Poncio Pilato

Os detalles da biografía de Poncio Pilato antes e despois do seu nomeamento como prefecto de Xudea e tras a súa participación no proceso contra Xesús de Nazaret son descoñecidos. Aínda que varias fontes textuais posteriores (os Annales de Tácito e os escritos de Flavio Xosefo) menciónano como procvrator (procurador) ou como praeses (gobernador), a súa denominación oficial foi a de praefectus que, segundo xa sospeitara Ou. Hirschfeld en 1905, era a que correspondía a tal cargo até a época de Claudio. Este dato quedou documentado sen dúbida tras o achado en 1961, entre os restos do teatro de Cesarea (importante porto antigo, entre Tel-Aviv e Haifa), dunha inscrición fragmentaria oficial, na que Pilato adicaba (ou refacía) un Tiberieum ou templo de culto ao emperador Tiberio. O seu texto adóitase restituír da seguinte forma:

[- c. 3 -]s Tiberieum /

[ -c.3- Po]ntius Pilatus /

[praef]ectus Iudae[a]e /

[ref]e[cit].^[3]

A inscrición de Poncio Pilato pódese ver comentada en español, con imaxes do orixinal, nun recente artigo que reúne fontes textuais romanas e xudías non cristiás sobre Xesús de Nazaret.^[4]

Moitos detalles que carecen de calquera confirmación por outras vías (especialmente relativos ao seu supostos arrepentimento, suicidio ou condena e decapitación) foron engadidos á tradición biográfica a partir das "Actas de Pilato", un relato contido nos evanxeos apócrifos, que circularon con máis profusión por Oriente; entre aqueles cóntanse tamén un nome para a súa esposa, Claudia Procula (que, xunto a el, foi canonizada como santa pola Igrexa ortodoxa etíope, e soa pola bizantina), ou un (improbable) nacemento de Pilato en Tarraco (Tarragona). O certo, con todo, é que cientificamente non se sabe nada seguro sobre as cidades de nacemento e falecemento de Pilato, e que o seu rastro histórico pérdese nos anos 36-37 d.C., cando se sabe que, destituído do seu cargo, regresa a Roma.^[5]

Foi designado prefecto de Xudea por Tiberio, a instancias do seu prefecto para o pretorio, Lucio Elio Sejano, adversario de Agripina e destacado antisemita.

Tentou romanizar Xudea sen éxito, introducindo imaxes de culto ao César, e tratou de construír un acueduto cos fondos do Templo. As desavinzas co pobo xudeu levárono a trasladar o seu centro de mando de Cesarea a Xerusalén para controlar mellor as revoltas. Pilato enfrontábase ademais a grupos extremistas antiimperialistas entre os que se contaba Barrabás, quen asasinara a un soldado romano. Estes grupos subversivos daban moito quefacer a Pilato.

Poncio Pilato foi relevado do mando de Xudea no ano 36 d.C., despois de reprimir fortemente unha revolta dos samaritanos, durante a cal crucificou a varios alborotadores.

Existen varias referencias da existencia de Poncio Pilato que poden considerarse. Por exemplo, Xustino Mártir, quen escribiu a mediados do século II, dixo o seguinte respecto da morte de Xesús: “Polas Actas de Poncio Pilato podes determinar que estas cousas sucederon”. Ademais, segundo Xustino Mártir estes mesmos rexistros mencionaban os milagres de Xesús, dos cales di: “Das Actas de Poncio Pilato podes aprender que El fixo esas cousas”. É verdade que estas “Actas” ou rexistros oficiais xa non existen, pero é posible que existisen no século II, e Xustino instou con confianza aos seus lectores a comprobar con elas a veracidade do que dicía.

O testemuño que o historiador romano Tácito, nacido ao redor do ano 55 d.C., que non era amigo do cristianismo, escribiu pouco despois do ano 100, mencionando a persecución dos cristiáns por Nerón, cando engade: “Cristo, o fundador do nome, sufrira a pena de morte no reinado de Tiberio, sentenciado polo procurador Poncio Pilato, e a perniciosa superstición (cristianismo) detívose momentaneamente, pero xurdiu de novo, non soamente en Xudea, onde comezou aquela peste, senón na capital mesma (Roma)”.^[6]

Filón, escritor xudeu de Alexandría (Exipto) que viviu no século I, narra un acto similar de Pilato que provocou unha protesta. Nesa ocasión tivo que ver cuns escudos de ouro que levaban os nomes de Pilato e Tiberio, e que Pilato colocara na súa residencia de Xerusalén. Os xudeus apelaron ao emperador de Roma, e Pilato recibiu a orde de levar os escudos a Cesarea. Filón refírese a Poncio Pilato como un home «de carácter inflexible e duro, sen ningunha consideración». Máis aínda, segundo este escritor de Alexandría, o goberno de Poncio caracterizábase polo seu «corruptibilidade, roubos, violencias, ofensas, brutalidades, condenas continuas sen proceso previo, e unha crueldade sen límites».

Segundo o historiador xudeu Xosefo, Pilato tivo un mal comezo no que respecta ás relacións cos seus súbditos xudeus: de noite enviou a Xerusalén soldados romanos que levaban estandartes militares con imaxes do emperador. E a situación complicouse porque as insignias foron colocadas na Torre Antonia, cuartel xeral das cohortes romanas, é dicir, xusto fronte a un dos ángulos do complexo do Templo, co engadido de que os xudeus creron que os auxiliares romanos queimaban incenso fronte ás imaxes de Tiberio e Augusto. Este suceso provocou un gran resentimento debido a que vulneraba a prohibición da Torah ao uso de ídolos, e unha delegación de principais entre os xudeus (representantes do Sanedrín) viaxou a Cesárea para protestar pola presenza das insignias e esixir que as quitasen.

Despois de cinco días de discusión, Pilato tentou atemorizar aos que fixeron a petición, ameazándoos con que os seus soldados executaríanos, pero a enconada negativa daqueles a dobregarse (pois mesmo se inclinaron en terra e mostraron os seus pescozos para ser degolados, aínda que Pilato só pretendera enganalos para que cedesen) e dado o alto custo político (xa que Pilato levaba apenas seis semanas no posto e tería que executar nesa soa ocasión até a seis mil xudeus) fíxolle acceder á súa demanda.^[7]

Xosefo aínda menciona outro alboroto: a expensas da tesouraría do templo de Xerusalén, Pilato construíu un acueduto para levar auga a Xerusalén desde unha distancia de case 40 km. Pilato solicitou do Gran Sanedrín fondos do Tesouro do Templo para financiar a obra, baixo a advertencia de que si eran negados tería que aumentar os impostos. Os sacerdotes negáronse en principio alegando que era diñeiro sacro, pero cederon baixo a condición de que se ocultase a orixe dos fondos e de que o principal fluxo do líquido chegase aos depósitos do propio Templo, pero o acordo foi descuberto. Grandes multitudes vociferaron contra este acto cando Pilato visitou a cidade. Pilato enviou soldados disfrazados para que se mesturasen entre a multitude e atacásena ao recibir un sinal, o que resultou en que moitos xudeus morresen ou quedasen feridos.^[8]

Xosefo informa que a posterior destitución de Pilato foi o resultado das queixas que os samaritanos presentaron a Vitelio, por entón gobernador de Siria e superior inmediato de Pilato. A queixa tiña que ver coa matanza ordenada por Pilato de varios samaritanos aos que enganou un impostor, reuníndoos no monte Guerizim coa esperanza de descubrir os tesouros sacros que supostamente escondera alí Moisés. Vitelio mandou a Pilato a Roma para comparecer ante Tiberio, e puxo a Marcelo no seu lugar. Tiberio morreu no ano 37 d.C., mentres Pilato aínda estaba en camiño a Roma ^[9] medorento de ser xulgado e executado pola súa antiga relación con Sejano, xa que tras a caída deste, todos os que se relacionaron con el foron tratados como inimigos polo emperador Tiberio e na súa maioría executados. Incluso, chegouse a relacionar a súa decisión de ceder ante a presión do Sanedrín xudeu no xuízo de Jesús (cando os sacerdotes lembráronlle que si soltaba a un suposto subversivo como Jesús, que se proclamaba rei, entón non era amigo de César, é dicir, do emperador dese momento, Tiberio), para salvar a súa carreira e mesmo a súa vida e así evitar que Tiberio sospeitase da súa lealdade e mandáseo chamar a Roma para investigalo e xulgalo como asociado a Sejano. Ademais, e xa que Sejano había hostilizado en vida á colonia xudía de Roma, despois da súa morte, Tiberio ordenou a Pilato cambiar cara a unha política favorable aos costumes xudeus.

Segundo os Evanxeos sinópticos Xesús foi apresado por un grupo de homes armados pertencentes á garda do Templo, por orde de Caifás e os sumos sacerdotes. En cambio, o evanxeo de Xoán afirma que foi apresado por unha compañía romana ao mando dun tribuno (Xoán 18:12), o que daría a entender que foi por orde do prefecto. Os evanxeos din que, logo dun interrogatorio nocturno, os líderes saduceos levaron a Xesús ante o procurador romano pola mañá temperán (os romanos só facían xuízos antes do mediodía), solicitando a Pilato que o executase, xa que lle acharon culpable de blasfemia, pero a pena capital só podía ser aplicada polos romanos. Pilato envía a Xesús a Herodes Antipas debido a un conflito coa xurisdición correspondente a un reo de Galilea. Ao ser devolto ás súas mans, Pilatos declárase incompetente para resolver asuntos relixiosos e declara non acharlle culpable. Os líderes xudeus entón cambian a acusación sobre Xesús a sedición. A pesar de non achalo culpable, Pilato -sabendo que era véspera de Pascuas- deixa que o pobo decida entre liberar a un preso de nome Barrabás ou liberar a Xesús.

O pobo, dirixido polos sumos sacerdotes, escolle a liberación de Barrabás e a crucifixión de Xesús. Ante esa decisión Pilato simbolicamente lavou as mans para indicar que non quería ser parte da decisión tomada polo xentío. Pilato di «Non son responsable polo sangue deste home». Ao que a multitude responde: «Que o seu sangue caia sobre nós e sobre os nosos descendentes». Nárrase tamén que Pilato ordena a flaxelación de Xesús antes da súa execución, pero os evanxeos discrepan en canto a si esta medida foi tomada como un intento de substitución da execución, ou si era simplemente parte do proceso da execución.

Segundo Pérez-Rioja, «Pilato converteuse nun símbolo tradicional da vileza e da submisión aos baixos intereses da política».^[10]

O acto de «lavar as mans» levado a cabo por Pilato no Evanxeo de Mateu, xunto con outros temas simbólicos emblemáticos da paixón de Cristo (as trinta moedas de prata, o bico de Xudas ou o canto do galo), deixou a súa marca na linguaxe cotiá e nas imaxes.

Segundo J.L. McKenzie, o acto de «lavarse as mans» non formaba parte do proceso legal: xa non había audiencia nin interrogatorio de testemuñas, senón mais ben unha forma de facer comunicar ao xentío, por medio dun costume xudeu, o seu desapego ao caso. A sentenza estaba implícita.^[11] O factor importante non era xa o proceso, senón as presións que provocaron o resultado do proceso. Os evanxeos implican claramente que Pilato deuse conta de que non había ningún cargo auténtico contra Xesús, e o lavatorio simbólico das mans engadido por Mateo, vén subliñalo.^{[Nota 1]} Este acto quedou na cultura como símbolo daquel que, por conveniencia persoal, cede ante a presión doutros á vez que pretende desentenderse dun veredicto inxusto. O lavatorio de mans implica un acto de purificación baleiro de contido que non consegue en conciencia eludir a responsabilidade, posto que quen condena a un home inocente por presións non está moralmente moi por encima dos que as exercen.^[12]

Esteticamente, Poncio Pilato chamou a atención e imaxinación de escritores (a súa persoa converteuse en personaxe case obrigado en calquera representación da paixón de Xesucristo), de artistas plásticos, e de produtores e directores cinematográficos.

Poncio Pilato na literatura

Poncio Pilato é o personaxe principal de «O procurador de Xudea», de Anatole France, publicado en Lle Temps de 25 de decembro de 1891, e recolleito logo na colección de relatos O estoxo de nácar (1892). Posteriormente, o conto editouse por separado en edicións de bibliófilo, a primeira delas en 1902 con ilustracións de Eugène Grasset. En devandito relato, Poncio Pilato, retirado xa en Sicilia, atópase con Aelio Lamia, un coñecido do seu período como procurador de Xudea. En dúas conversacións sucesivas fan repaso aos acontecementos que viviron xuntos. Ambos expoñen unha visión radicalmente contraposta sobre a historia e os xudeus.

O conto anticípase en máis unha década á denuncia do antisemitismo que se manifestará na sociedade francesa a raíz do caso Dreyfus.

En 1980, Leonardo Sciascia traduciu «O procurador de Xudea» ao italiano, quen o consideraba un dos máis perfectos do seu xénero. Serviu de inspiración a Joyce para Dublineses, en especial para o relato máis coñecido, «Os mortos».^[13] Cabe destacar tamén a alusión ao seu nome no personaxe de«Poncia», do drama «La Casa de Bernarda Alba», de Federico García Lorca.

En 2012 publicouse en liña a novela "A Santa Palangana" (A Paixón segundo Pilato), escrita por Juan Antonio de Lucas quen se presenta como o editor dun texto dun catedrático chamado Jân Gröb. A novela suponse baseada en documentos do mesmo Pilatos que permanecerían ocultos. Narra o proceso xudicial contra Xesucristo cun desenlace moi diferente ao histórico.

Poncio Pilato retrátase en «O Mestre e Margarita» de Mikhail Bulgakov como desapiadado, e con todo, complexo e humano. A novela describe o seu encontro con Jesús o Nazareno, mostrando o recoñecemento dunha afinidade e a necesidade espiritual del, e a súa renuente entrega, aínda que resignada e pasiva, aos que querían matalo. Aquí Pilato exemplifica a afirmación "A covardía é o peor dos vicios", e, por tanto, serve como modelo, nunha interpretación alegórica da obra, para todas as persoas que se lavaron as mans" en silencio ou tomado parte activa nos crimes cometidos porStalin.

Poncio Pilato no cine

Na cinematografía, diversos actores representaron o papel de Poncio Pilato.

Referencias

Bibliografía

• Bond, Helen K. (2004). Pontius Pilate in History and Interpretation (en inglés). 251 pp. Cambridge (UK): Cambridge University Press. ISBN 0-521-61620-4. Consultado o 29 de novembro de 2012. 

Ligazóns externas

• Artigo na Catholic Encyclopedia de 1911.
• Acta de Pilato (Acta Pilati):
  • Texto francés, con introdución e comentarios no mesmo idioma, no sitio de Philippe Remacle (1944 - 2011); trad. francesa do copto feita por Eugène Revillout.