژه پرندگان مهاجر باشد.^[۱۵]

دریاچه خورهه

این دریاچه دائمی از یکی از معدود دریاچه‌های معدنی استان مرکزی است. خودجوش است و حاوی ترکیبات گوگردی، غیر از آن به سبب جایگاه تاریخی‌اش دارای اهمیت است. همچنین از لحاظ علم پزشکی نیز مورد توجه است.^[۱۶]

دریاچه قاسم‌آباد

دریاچه‌ای طبیعی است در غرب خنداب، در منطقه‌ای کوهستانی بین روستاهای اوچ‌تپه و قاسم‌آباد. میزان آبش بسته بارندگی متغیر است به گونه‌ای که در دوره‌های خشکسالی گاهی خشک می‌شود و در دوره‌های پربارش قابل قایقرانی است. وسعتش بین دو تا سه کیلومتر متغیر است و در پاییز و ابتدای زمستان محل تجمع پرندگان مهاجر است.^[۱۷]

کوه‌ها

۷۵٪ از مساحت استان را ناهمواری‌ها تشکیل داده‌است. کوه‌های استان مرکزی که در دوره ترشیاری شکل گرفته‌اند از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. کوه‌های استان مرکزی دو گروه هستند یکی کوه‌های مرکزی در شهرستان‌های کمیجان، تفرش مانند کوه گوند قرمز روستای کسرآصف و قسمت‌هایی از ساوه و دیگری کوه‌های زاگرس در جنوب استان و در شهرستان‌های شازند و خمین. کوه‌های راسوند در جنوب شازند و سفیدخانی در جنوب اراک از مهم‌ترین کوه‌های استان هستند و قله شهباز با ۳۳۸۸ بلندی، در کوه‌های راسوند بلندترین کوه استان محسوب می‌شود.^[۱۴]

رودخانه‌ها

در حال حاضر میزان آب بدست آمده از رودخانه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها در استان حدود۲/۴ میلیارد متر مکعب است که تنها ۵۰ درصد از این حجم به مصرف کشاورزی می‌رسد.

چشمه‌ها

چشمه‌های موجود در استان همانند: چشمه میشو چناس، سراب چناس چشمهٔ عمارت، چشمهٔ عباس‌آباد، چشمهٔ پنجعلی، چشمهٔ اسکان، چشمه بلاغ حک (کیخسرو)، چشمهٔ انجدان، چشمهٔ محلات، چشمهٔ سنگستان و چشمهٔ بالقلو نقش مهمی در تأمین آب مصرفی استان دارد.^[۱۴]

جغرافیای سیاسی

تقسیمات کشوری

در سال ۱۳۱۶ کشور ایران به ۲۷ قسمت تقسیم گردید که شهرهای ساوه، زرند، عراق عجم، خمین و محلات از قسمت‌ها اصلی این تقسیم‌بندی بودند، در همان سال براساس قانون کشور به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان تقسیم گردید که استان‌ها برحسب شماره نام‌گذاری گردیدند که استان مرکزی امروزی در استان یکم قرار داشت.

اراک

ساوه

زرندیه

خمین

محلات

دلیجان

شازند

آشتیان

تفرش

کمیجان

خنداب

فراهان

در تغییر دیگری که در قانون تقسیمات کشوری در سال ۱۳۳۹ اتفاق افتاد، استان‌ها به جای نام به اسامی اصلی و تاریخی خود نامیده شدند و براساس این قانون کشور به ۱۴ استان، ۶ فرمانداری کل، ۱۳۹ فرمانداری، ۴۹ بخش‌داری تقسیم گردید که بخش اعظم استان مرکزی فعلی در استان مرکزی آن زمان به مرکزیت شهر تهران قرار گرفت، براساس قانون مورخه ۸/۱۲/۱۳۵۶ استان مرکزی به دو استان تهران به مرکزیت شهر تهران و استان مرکزی به مرکزیت اراک تبدیل شد، که شهرهای تابعه استان مرکزی به این شرح بودند: اراک، ساوه، قم، خمین، تفرش، کاشان

براساس تصویب‌نامه سال ۱۳۵۷ شهر کاشان از استان مرکزی جدا به استان اصفهان افزوده شد، براساس قوانین سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ شهرهای سربند و دلیجان به استان مرکزی اضافه و در سال ۱۳۶۵ شهرستان قم از استان مرکزی جدا و به استان تهران الحاق و در سال ۱۳۷۵ مستقلاً به استان تبدیل گردید.^[۱۸]

از جمله این شهرهای این استان می‌توان به کمیجان، نراق، آوه، آستانه، نیم‌ور و ساروق، وفس، چهرقان و کرهرود، مشکویه در شهر پرندک اشاره کرد.

استانداری

پوشش گیاهی

جنگل‌ها

استان مرکزی از جمله استان‌هایی است که از نظر پوشش جنگل‌های طبیعی بسیار فقیر است. سرانه جنگل در این استان شانزده برابر از سرانه آن در ایران پایین‌تر است. اما در جاده‌ای که به روستای کسرآصف کمیجان ختم می‌شود باغ‌های زیبایی وجود دارد که جنگل گونه‌اند و دست کمی از جاده چالوس ندارند و همچنین دره سرسبز وفس کمیجان که به طول ۱۵ کیلومتر است و در مسیر ارتباطی کمیجان به سمت ساوه قرار دارد. همچنین روستای کسرآصف دارای زیبایی‌هایی نظیر غار اینجیل آغاجی (درخت انجیل) هست و برخی بخش‌ها مانند ساوه و شازند و تفرش تاج پوشش ۵ تا ۱۰ درصد هستند و برخی دیگر از بخش‌ها مانند دلیجان، محلات، خمین، اراک، کمیجان و زرندیه دارای تاج پوشش ۱ تا ۵ درصد هستند. از جمله جنگل‌های موجود در استان می‌توان به پارک‌های جنگلی و جنگل‌های دست کاشت (۸۳۹٫۵ هکتار) اشاره کرد. مساحت جنگل‌های طبیعی استان مرکزی ۱۵۱۲۷/۵۴۷۱ هکتار است. سرانه جنگل (جنگل‌های طبیعی و دست کاشت) نزدیک به ۱۲۸ مترمربع است. در استان چهار ذخیره گاه جنگلی وجود دارد که شامل ذخیره گاه بلوط و سماق در شهرستان شازند با وسعت ۲۱۰ و ۷۵ هکتار و بنه در شهرستان تفرش با وسعت ۲۰ هکتار و خونیار واقع در شهرستان ساوه به مساحت ۲۰۰۰ هکتار است.^[۱۴][۱۹]

مراتع

مراتع استان که عمدتاً گیاهان بوته‌ای هستند به دلیل آب و هوای مختلف دارای تنوع زیادی هستند و در مجموع ۶۶٪ کل استان را پوشش می‌دهند.^[۱۴]

گونه‌های جانوری

حدود ۳۳۵ گونهٔ جانوری شامل: ۵۳ گونه پستاندار، ۲۰۵ گونه پرنده، ۵۴ گونه خزنده، ۴ گونه دوزیست و ۱۹ گونه ماهی در این استان موجود هستند. نماد محیط زیست طبیعی این استان پازن است که در استان به تگه نیز مشهور است.^[۱۴] جانورانی مانند آهو، کل و بز، قوچ، میش، شغال، روباه، گرگ، خوک، خرگوش، تشی، خرس قهوه‌ای، پلنگ، گربه پالاس، سیاه‌گوش، سمور، لاک‌پشت، کبک، تیهو، کوکر، باقرقره و پرندگان مهاجر درنا، آنقوت، غاز و مرغابی چنگر در مناطق کوهستانی و استپی حفاظت شده‌استان زندگی می‌کنند.^[۲۰]

مناطق حفاظت شده

منطقه حفاظت شده هفتادقله

این منطقه کوهستانی مساحتی برابر ۸۲۱۲۵ هکتار دارد، و بین شهرستان‌های اراک، محلات و خمین قرار دارد. این منطقه از سال ۱۳۵۳ تحت کنترل سازمان حفاظت محیط زیست درآمده‌است. این منطقه نمونه بارز یک اکوسیستم کوهستانی است به خاطر ارزش‌های زیستگاهی اش از زمان‌های قدیم به عنوان یکی از بهترین شکارگاه‌های کشور به حساب می‌آمده، وجود بیش از هفتاد کتیبه که قدیمی ترینشان به چهارصد سال پیش متعلق است نشانه‌ای بر این مدعا است. در این منطقه بیش از دویست گونه گیاهی وجود دارد و حیات وحش آن عبارت است از: قوچ و میش، کل و بز، آهو، پلنگ، گراز و گونه‌های مختلف پرندگان از جمله غاز خاکستری، اردک، لک لک سفید، بلدرچین، هوبره، فاخته و…^[۲۱]

مناطق حفاظت شده چرا و وفس

این مناطق کوهستانی است و پوشش گیاهی بین بیست و پنج تا شصت درصد و همچنین آب فراوان دارد. کوه‌های کوچک زار، خشکه، وحش و لجور در این مناطق قرار دارند و حیات وحش آن عبارت اند از: قوچ و میش، آهو، گرگ، روباه، خرگوش، کبک، تیهو، باقرقره، فاخته و ….^[۲۲]

منطقه حفاظت شده سربند

این منطقه بیشتر از تپه ماهورها تشکیل یافته، زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل دارد و حیات وحش آن را قوچ و میش و به ویژه کبک تشکیل می‌دهند. دره مالمیر و باغ سماق لو که از مناطق زیبای استان به‌شمار می‌روند در این منطقه واقع‌اند.^[۲۳]

منطقه حفاظت شده الوند (خمین)

این منطقه با مساحت ۸۶۱۸ هکتار در سال ۱۳۸۱ حفاظت شده اعلام شد. این ناحیه جزء رویشگاه‌های ایران-تورانی به‌شمار می‌رود.

محصولات کشاورزی

به‌طور کلی ۱۹ درصد از مساحت استان مرکزی اراضی کشاورزی و ۵۷ درصد مرتع و بقیه غیر مزروعی (شهرها، جاده‌ها، دریاچه و…)است. محصولات کشاورزی استان شامل گندم، جو، آفتابگردان، حبوبات، پنبه، چغندرقند، گوجه فرنگی، پیاز، انگور، خشکبار، سبزیجات، انار، طالبی، هلو، پسته، بادام و گردو است.^[۲۴]

از مهم‌ترین قابلیت‌های کشاورزی در استان مرکزی می‌توان به تولید گل و گیاه اشاره کرد. سطح زیر کشت گل و گیاهان زینتی در این استان هزار و ۹۱ هکتار است که از این میزان ۳۷۱ هکتار به صورت گلخانه و بقیه در فضای باز است. شهرستان محلات در این استان که به عنوان قطب تولید گل و گیاهان زینتی کشور مطرح است، بیشترین سطح زیر کشت گل و گیاه را به خود اختصاص داده‌است.^[۲۵] ایستگاه ملی تحقیقات گل و گیاهان کشور در شهرستان محلات قرار دارد که هدایت فنی و علمی و پشتیبانی مالی تحقیقات گل کشور در ۷ سایت، لاهیجان، تنکابن، ورامین، کرج، جیرفت، دزفول و اصفهان بر عهده این ایستگاه می‌باش.^[۲۶]

از دیگر محصولات کشاورزی استان تولید لوبیا است که بیش از ۹۰٪ آن در شهرستان خمین کاشت می‌شود. به همین سبب استان مرکزی به عنوان یکی از قطب‌های تولید لوبیا در کشور مطرح بوده^[۲۷] و ایستگاه ملی تحقیقات لوبیای کشور در این استان و در شهرستان خمین قرار دارد^[۲۸]

انار از دیگر محصولات کشاورزی استان است که در شهرستان ساوه تولید می‌شود. شهرستان ساوه بهترین نوع انار در کشور را تولید می‌کند و محصول آن شهرتی جهانی دارد، به صورتی که در دنیا به یک برند معتبر تبدیل شده‌است.^[۲۹][۳۰] سالانه ۷۸۰ نوع انار در ساوه تولید می‌شود^[۳۱]تولید پسته ارگانیک از دیگر محصولات کشاورزی استان است که در شهرستان زرندیه شهر پرندک کاشت می‌شود. استان مرکزی مقام ششم تولید پسته کشور را داراست و بزرگ‌ترین باغ تولید پسته ارگانیک کشور در این استان قرار دارد.^[۳۲]

جمعیت

جمعیت استان مرکزی طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۸۵ بالغ بر ۱٬۳۲۶٬۸۲۶ بوده‌است که از این تعداد ۱۰۱۵۳۷۵ باسواد بوده‌اند.^{[نیازمند منبع]}

استان مرکزی از مهاجرپذیرترین استان‌های ایران پیش از انقلاب ۱۳۵۷ بود؛ به‌طوری‌که براساس سرشماری رسمی انجام شده در سال ۱۳۳۵، ۴۴ درصد از ۲ میلیون ایرانی که در آن دوره اقدام به مهاجرت داخلی نمودند، این استان را مقصد نهایی خود برای سکونت انتخاب کرده‌اند. این فرایند جذب مهاجر داخلی در دهه بعد افزایش یافت و به میزان ۶۷ درصد از ۲٫۳ میلیون نفر مهاجر افزایش یافت. اما در دهه ۵۰ و همچنین سال‌های بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، این مهاجرت کاهش یافت و ایرانیان مهاجر، تمایل بیشتری برای حضور در استان تهران و شهر تهران داشتند.^[۳۳]

عشایر

جمعیت عشایر استان مرکزی در سرشماری عشایر کوچنده در سال ۱۳۸۷^[۳۴]

زبان

زبان رایج مردم استان مرکزی فارسی است.^[۳۵][۳۶] در برخی مناطق مانند دهستان رودبار تفرش و اکثر روستاهای شهرستان‌های فراهان، خنداب، کمیجان، شازند، اراک، ساوه، زرندیه و خمین به زبان زبان ترکی آذربایجانی و لری نیز سخن می‌گویند.^[۳۵][۳۷] در دلیجان مردم به زبان راجی سخن می‌گویند.^[۳۶] در برخی روستاهای شهرستان‌های کمیجان مانند وفس، زرندیه مانند الویر و تفرش مانند کهک به زبان تاتی سخن گفته می‌شود^{[۳۵][۳۸][۳۹]} که ریشه در زبان مادی دارد.^[۴۰][۴۱] خلجی که در بخش خلجستان استان قم بیشتر گویشور دارد، در روستاهای آشتیان و تفرش نیز گویشور دارد. در پاره‌ای از روستاهای شازند، خرقان و ساوه که ارمنی‌نشینند و نیز در بخشی از شهر اراک که تا چند دههٔ پیش ارمنی‌نشین بود، زبان ارمنی نیز صحبت می‌شد.^[۳۵]زبان کُردی نیز در میان کُردهای استان مرکزی که به کلهر معروف هستند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. ایل کلهر در حوالی شهرستان ساوه و در بین رودخانه قره چای و شهرستان همدان سکنا دارد.^[۴۲][۴۳]بر طبق پژوهشی از سوی اطلس زبان‌های ایران جمعیت زبانی استان مرکزی زبان‌های فارسی محلی در حدود ۴۲ درصد، فارسی گونۀ معیار حدود ۳۳ درصد، گروه ترکی ۱۴ درصد، گروه لری ۴ درصد، آمیخته ۳، راجی ۲ درصد، خلجی زیر ۱درصد، زبان تاتی جنوبی زیر ۱درصد، لکی زیر ۱ درصد و کردی زیر ۱ درصد هستند.^[۴۴]

اقوام

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:

ادیان

قبل از ورود اسلام به ایران اهالی این منطقه پیرو دین زرتشتی بودند و وجود آتشکده‌های گوناگون مانند آتشکده وره در آشتیان، آتشکده خورهه در محلات، آتشکده برزو در راهجرد و آتشکدهٔ فردقان در کمیجان شاهد این مدعاست.^[۳۵]

هم‌اکنون اهالی استان مرکزی اکثراً مسلمان و شیعه هستند و مسیحیان ارمنی و زرتشتیان و عده‌ای کم از کلیمیان از اقلیت‌های مذهبی این استان هستند.^[۳۵]

غذاها

استان مرکزی دارای غذاهای سنتی متنوعی است:

دوگوله یا آبگوشت، کله‌جوش (کال‌جوش یا دوغ گرمه)، آش ترخینه، آش اشکنهٔ اراک (اُو گرمه)، پتله‌پلو، کوفته تفرشی (گندله)، آش گندینه، رشته‌پلو، شفته اراکی (کوفته اراکی)، گوشتابهٔ اراک، کباب ته‌تالی،خورشت لوبیا محلاتی(مختص محلات)

استان مرکزی از جمله استان‌های صنعتی کشور است و از دید تنوع و گوناگونی تولید رتبه نخست کشور را دارد.^[۴۶] بخش‌های خدمات، صنعت و کشاورزی به ترتیب اهمیت پایه اقتصاد استان را تشکیل می‌دهند.^[۴۷]با توجه به وجود بیش از ۳۰۰۰ واحد تولیدی و صنعتی در استان مرکزی، بهره‌مندی از صنایع مادر و حلقه‌های واسط کلیدی در تولید کشور، سرمایه‌گذاری در طرح‌های صنعتی استان بالا بوده^[۴۸] به‌طوری‌که این استان همراه در رتبه ممتازترین استان‌ها در جذب سرمایه‌گذاری صنعتی را دارا است.^[۴۹]

از مزیت‌های سرمایه‌گذاری در بخش صنعت استان می‌توان به نزدیک بودن به پایتخت، وجود ظرفیت‌های مکانی مناسب به لحاظ وجود شهرک‌های صنعتی در استان، برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری در کریدور ترابری بین‌المللی، وجود صنایع بزرگ و مادر، تجربه نیم قرن توسعه صنعتی، وجود منابع و ذخایر معدنی نظیر سنگ آهن، سولفات سدیم، سیلیس، فلدسپات و انواع سنگ و…، وجود ظرفیت ایجاد صنایع تبدیلی کشاورزی، وجود نیروی کار متخصص، وجود خوشه صنایع ریلی و انرژی، انجمن‌های تخصصی در استان، قرارگیری در مسیر خطوط اصلی انتقال و تأمین انرژی و پائین بودن نسبی خطر زلزله در استان اشاره کرد.^[۵۰]

صنایع و محصولات صنعتی

استان مرکزی طی پنج دهه گذشته چهره‌ای صنعتی به خود گرفت و با راه‌اندازی طرح‌های صنعت نفت و پتروشیمی به یکی از بزرگ‌ترین مراکز صنایع استراتژیک کشور تبدیل شد. از تولیدات عمده استان می‌توان به آلومینیوم، محصولات آلومینیومی، ریخته‌گری فلزات سنگین، تجهیزات صنایع نفت و گاز، تجهیزات نیروگاهی و صنعتی، ماشین‌آلات کشاورزی و عمرانی، خودروهای ریلی، محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی، رنگ‌های صنعتی، منسوجات، شیشه و جام، بلور، انواع لاستیک خودرو، سیم و کابل، شوینده‌ها، دوده صنعتی، الیاف مصنوعی، انواع سنگ ساختمانی، لوازم خانگی و کاشی، لوله و پروفیل فولادی و پی وی سی و … اشاره کرد.^[۵۱]

کانون اصلی صنعت استان به ترتیب در ساوه، اراک، دلیجان و محلات است.^[۵۲]

پتروشیمی و پالایشگاه

پالایشگاه نفت امام خمینی شازند اراک یکی از پالایشگاه‌های بزرگ ایران است که در استان مرکزی واقع شده‌است. این پالایشگاه از شرکت‌های فرعی شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران است و به عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه تک واحدی ایران در سال ۱۳۷۲ با ظرفیت اسمی ۱۵۰ هزار بشکه در روز راه‌اندازی گردید، همچنین نخستین پالایشگاهی است که کار مطالعه و عملیات اجرای آن بعد از انقلاب اسلامی و در نخستین سال بعد از جنگ تحمیلی آغاز شد.^[۵۳] بزرگ‌ترین طرح تولید بنزین کشور در این پالایشگاه در حال بهره‌برداری است.^[۵۴] این طرح پالایشگاه اراک را به بزرگ‌ترین پالایشگاه تولید بنزین در کشور تبدیل می‌کند.^{[۵۵][۵۶][۵۷]}

پتروشیمی شازند اراک یکی از بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پلیمری، مواد شیمیایی^[۵۸] و از طرح‌های زیر بنایی کشور است که در سال ۱۳۶۳ به تصویب رسید و فاز اول آن در سال ۱۳۷۲ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.^[۵۹] این مجتمع در جوار پالایشگاه نفت شازند اراک واقع در کیلومتر ۲۲ جاده اراک - بروجرد و در زمینی به مساحت ۵۳۲ هکتار احداث گردیده‌است.^[۶۰]

صنایع و محصولات غذایی

شهرک‌های صنعتی

تعداد شهرک‌های صنعتی در استان مرکزی به ۳۵ شهرک و ناحیه صنعتی می‌رسد که از نظر میزان زمین واگذاری شده در کشور رتبه اول را دارد.^[۶۱]

بورس

استان مرکزی دارای بورس منطقه‌ای در شهر اراک است که به عنوان بیست و دومین بورس منطقه‌ای کشور در سال ۱۳۸۵ افتتاح گردید.^[۶۲] تالار بورس استان مرکزی اولین تالار بورس خصوصی کشور است که کارگزاری آن توسط شرکت کارگزاری بانک پاسارگاد انجام می‌شود.^[۶۳]

مناطق ویژه اقتصادی

نخستین منطقه ویژه اقتصادی استان با ارتقاء شهرک صنعتی کاوه به منطقه ویژه اقتصادی کاوه ایجاد گردید.^[۶۴] هدف ایجاد این منطقه ویژه گسترش صادرات غیرنفتی از استان اعلام شده‌است. موقعیت ویژه ترانزیتی، زمینی، ریلی و هوایی، نزدیکی به پایتخت، همجواری با فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، وسعت سرزمینی مناسب، وجود زیر ساختهای مطلوب و استاندارد برای توسعه آتی منطقه، افزایش منابع آبی مورد نیاز، وجود شبکه آبرسانی و شبکه جمع‌آوری فاضلاب شهری، وجود شبکه گاز شهری، مخابرات، تصفیه خانه صنعتی، فضای سبز مناسب با استاندارد زیست‌محیطی از جمله ویژگی‌های این منطقه‌است.^[۶۵]

انرژی فسیلی

نیروگاه حرارتی شازند اراک یکی از نیروگاه‌های حرارتی ایران است که ظرفیت تولید ۱۳۰۰ مگاوات برق را دارد و شامل ۴ واحد بخار ۳۲۵ مگاواتی است.^[۶۶] این نیروگاه ۵٪ برق کشور را تولید می‌کند.^[۶۷]

نیروگاه رودشور که در کیلومتر ۴۴ آزادراه تهران - ساوه و در محدوده شهرستان زرندیه قرار دارد، یکی دیگر از منابع تولید برق در استان است که با ظرفیت ۲٬۱۶۲ مگاوات برق تولید می‌کند.^[۶۸] این نیروگاه از نوع حرارتی است و به‌عنوان بزرگ‌ترین نیروگاه خصوصی کشور شناخته می‌شود.^[۶۹]

تأسیسات آب سنگین اراک

نخستین تلاش برای تهیه آب سنگین در ایران در سال ۱۳۶۳ به‌طور آزمایشگاهی و با استفاده از روش الکترولیز انجام شد، اما تلاش‌ها در این زمینه نتیجه‌ای دربرنداشت. پس از فراغت سازمان انرژی اتمی از پروژه‌های نیمه‌صنعتی افزایش غلظت و تبدیل اورانیوم بین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۷، پیشنهاد اجرای یک پروژه صنعتی آب سنگین به سازمان ارائه و پس از مدتی با ابلاغ شورای معاونان سازمان انرژی اتمی اجرای این طرح آغاز شد؛ اما با توجه به محدودیت‌ها در کسب اطلاعات علمی و فنی از کشورهای خارجی و جذب نشدن نیروهای حرفه‌ای این پروژه تا سال ۱۳۷۷ به تعویق افتاد. در این سال‌ها علاوه‌بر تهیهٔ دانش فنی، طراحی‌های پایه، مقدماتی، شروع طراحی تفصیلی، مطالعات و عملیات سایت‌یابی انجام شد و در این میان سایت اراک انتخاب گردید.

کار ساخت مجتمع از سال ۱۳۷۷ خورشیدی آغاز و تمامی مراحل طراحی و اجرای آن توسط متخصصان ایرانی انجام شد. بهره‌برداری از این نیروگاه در سال ۱۳۸۵ و توسط محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت انجام گردید. در آبان ۱۳۹۲ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش فصلی خود خبر داد که ایران پس از روی کار آمدن حسن روحانی توسعه فعالیت‌های هسته‌ای را متوقف کرده‌است. این اولین گزارشی بود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از ریاست‌جمهوری حسن روحانی منتشر کرد. ایران اعلام کرده بود نیروگاه آب سنگین اراک در سه‌ماهه اول سال ۲۰۱۴ شروع به‌کار خواهد کرد اما بعداً آن را به تعویق انداخت. نیروگاه شامل آب سنگین و آب سبک است که از محصولات جانبی آب سنگین به‌شمار می‌رود.

تولیدات آب سبک جهت درمان و پیشگیری از سرطان کاربرد دارد. آب سنگین تولیدی این نیروگاه در حوزه‌های مختلف از جمله زیست‌شناسی، پزشکی و فیزیک کاربرد دارد. همچنین از آن به‌عنوان مادهٔ خنک‌کننده برای نیروگاه‌های هسته‌ای و تولید رادیودارو استفاده می‌شود. فعالیت نیروگاه آب سنگین اراک یکی از موارد نگرانی غربی‌ها دربارهٔ برنامه هسته‌ای ایران بوده‌است. مخالفان برنامه هسته‌ای ایران مدعی‌اند این نیروگاه می‌تواند در صورت آغاز و گسترش فعالیت، پلوتونیوم قابل استفاده در ساخت سلاح هسته‌ای را تولید کند.

انرژی آبی

سد الغدیر ساوه یکی از نیروگاه‌های برق‌آبی استان است که ظرفیت تولید برق آن ۱۵ مگاوات است. این سد در سال ۱۳۷۲ به بهره‌برداری رسید.^[۷۰]

در استان مرکزی ۱۱۲ معدن فعال وجود دارد که بیشتر آنها مربوط به مصالح ساختمانی هستند. مواد معدنی موجود شامل سنگ آهن، سنگ ساختمانی، سنگ لاشه، سنگ گچ، سنگ آهک، خاک سرخ، خاک صنعتی، باریت، پلی متال، تاک، تراورتن، تنگستن، سرب، روی، کریستالین، سولفات سدیم، سیلیس، فلورین، کائولن، فلدسپات، گرانیت، مرمریت، مس و لیمونیت هستند.^[۷۱]

فرودگاه

براساس اسناد موجود، قدیمی‌ترین فرودگاه در استان مرکزی فرودگاه شهر دلیجان است که تا ۶۰ سال پیش فعال بود. در آن سال‌ها از این فرودگاه برای حمل مسافر و تجهیزات جنگی در جنگ جهانی دوم استفاده می‌شد.^[۷۲] در سال ۱۳۱۷ فرودگاه اراک ساخته شد.^[۷۳] پس از پیروزی انقلاب روند ساخت فرودگاه جدید اراک آغاز شد و در سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسید.^[۷۴] هم‌اکنون تنها فرودگاه موجود در استان مرکزی فرودگاه بین‌المللی اراک است.

راه

استان مرکزی اتصال‌دهنده شهرهایی نظیر تهران و قم به استان‌های همجوار مانند استان لرستان و استان همدان است. مقدار راه‌های اصلی معمولی در استان مرکزی ۵۴۰ کیلومتر و راه‌های بین شهری ۳۲۰ کیلومتر بوده و طول راه‌های روستایی در استان ۷۰۰ کیلومتر برآورد می‌شود.^[۷۵] از جمله آزادراه‌ها و بزرگراه‌های موجود در استان مرکزی می‌توان به آزادراه تهران-ساوه-سلفچگان، آزادراه ساوه-همدان، آزادراه اراک-خرم‌آباد، آزادراه در دست احداث سلفچگان-اراک، بزرگراه اراک - ملایر، بزرگراه اراک - خمین، بزرگراه خمین - محلات - دلیجان، بزرگراه خمین - گلپایگان، بزرگراه اراک - فرمهین، بزرگراه قم - اصفهان در محدوده شهرستان دلیجان و جاده ۵۷ اشاره کرد.

مطابق آمار درصد تخلفات سرعت غیرمجاز در استان مرکزی ۱۸ درصد است که از این لحاظ این استان رتبه ۶ را در کشور دارد.^[۷۶]

راه‌آهن

استان مرکزی از جمله اولین استان‌هایی بود که در هنگام ساخت راه‌آهن سراسری به‌دستور رضاشاه پهلوی در مسیر آن قرار گرفت. ایستگاه اراک از مهم‌ترین ایستگاه‌هایی بود که در آن دوره ساخته شد.^[۷۷] همچنین ایستگاه سمیه که محل تلاقی راه‌آهن شمال و جنوب بود در محدوده استان مرکزی قرار دارد.^{[۷۸][۷۹][۸۰]}

مخابرات و اینترنت

از نظر میزان ضریب نفوذ اینترنت، استان مرکزی در سال ۹۰ نسبت به استان‌های دیگر سطح پایینی دارد.^[۸۱] میزان ضریب نفوذ اینترنت در استان ۳۷٪ است که از میانگین کشوری پائینتر است. از جمله دلایل آن فراهم نکردن زیرساخت‌های اینترنت پرسرعت مانند تأمین ظرفیت پهنای باند بین مراکز، اینترانت و فضای پسیو بارها توسط شرکت مخابرات استان مرکزی اعلام شده‌است.^[۸۲]

در بخش ارتباطات سیار با راه‌اندازی دومین مرکز سوئیچ ۴۰۰ هزار شماره‌ای استان مرکزی توانست ۹۹٪ راه‌های ارتباطی خود را زیر پوشش تلفن همراه قرار دهد و از این لحاظ مقام دوم را به خود اختصاص دهد. بیش از ۲۵۵ هزار شماره تلفن همراه دائمی و ۲۷۸ هزار شماره اعتباری فعال در استان از خدمات تلفن همراه استفاده می‌کنند.^[۸۳]

همچنین استان مرکزی چهارمین استانی است که طرح هم‌کدسازی استانی را به‌اجرا درآورد؛^[۸۴] به‌همین منظور کد استان به ۰۸۶ تغییر پیدا کرد و کلیه شماره تلفن‌های ثابت در محدوده استان مرکزی هشت رقمی شد.^[۸۵]

مطبوعات

اگرچه آوازه استان مرکزی بیشتر بخاطر صنعت، کشاورزی و تربیت مشاهیر و نخبگان فکری است اما در حوزه ارتباطات نیز حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. در لا به لای اوراق مطبوعاتی به‌جای مانده در استان مرکزی ناگفته‌های متعدد تاریخی و نحوه زیست اجتماعی، ویژگی‌های رفتاری و مشی سیاسی و فرهنگی این مرز و بوم نهفته و نقش و جایگاه استان مرکزی در رشد دایره علوم ارتباطی و مستندسازی وقایع برجسته است. گشتی در آثار و اسناد مطبوعاتی استان مرکزی این واقعیت را مشخص می‌کند که این خطه نقش بسزایی را در تربیت اندیشمندان قلم به‌دست، صاحبان اندیشه و فعالان عرصه نویسندگی و روشنفکری داشته و این مهم تا به امروز با چرخه‌ای از فعالیت‌های مطبوعاتی ادامه دارد. مطبوعات به‌عنوان رکن چهارم دموکراسی و از ابزارهای مهم توسعه مطرح شده‌است و پیشتازی استان مرکزی در این عرصه و در شرایطی که کمترین امکانات چاپ و نشر در کشور موجود بوده، نشان از بالندگی فکری و توانمندی ساکنان این خطه دارد. براساس مدارک موجود، نخستین مجله‌ای که در اراک انتشار یافت، نشریه «اتفاق» بود که به‌مدیریت میرزا حبیب‌الله‌خان طاهری عکاس‌باشی رئیس انجمن دموکرات عراق (اراک) با طبع ژلاتینی به‌صورت هفتگی در اختیار مردم گذاشته می‌شد. از این جریده که ارگان انجمن دموکرات عراق (اراک) بود، نمونه‌ای که بتوان خط مشی سیاسی آن را معلوم کرد در دسترس نیست. دومین نشریه منتشره در استان که جزو نشریات قدیمی است روزنامه «رنجبر» بود. این روزنامه نیز در اراک انتشار می‌یافت و مانند روزنامه اتفاق منتسب به روشنفکران دموکرات بود.

رادیو و تلویزیون

• شهرستان شازند: روستای چناس، غار کل چناس، سراب چناس، غار میشو چناس، چشمه گوراب چناس، روستاهای پاکل و سرسختی، پیست اسکی پاکل، منطقه تفریحی دو خواهران، باغ‌های عروسانه آستانه، کوه قرقدر، قلعه آقا حمید، کوه و غار شاه کیخسرو (محل غیبت شاه کیخسرو پادشاه اسطوره‌ای کیانی)، کوه شهباز (بلندترین قلهٔ استان مرکزی)، کوه شش‌بید، کوه لجور و پل دوآب، چشمه عباس‌آباد شازند، چشمه بلاغ حک، سراب عمارت، سراب سورانه، سراب اسکان، تپهٔ تاریخی قلندرون (تنها قلعهٔ شناخته شدهٔ هخامنشی در زاگرس مرکزی)، تپهٔ تاریخی سرسختی، جنگل حفاظت شدهٔ بلوط سرسختی، چشمه و عمارت تاریخی پنجعلی، کلیسای کلاوه، تالاب کوکبیه، سد کمال صالح، سد هندودر و …
• شهرستان خنداب: رودخانه قره‌چای (شراء)، تالاب آق‌گل، باغ‌های خنداب، کوه سر تخت، چشمه سلاله، چشمه علی گذر، حمام مصطفوی، باغ دهنو، روستای تاریخی درمن، قبرستان تاریخی هفت برادران
• شهرستان کمیجان: غار قلعه‌جوق، غار وفس، امامزاده محمد عابد، تپه باستانی چهل گزی و روستای هدف گردشگری وفس
• شهرستان آشتیان: قلعه تاریخی مستوفی‌الممالک، خانه معتمدالایاله
• شهرستان اراک: مسجد و مدرسه سپهداری، روستای تاریخی هزاوه (زادگاه امیرکبیر)، حمام تاریخی و موزه چهارفصل، بازار اراک، چشمه چپقلی، مقبره شاه قلندر انجدان و…
• شهرستان تفرش: آرامگاه پروفسور حسابی، مقبره ابوالعلی، مسجد جامع شش ناو، چشمه‌های آب معدنی گراو، آب‌انبار بلور، تکیه زاغرم تفرش و…
• شهرستان خمین: منزل امام خمینی، قلعه سالار محتشم، مسجد جامع خمین، حمام تاریخی لکان، قلعه قره‌سی‌لکان، بوستان کوه بوجه و …
• شهرستان ساوه: مناره و مسجد جامع ساوه، قلعه دختر (ساوه)، پل سرخده، کاروانسرای باغ شیخ، تپه تاریخی آوه، قلعه الویر، امامزاده سید اسحاق، روستای سنگک
• شهرستان محلات: سرستون‌های آتشکده خورهه، غار آزادخان،چنار کهنسال محلات،کوچه باغ های تاریخی محلات،آتشکده آتشکوه نیمور،سرچشمه محلات، مسجد جامع محلات، مجتمع آب گرم محلات ،چنار کهنسال سرگذر،و مراکز تهیه گل و گیاه
• شهرستان دلیجان: غار چال نخجیر، کاروانسرا و پل شاه‌عباسی (دوهک)، سد پانزده خرداد، مجموعه تاریخی نراق، امامزاده یحیی نراق و سد تاریخی روستای خاوه اردهال و ...
• شهرستان زرندیه: یخ‌چال مهدی‌آباد، مسجد اعظم چلسبان، آبشار چناقچی علیا، مقبره اشموعیل نبی، کبوترخانه خورآباد، کلیسای حضرت مریم چناقچی و…
• شهرستان فراهان: تکیه تاریخی فراهان

فرش، قالی و قالیچه صنایع دستی اصلی استان هستند که در گذشته‌ای نه چندان دور صادرات اصلی استان را تشکیل می‌داده‌اند. علاوه‌بر اینها گیوه که نوعی پاپوش دست‌دوز تولید شده از نخ‌های قالی است، از جمله صنایع دستی در خور توجه این استان است که در سنجان و وفس تولید می‌شود. منبت‌کاری مردمان سمقاور شهرستان کمیجان شهرت زیادی در ایران و استان دارد.

فتیر، شیرمال، کسمه، کماج، جوزغند نراق، کشمش، شیره انگور، گوشفیل، کف‌لمه، رب انار ساوه، حلوا ارده محلات و عسل خمین نیز از سوغات این استان به حساب می‌آیند.

آموزش ابتدایی

در استان مرکزی در سال ۱۳۹۵، ۲۲۷ هزار دانش‌آموز در ۲۲۶۹ مرکز آموزشی مشغول به تحصیل بوده‌اند.^[۸۶]

آموزش عالی

نخستین دانشگاه ساخته شده در استان، مدرسه علوم عالی مرجان (دانشگاه اراک کنونی) بود که در سال ۱۳۵۰ در اراک ایجاد شد.^[۸۷]

استان مرکزی دارای ۷۸ مرکز آموزش عالی است که از این تعداد ۱۲ مرکز دولتی، ۱۳ مؤسسه پیام نور، ۲۳ مرکز علمی - کاربردی، ۱۹ مرکز آزاد اسلامی و ۱۱ مرکز غیرانتفاعی هستند. تعداد کل دانشجویان در استان مرکزی تا پایان سال ۹۱ برابر با ۱۲۸۲۶۹ نفر بوده که از این تعداد ۶۷۶۰۲ نفر پسر و ۶۰۶۶۷ نفر دختر بوده‌اند. از کل دانشجویان استان ۶۳ درصد بومی استان هستند.^[۸۸]

ورزشگاه‌ها

• استادیوم امام خمینی اراک

پیست اسکی

پیست اسکی شازند تنها پیست اسکی استان مرکزی است که در شهرستان شازند و در جاده شازند - هندودر قرار گرفته‌است.^[۸۹]

این پیست اسکی در ارتفاعات هندودر و در نزدیکی روستای پاکل قرار دارد. منطقه هندودر به‌دلیل ارتفاع مناسب، دارای زمستان زود هنگام و بارش سنگین برف است. از جمله امکانات موجود در پیست اسکی می‌توان به سه دستگاه تله‌سیژ، هتل، رستوران، تجهیزات برف‌روبی و ساختمان اداری اشاره کرد.^[۹۰]

تیم‌های ورزشی

تیم‌های مطرح ورزش استان به شرح زیر می‌باشند:

• تیم فوتبال آلومینیوم اراک: نماینده استان در لیگ برتر فوتبال کشور
• تیم فوتبال خوشه طلایی ساوه: نماینده استان در لیگ دسته یک فوتبال کشور
• باشگاه بسکتبال نبوغ اراک: نماینده اراک در لیگ برتر بسکتبال کشور
• تیم فوتسال شن‌سا: قهرمان نخستین دوره جام باشگاه‌های آسیا در سال ۱۳۸۴^[۹۱] و مسابقات بین‌المللی پرتغال موسوم به جام جهانی کوچک در سال ۱۳۸۶^[۹۲] و قهرمان لیگ برتر فوتسال ایران در سال ۱۳۸۵^[۹۳]
• تیم فوتسال شهرداری ساوه: نماینده استان در لیگ برتر فوتسال ایران در سال ۱۳۹۰.^[۹۴]
• تیم فوتسال سن‌ایچ: نماینده استان در لیگ برتر فوتسال ایران
• تیم فوتبال شهرداری اراک: نماینده استان در لیگ دسته دوم فوتبال ایران
• تیم هندبال هپکوی اراک: نماینده سابق استان در لیگ برتر هندبال ایران
• تیم بسکتبال شهرداری اراک: نماینده سابق استان در لیگ حرفه‌ای بسکتبال کشور

• واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی. اطلس گیتاشناسی استانهای ایران. تهران ۱۳۸۳. شابک ‎۹۶۴-۳۴۲-۱۶۵-۱

• وبگاه رسمی استانداری مرکزی
• وبگاه رسمی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی
• وبگاه رسمی صدا و سیما استان مرکزی
• وبگاه رسمی اداره کل ورزش و جوانان استان مرکزی
• وبگاه رسمی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی
• آخرین لیست آثار ثبتی استان مرکزی در فهرست آثار ملی کشور