Moisés

Unha raíz exipcia. msy ('fillo de') considerouse como unha posible etimoloxía, posiblemente unha abreviatura dun nome teofórico, por exemplo en nomes exipcios como Thutmose ('nacido de Thoth') e Ramsés ('nacido de Ra'),^[13] co nome do deus omitido. Con todo, o biblista Kenneth Kitchen argumentou que isto -ou calquera orixe exipcia do nome- era pouco probable, xa que os sons do hebreo m-š-h non se corresponden coa pronuncia do exipcio msy no período de tempo relevante.^[14] O lingüista Abraham Yahuda, baseándose na grafía dada no Tanakh, sostén que combina "auga" ou "semente" e "estanque, extensión de auga", dando así o sentido de "fillo do Nilo". (mw-š).^[15]

O relato bíblico do nacemento de Moisés proporciónalle unha etimoloxía popular para explicar o significado ostensible do seu nome.^[13][16] Dise que o recibiu da filla do faraón: "converteuno no seu fillo. Ela púxolle por nome Moisés [מֹשֶׁה, Mōše], dicindo: 'Saqueino [מְשִׁיתִֽהוּ, mǝšīṯīhū] da auga.'."^[17][18] Esta explicación relaciónao coa raíz משׁה do semítico, m-š-h, que significa "sacar".^[18][19] O tosafista do século XI Isaac b. Asher haLevi sinalou que a princesa o nomea co participio activo 'drawer-out' (מֹשֶׁה, mōše), non o participio pasivo 'sacado' (נִמְשֶׁה, nīmše), profetizando en efecto que Moisés sacaría a outros (de Exipto); isto foi aceptado por algúns eruditos.^[20][21]

A etimoloxía hebrea do relato bíblico pode reflectir un intento de anular as pegadas das orixes exipcias de Moisés.^[21] O carácter exipcio do seu nome foi recoñecido como tal por antigos escritores xudeus como Filón e Xosefo.^[21] Filón relacionou o nome de Moisés (grego antigo: Μωϋσῆς romanizado: Mōysēs, lit. 'Mōusḗs') ao exipcio (copto) palabra para "auga".' (möu, μῶυ), en referencia ao seu achado no Nilo e á etimoloxía popular bíblica.^{[n. 1]} Xosefo, nas súas Antigüidades xudías (Ιουδαϊκή αρχαιολογία), afirma que o segundo elemento, -esês, significaba "os que se salvan". O problema de como unha princesa exipcia, coñecida por Josefo como Thermutis (identificada como Tharmuth)^[18] e no Libros de crónicas 4:18 como Bithias.^[22] Moisés podería saber hebreo o que desconcertou a comentaristas xudeus medievais como Abraham ibn Ezra e Hezekiah ben Manoah. Ezequías suxeriu que ou ben se converteu ou recibira un consello de Xocabed.^[23][24]

Ibn Ezra deu dúas posibilidades para o nome de Moisés, cría que era unha tradución do nome exipcio en lugar dunha transliteración, ou que a filla do faraón sabía falar hebreo.^[25][26]

Infancia

O Libro do Éxodo comeza moitos anos despois do final do Libro da Xénese, no cal os israelitas vivían en relativa harmonía cos nativos exipcios na Terra de Goshen, a parte oriental do Delta do Nilo. Nalgún momento da convivencia os exipcios volvéronse hostís e escravizaron os israelitas.

Segundo o Libro do Éxodo, era o fillo de Amram, un membro da tribo Levita, descendente de Xacob, e a súa esposa Ioquébed. Aharón era o irmán máis vello de Moisés. Ambos formaban parte dunha segunda xeración de israelitas nacidos en Exipto.

No relato do Éxodo, o nacemento de Moisés aconteceu nun tempo no que o Faraón reinante dera orde de que todos os nenos nacidos homes fosen matados botándoos no río Nilo.

Ioquébed, deu a luz e gardou o neno oculto durante tres meses. Cando non puido agochalo máis tempo, antes que matalo, deixouno nas augas do Nilo metido nunha pequena cesta de xunco impermeabilizado con betume. Segundo a narración da Biblia, María, irmá de Moisés, espía o movemento do fráxil bote, ata que este chega a un lugar onde a filla do Faraón estaba a se bañar acompañada das súas damas de compañía. Dise que ela sentiu o neno na cesta e fixo que unha doncela o collese. Nese intre, María apareceu e preguntoulle á filla do Faraón se querería unha muller hebrea para criar o neno. Xocabede resulta collida como ama de leite do neno, que medra e é levado á filla do Faraón que o adopta como fillo seu. Esta filla do Faraón non está identificada no Éxodo. Aínda que o Faraón fose Ramsés II, o Faraón da Opresión, como se cre tradicionalmente, identificar a Princesa é dificilísimo, porque Ramsés tivo sobre un centenar de fillos. A Princesa deulle por nome Mosheh, que é semellante á palabra hebrea mashah "o botado fóra". Na tradución grega foi helenizado, e de aí para nós é Moisés.

Pastor en Madián

Cando Moisés se fixo maior, foi ver como vivían os seus irmáns escravizados. Vendo como un exipcio batía nun hebreo, matou o exipcio e soterrouno na area, supondo que ninguén que vise o incidente o contaría. Do outro día, vendo dous hebreos discutindo, tratou de separalos, mais un deles botoulle en cara que asasinase o exipcio. Moisés despois descubriría que o asunto era coñecido, e que o Faraón estaba disposto a darlle morte por iso. Entón escapou para a Península do Sinaí, morando alí con Ietró, sacerdote en Madián, (no Leste do actual golfo de Aqaba). Coñeceu a súa filla, Séfora, coa que logo casaría. Alí viviu catro anos, como pastor, nacendo nese tempo o seu fillo Guerxom.

Un día Moisés levou o rabaño ao Monte Horeb, tradicionalmente identificado co Monte Sinaí (posibelmente, segundo hoxe se pensa, estaría máis a Oriente, en Madián). No Monte Horeb, veu un arbusto ardendo que non se consumía. Cando quixo mirar máis de preto, Deus faloulle desde o arbusto, revelando o seu nome a Moisés.

Retorno a Exipto. As dez pragas

Deus encargouno de volver a Exipto e librar os hebreos do cativerio. Regresou a Exipto, onde se encontrou co seu irmán máis vello Aharon, obtendo o recoñecemento da súa liñaxe opresa*. Vimos a saber que durante a ausencia de Moisés, o Faraón da Opresión (identificado ás veces con Ramsés II) morrera, e fora sucedido polo que se denominará o Faraón do Éxodo, que correspondería a Mernetaph, sempre que o antecesor fose Ramsés II. Como o que o relato de Éxodo describe Exipto como catastrófico -- pragas horríbeis, perda de centos de escravos, innumerábeis mortes (incluída a do Faraón mesmo, aínda que isto non queda claro no Éxodo) --, resulta chocante que as fontes históricas non-exipcias que citen os israelitas en Exipto non teñan sido atopadas. Porén, sabemos que Mernetaph foi un gobernante mediocre, e, de certo máis débil que Ramsés II. Feitas estas salvedades*, prosegue o relato contando como Moisés acabou por convencer ao Faraón, logo de que o Deus de Moisés enviase Dez Pragas sobre os exipcios, ante a negativa inicial do monarca. A primeira praga, foi a transformación da auga do Nilo en sangue. A segunda foi unha enxurrada de rás que saíran do Nilo. A terceira foi unha praga de pulgas, piollos e mosquitos. A cuarta un ataque de bestas salvaxes. A quinta unha praga de enfermidades que afectaron o gando exipcio. A sexta a aparición de bóchegas na pel dos exipcios. A sétima, sarabia e tormentas que arrasaron o país. A oitava unha invasión de lagostas. A novena unha completa tebra que se apoderou de Exipto. A novena praga culminou coa morte dos nenos varóns acabados de nacer. De resultas, tal terror se apoderou dos exipcios que foi ordenado que os hebreos puidesen abandonar o país do Nilo ("o Éxodo"). Estes acontecementos son conmemorados na Pascua.

Así Moisés guiou o seu pobo cara a Oriente, comezando a longa viaxe a Canaán. O desfile movíase con lentitude, séndolle necesario acampar tres veces antes de chegar á fronteira de Exipto. Entrementres, o Faraón tivo un trasacordo, e iniciou a persecución dos hebreos cun grande exército. Collidos entre ese exército e o mar, os israelitas dubidaron, pero o Éxodo conta que Deus dividiu as augas, de modo que pasasen seguros a través do chan seco. Cando o exército faraónico tentou seguilos, Deus permitiu que as augas volvesen ao seu ser e os soldados afogasen. Se o Faraón afogou tamén non está claro no relato bíblico, mais na documentación exipcia non aparece nada de tales sucesos.

No Monte Sinaí

Cando os israelitas chegaron ao Sinaí, plantaron o campamento cerca da montaña. Moisés ordenou que non se achegasen a ela. Recibiu os Dez Mandamentos oralmente (non aínda en táboas), así como outras leis morais. Logo Moisés subiu ao monte con Aharón, Nadab, Abihu e 70 anciáns, para ver o Deus de Israel. Mentres Moisés estaba no monte Sinaí recibindo instrucións sobre as leis para a comunidade israelita, o pobo acudiu onde Aharón para que lle fixese un deus. Aharón logo de recibir pendentes de ouro da xente, fabricou un becerro de ouro, e dixo: "Velaí o voso deus, Ou Israel!, o que vos sacou de Exipto". Unha "festa de Deus" foi anunciada para o día seguinte, que comezou pola mañá con sacrificios e seguiu con folión. Ascendeu Moisés á montaña, onde recibiu os Dez Mandamentos, escritos en dúas táboas cadansúa por ambas caras. Logo de que Moisés persuadise o Señor para que non destruíse o pobo de Israel, descendeu do monte e encontrouse con Xosué. Moisés, encolerizado, rompeu as táboas da Lei, e logo destruíu o becerro, rifando con Aharón polo pecado que cometera perante o pobo. Vendo que o pobo estaba desatado, Moisés foi ata a entrada do campo e dixo: "Quen está ao lado do Señor? Que veña xunto a min?". Todos os fillos de Leví reuníronse con el, e mandoulles que fosen dunha entrada a outra do campamento matando os idólatras. Logo Deus ordenoulle a Moisés facer unhas novas táboas e subir de novo ao Sinaí para volver gravar os mandamentos.

Con milagres, Deus afianzou a autoridade de Moisés sobre do pobo probando que era o seu enviado. Porén o pobo non cesara de murmurar contra el e Deus, clamando que polo menos en Exipto, vivía mellor. Chegaron as proximidades da Terra Prometida e Moisés enviou doce espías para que recoñecesen o país. Dez deles desanimaron o pobo para que non invadisen o país, a pesar do apoio divino. De xeito que Deus se enfadou e decidiu facelos vagar polo deserto durante 40 anos, a fin de que ningún dos que saíra de Exipto puidese entrar na Terra Prometida salvo Xosué e Caleb, os dous espías favorábeis á conquista.

Morte de Moisés

Segundo a Biblia (Números, 20, 7-13), para dar de beber ao pobo hebreo, golpeou co seu bastón dúas veces a rocha de Meribah - en vez de falarlle á pedra como Deus lle mandara - polo que non foi autorizado a entrar en Israel. Mais foille concedido que a puidese mirar, desde o cumio do Monte Nebó, onde morrería aos 120 anos de idade (Deuteronomio, 34, 1-9). Antes de morrer, nomeou a Xosué como sucesor. Foi soterrado na terra de Moab.

Arte

Moisés aparece a miúdo na arte cristiá, e a capela privada do Papa, a Capela Sistina, ten unha gran secuencia de seis frescos da vida de Moisés na parede sur, fronte a un conxunto coa vida de Cristo. Foron pintados en 1481-82 por un grupo de artistas, na súa maioría florentinos, entre os que se atopaban Sandro Botticelli e Pietro Perugino. Debido a unha ambigüidade na palabra hebrea קֶרֶן (keren) que significa tanto corno como raio ou viga, na tradución da Biblia de Xerome á Vulgata latina descríbese o rostro de Moisés como cornutam ("con cornos") cando descende do monte Sinaí coas táboas, Moisés adoita mostrarse na arte occidental ata o Renacemento con pequenos cornos, que polo menos servían como atributo identificativo conveniente.^[27]

Co profeta Elías, é unha figura necesaria na transfiguración de Xesús na arte cristiá, un tema cunha longa historia na arte ortodoxa oriental, e popular na arte occidental entre 1475 e 1535 aproximadamente.^[28]

Estatua de Michelangelo

O estatua de Moisés de Michelangelo (1513-1515), na igrexa de San Pietro in Vincoli, Roma, é unha das estatuas máis coñecidas do mundo. Os cornos que o escultor incluíu na cabeza de Moisés son o resultado dunha mala tradución da Biblia hebrea á Biblia Vulgata latina, coa que Michelangelo estaba familiarizado. A palabra hebrea tomada do Éxodo significa "corno" ou "irradiación". Expertos do Instituto Arqueolóxico de América demostran que o termo se utilizou cando Moisés "regresou ao seu pobo despois de ver tanta Gloria do Señor como o ollo humano podía soportar", e o seu rostro "reflectía resplandor".^[29] Na primitiva arte xudía, ademais, Moisés é a miúdo "mostrado con raios saíndo da súa cabeza".^[30]

Representación en edificios gobernamentais dos EE.UU.

Moisés aparece representado en varios edificios gobernamentais dos Estados Unidos debido ao seu legado como lexislador. Na biblioteca do Congreso hai unha gran estatua de Moisés xunto a outra do apóstolo Paulo. Moisés é un dos vinte e tres lexisladores representados en baixorrelevos de mármore na Cámara de Representantes do Capitolio dos Estados Unidos . O resumo da placa di: "Moisés (c. 1350-1250 a.C.) Profeta e lexislador hebreo; transformou un pobo errante nunha nación; recibiu os Dez Mandamentos."^[31]

As outras 22 figuras teñen o perfil volto cara a Moisés, que é o único baixorelevo que mira cara adiante.^[32][33]

Moisés aparece oito veces nas tallas que percorren o teito da Gran Sala do Tribunal Supremo. O seu rostro aparece xunto a outras figuras antigas como Salomón, o deus grego Zeus e a deusa romana da sabedoría, Minerva. O frontón este do edificio do Tribunal Supremo representa a Moisés sostendo dúas táboas. As táboas que representan os Dez Mandamentos atópanse talladas nas portas de carballo da sala de vistas, no marco de apoio das portas de bronce da sala e na carpintaría da biblioteca. Unha imaxe controvertida é a que se atopa xusto encima da cabeza do Presidente do Tribunal Supremo dos Estados Unidos. No centro da talla de mármore español de 12 metros de longo hai unha taboiña que mostra números romanos da I á X, con algúns números parcialmente ocultos.^[34]

Literatura

• Sigmund Freud, no seu último libro, Moisés e o monoteísmo de 1939, postulou que Moisés foi un nobre exipcio que se adheriu ao monoteísmo de Akhenatón. Seguindo unha teoría proposta por un crítico bíblico contemporáneo, Freud cría que Moisés foi asasinado no deserto, producindo un sentimento colectivo de culpa patricida que estivo no corazón do xudaísmo desde entón. "O xudaísmo fora unha relixión do pai, o cristianismo converteuse nunha relixión do fillo", escribiu. A posible orixe exipcia de Moisés e da súa mensaxe foi obxecto de grande atención por parte dos estudosos.^{[35][cómpre nº de páxina][36]} Quen se opoñen a este punto de vista observan que a relixión da Torá parece diferente do atonismo en todo excepto na característica central da devoción a un único deus,^[37] aínda que isto foi rebatido con diversos argumentos, por exemplo, sinalando as similitudes entre o Himno a Atón e o Salmo 104.^{[35][cómpre nº de páxina][38]} A interpretación de Freud do Moisés histórico non é ben aceptada entre os historiadores e moitos a consideran pseudohistoria.^{[39][cómpre nº de páxina]}

• A novela de Thomas Mann The Tables of the Law (As Táboas da Lei) (1944) é unha narración da historia do Éxodo de Exipto, con Moisés como protagonista.^[40]
• A novela de W. G. Hardy All the Trumpets Sounded (Soaron todas as trompetas) (1942) narra unha vida ficticia de Moisés.^[41]
• A novela de Orson Scott Card Stone Tables (Táboas de pedra) (1997) é unha novelización da vida de Moisés.^[42]

Cine e televisión

• Moisés foi interpretado por Theodore Roberts na película muda de Cecil B. DeMille de 1923 Os dez mandamentos. Moisés tamén apareceu como personaxe central no remake de 1956, tamén dirixido por DeMille e titulado Os dez mandamentos, no que foi interpretado por Charlton Heston, que tiña un notable parecido coa estatua de Michelangelo. En 2006 realizouse un remake televisivo.^[43][44]

A finais do século XVIII, o deísta Thomas Paine comentou cumpridamente as Leis de Moisés en A idade da razón (1794, 1795 e 1807). Paine consideraba a Moisés un "detestable vilán", e cita do capítulo 31 do libro Números exemplos das súas "atrocidades sen parangón".^[45] Na pasaxe, despois de que o exército israelita regresase da conquista de Madián, Moisés ordena a matanza dos madianitas coa excepción das raparigas virxes que debían ser conservadas para os israelitas.

Salvastes con vida a todas as mulleres? Velaquí, estas fixeron que os fillos de Israel, por consello de Balaam, cometesen prevaricación contra Xehová no asunto de Peor, e houbo praga entre a congregación de Xehová. Agora, pois, matade a todo home de entre os pequenos, e matade a toda muller que coñecese home deitándose con el; pero a todas as mulleres-nenas que non coñecesen home deitándose con el, conservádeas vivas para vós.^[46]

Números 31

O rabino Joel Grossman argumentou que a historia é unha "poderosa fábula de luxuria e traizón", e que a execución das mulleres por parte de Moisés era unha condena simbólica de quen pretende converter o sexo e o desexo en fins perversos.^[47] Di que as mulleres madianitas "utilizaban o seu atractivo sexual para apartar aos homes israelitas do Deus [Yahvé] e dirixilos cara á adoración de Baal Peor [outro deus cananeo]".^[48] O rabino Grossman sostén que o xenocidio de todas as mulleres madianitas non virxes, incluídas as que non seduciron a homes xudeus, foi xusto porque algunhas delas mantiveron relacións sexuais por "motivos impropios".^[12] Alan Levin, especialista en educación do movemento reformista, suxeriu de forma similar que a historia debería tomarse como un conto con ensinanza, para "advertir ás sucesivas xeracións de xudeus que vixíen o seu propio comportamento idólatra".^[49] Chasam Sofer subliña que esta guerra non se librou a pedimento de Moisés, senón que foi ordenada por Deus como un acto de vinganza contra as mulleres madianitas,^[50] que, segundo o relato bíblico, seducira aos israelitas e levábaos ao pecado. O lingüista Keith Allan comentou: "Obra de Deus ou non, trátase dun comportamento militar que hoxe sería tabú e podería dar lugar a un xuízo por crimes de guerra".^[51]

Moisés tamén foi obxecto de numerosas críticas feministas. A estudosa da teoloxía feminista Nyasha Junior argumentou que Moisés pode ser obxecto de investigación feminista.^[52]