Han-ríkið

Han-ríkið (Kinesiskt: 漢朝; pinyin: Hàn cháo) var tað annað keisararíki í Kina, avloysti Qin-ríkið (221–207 á.Kr.) og síðani kom tíðarskeiði Trý Kongsríki (220–280 E.Kr.). Han-tíðin fevnir um fýra øldir og verður mett at vera eitt gylt tíðarskeið í søgu Kina.^[4] Til í dag rópar stórsti fólkabólkurin í Kina seg fyri Han-fólkið, hesin etniski bólkurin er tann allarstørsti í Kina. Tey nevna eisini kinesiskir bókstavir fyri Han-bókstavir.^[5]Han-ríkið varð stovnað av uppreistrarleiðaranum Liu Bang, ið eftir deyða sín er kendur sum Keisari Gaozu av Han, og varð avbrotið av Xin-ríkinum (9–23 AD) av fyrrverandi regentinum Wang Mang. Hetta stjórnarloysið býtir Han-ríkið sundur í tvey tíðarskeið: Vestara Han ella Fyrrverandi Han (206 á.Kr. – 9 e.Kr.) og Eystara Han ella Seinna Han (25–220 e.Kr.).

Han-ríkið
漢朝
Ríki
← 206 á.Kr.–220 e.Kr. →   →
Kort yvir Vestur-Han-ríkið í 2 á.Kr.: 1) økið víst í myrkabláum umboðar fúrstadømini og mið-stýrdu kommandørdømini í Han-ríkinum; 2) tey ljósabláu økini vísa útbreiðsluna av Tarim Basin protektoratið hjá Xiyu.[1]
Høvuðsstaður		Chang'an (206 á.Kr. – 9 e.Kr., 190–195 e.Kr.) Luoyang (25–190 e.Kr., 196 e.Kr.) Xuchang (196–220 e.Kr.)
Mál		Fornkinesiskt
Trúgv		Taoisma, Konfusianisma, kinesiskt fólkatrúgv
Stjórn		Kongsveldi
Keisari
-	202–195 Á.Kr.	Gaozu
-	25–57 E.Kr.	Guangwu
Kanslari
-	206–193 á.Kr.	Xiao He
-	193–190 á.Kr.	Cao Can
-	189–192 e.Kr.	Dong Zhuo
-	208–220 e.Kr.	Cao Cao
-	220 e.Kr.	Cao Pi
Søga
-	Stovnan	206 á.Kr.
-	Slagið um Gaixia; Han-stýri í Kina byrjar	202 BC
-	Kvett móti Han stýrinum	9–23
-	Avsøgn til Cao Wei	220 e.Kr.
Vídd
-	50 á.Kr. uml.[2]	6.000.000 km² (2.316.613 sq mi)
Fólkatal
-	2 e.Kr.[3] est.	57,671,400
Gjaldoyra		Ban liang myntir og wu zhu myntir
Í dag partur av		Norðurkorea  Suðurkorea  Kina  Vjetnam  Mongolia

Keisarin var ovast í Han samfelagnum. Hann stjórnaði stjórnini, men deildi valdið við aðalin teir útnevndu ráðharrarnar, ið fyri tað mesta komu frá teimum lærdu úr lágaðalstættini. Han-ríkið var býtt sundur í øki, ið vóru beinleiðis stýrd av mið-stjórnini. Tey nýttu harvið eina nýhugsan, ið varð arvað frá Qin og kend sum Kommandarí, og eitt ávíst tal av lutvíst sjálvstýrandi kongsríki. Hesi kongsríki mistu við tíðini alt sjálvræði, serliga eftir Uppreisturin av teimum Sjey Statunum. Frá stýrinum hjá keisara Wu og frameftir, stuðlaði kinesiski rætturin alment Konfusionismuni innan útbúgving og í rættarpolitikki, sameint við kosmologi hjá teimum seinnu vísindafólkunum sum t.d. Dong Zhongshu. Hesin politikkur vardi við líka til Qing-ríkið fall í 1911 e.Kr.

Han-ríkið var ein øld við fíggjarligari framgongd, og har var ein týðandi vøkstur í peningabúskapinum, ið byrjaði undir Zhou ríkinum (uml. 1050–256 á.Kr.). Myntirnar, ið vóru útgivnar av miðfyrisitingini í 119 á.Kr., vóru verandi standard myntir í Kina fram til Tang ríkið (618–907 e.Kr.). Fyri at fíggja herferðir og byggingina av nýliga vunnum økjum, ognartók stjórnin tann privata salt og jarn ídanaðin í 117 á.Kr., men hesar ognartøkur vóru avtiknar undir Eystara Han tíðarskeiðnum.