Արդարադատություն
Արդարադատություն, իրավափիլիսոփայական տեսություն, որը նախատեսում է արդարություն և անաչառություն[1]։ Ինչպես փիլիսոփայության վրա հիմնված մյուս տեսությունները, արդարադատությունը ևս ունի հասկացությունների ամբողջություն, որոնցով էլ այս առարկան նկարագրում է օբյեկտիվ իրականությունը[2][3]։ Արդարադատությունը բազմաբովանդակ հասկացություն է, որն իր խոhափիլիսոփայական ընկալումներով տարբեր մշակույթներում ունի տարբեր նշանակություն։ Արդարադատության վաղ շրջանի տեսությունը հին հույն փիլիսոփա Պլատոնի «Պետություն» աշխատությունն է։ Միջնադարյան ժամանակահատվածում աստվածաբանական տեսության կողմնակիցները հակված էին այն գաղափարին, որ արդարությունն ի վերուստ տրված է Աստծուց։ 19-րդ դարի սկզբին լուսավորականության ժամանակաշրջանի իմաստասեր ու «դասական ազատականության» հայր Ջոն Լոքը մարդու բնական իրավունքները ճանաչում է որպես արդարադատության ածանցյալ[4]։ Սոցիոլոգները հակված են այն համոզմունքին, որ արդարությունը կարող է լիակատար լինել միայն բոլոր շահագրգիռ կողմերի փոխադարձ համաձայնության պայմաններում։ 19-րդ դարի մի շարք ուտիլիտարիստական գաղափարների կրող մտածողներ՝ ի դեմս Ջոն Ստյուարտ Միլի, կարծում էին, որ արդարադատությունը իրավիճակային լավագույն հետևանքն ու ելքն է։
Էգալիտարիստները գտնում էին, որ արդարադատությունը կարող է գոյություն ունենալ միայն համակարգային հավասար պայմաններում։ Ամերիկացի փիլիսոփա Ջոն Ռաուլսն իր «Սոցիալական պայմանագրի տեսություն» աշխատությունում նշում է, որ արդարադատությունը՝ ի դեմս բաշխական արդարադատության, ինքնին համարվում է արդարության աշխարհահամակարգի անքակտելի տարրամասնիկը։ Գույքային իրավունքի տեսաբանները, ուսումնասիրելով հեղինակային արդարադատության դեոնթոլոգիական տեսակետը, հայտարարում են, որ սեփականության անձեռնմխելության վրա հիմնված արդարությունը առավելագույնս մեծացնում է տնտեսական համակարգի ընդհանուր ներուժը։ Վերականգնողական արդարադատությունը (նաև երբեմն կոչվում է «առողջացման արդարադատություն») արդարացի մոտեցում է, որի գերակա նպատակն է վերականգնել խնդրո առարկայի դրական կողմը՝ հաշվի առնելով առկախված խնդիրներն ու շահագրգիռ անձանց դիրքորոշումը[5]։
Արդարադատության պատմական զարգացում
Վաղ շրջանի պատկերացումներ
Արդարադատության գիտական նշանակության առաջին կարևորագույն տեսությունը հին հույն նշանավոր իմաստասեր Պլատոնի «Պետություն»-ն է։ Ինքնին, աշխատությունը ներկայացնում է Պլատոնի երկխոսությունը՝ նվիրված կատարյալ պետության գաղափարին։ Ըստ Պլատոնի՝ պետությունն արդարության գաղափարի արտահայտումն է։ Երկխոսության մեջ առաջին անգամ փիլիսոփաները ներկայացվում են որպես մարդիկ, որոնք ունակ են հասնելու նրան, ինչը հավերժ նույնական է իրենց համար։ «Պետություն» աշխատությունում ներկայացված է պետական կառավարման համակարգի ձևերի համակարգայնությունը և ներդաշնակությունը, իսկ եզրափակիչ հատվածում ամփոփված է քննադատական ակտ։ Պլատոնը արդարադատությունը դիտարկում է որպես պատշաճ և ներդաշնակ հարաբերություն մարդու կամ պոլիսի միջև։ Արդար մարդը ճշմարիտ անձնավորություն է, որն ամեն ինչ անում է և տալիս ճշգրիտ համարժեքը։ Սա կիրառվում է ինչպես անհատական, այնպես էլ համընդհանուր մակարդակի հարաբերությունների վրա։
Արդար մարդու հոգին ունի երեք մաս՝ միտք, հոգի և ցանկություն։ Երեք տարրերի ներդաշնակությունը ծնում է առողջ և ամուր հիմքեր։ Այս համոզմունքը հիմնավորելու համար Սոկրատեսն առաջ է քաշում իր հանրահայտ առակներից մեկը։ Վերջինիս հետևությունը հետևյալն է․ կառքը ամբողջությամբ աշխատում է, քանի որ երկու ձիերի զորությունը ղեկավարում է տիեզերքը։ Իմաստության սիրահարները՝ փիլիսոփաները, պարտավոր են ստանձնել բացառապես ղեկավարման պաշտոնը, քանի որ վերջիններս շատ ավելի լավ են հասկանում լավի արժեքը։ Եթե մարդը հիվանդ է, կառքը գնում է դեղատուն, այլ ոչ թե հողագործական ագարակ։ Նույն տրամաբանությունից ելնելով Պլատոնն ապացուցել է, որ քաղաք-պետության ճակատագիրն ու ղեկը պետք է վստահվի գիտակից և անաչառ մարդու, ով էլ օժտված է պատասխանատվության մեծ զգացումով։ Երկխոսությունը կառուցված է այնպես, որ թվում է արդարության և բարեկեցության գաղափարների հավաքածու, որոնք հեղինակի համար հիմնարար գաղափարներ են վերլուծության համար պիտանի և միևնույն ժամանակ բավականին բարձր և ընդհանուր պետության օրինակով։ Դա ստիպել է որոշ հետազոտողների երկխոսությունը բացատրել բացառապես փոխաբերական իմաստով՝ առանց իրական պետության հետ որևէ կապի, ինչը, ավելի շուտ, չափազանցություն է, չնայած երկխոսության մեջ բացառվում է ժամանակակից պետությունների մոտ լինելը կատարյալին և նույնիսկ կասկած է արտահայտվում երկրի վրա կատարյալ պետության հնարավորության վերաբերյալ։
| Աթենքի մերձավորությամբ գտնվող Պիրևս քաղաքում, Կեփալոսի տանը զրուցում են Սոկրատեսը, Կեփալոսը, Պոլեմարքոսը, Թրասիմաքոսը, Ադիմանտոսը, Գլավկոնը և Արիստոնը։ Արդարության ինչ լինելու մասին իր համար ավանդական հարցադրումից հետո Սոկրատեսն անցնում է պետության հասկացությանը։ Արդարությունը կարող է տեղ գտնել միայն կատարյալ պետության մեջ:Ադիմանտոսի այն առարկությանը, թե այդպիսի պետության քաղաքացիները չեն լինի երջանիկ, Սոկրատեսը տալիս է հետևյալ հակափաստարկը։ Միայն այդպիսի պետության քաղաքացիները կլինեն երջանիկ, քանի որ երջանիկ կլինի ողջ պետությունը, այլ ոչ այս կամ այն խավը։ Չէ՞ որ դա է պատվիրում արդարությունը։ Քննվում են պետության չափը, օրենքները, արժանիքները։ Բնորոշվում են մարդկային հոգու երեք սկզբունքները, որոնցից բխում է պետության բաժանումը երեք խավերի։ Անգամ պետական հինգ կարգերը դուրս են բերվում այդ երեք սկզբունքներից... կառավարման արատավոր ձևերի քննադատությունը շարունակվում է։ Օլիգարխիան վերափոխվում է դեմոկրատիայի, որի օրոք քաղաքացիների ֆորմալ կառավարումը հավասարեցնում է տարբեր արժանիքների տեր մարդկանց և նրանց իրավունքները և սկիզբ է դնում անտեղյակության և անօրենության, օխլոկրատիայի (ամբոխավարության), որն ավարտվում է կառավարման ամենավատթար ձևով՝ բռնապետությամբ։ Պլատոնը դուրս է բերում բռնապետությունը հենց օլիգարխիայից, այսինքն՝ ծանրագույն ստրկությունը՝ «մեծագույն ազատությունից»։ |  |
Պլատոնն իր «Պետություն» աշխատությունում մանրակրկին կերպով ներկայացնում է կատարյալ պետության սահմանումը։ Ըստ նրա՝ կատարյալ պետությունն էությամբ արիստոկրատիա է, որը պետք է կառավարեն փիլիսոփաները, քանզի վերջիններս ամենախելացի հսկիչներն են։ Միևնույն ժամանակ Պլատոնը քննադատում է ժողովրդավարությունը և «տալիս դեմոկրատի՝ որպես հարստացած դարբնի ծաղրական կերպարը, որը ճաղատ է և կարճահասակ, նոր է դուրս եկել բանտից, լվացվել լոգարանում, նոր վերարկու է ձեռք բերել և պատրաստվում է ամուսնանալ իր տիրոջ դստեր հետ՝ օգտվելով նրա աղքատությունից և անօգնական լինելուց… Նա հաճախ հանդուգն է, անզուսպ, խճճված և անազնիվ»։
Արդարադատության միջնադարյան ընկալումներ
Միջնադարյան ժամանկահատվածը նշանավորվում էր կրոնական բովանդակությամբ ազգային պետությունների վերելքով։ Մարդկության պատմության նոր ժամանակաշրջանում մարդիկ մի կողմ են դնում իրենց նախորդների խոhափիլիսոփայական տեսություններն ու հետևությունները և փորձում ամեն ինչ ներկայացնել կրոնական քողի տակ՝ որպես աստծո բարեհաճություն։ Միջնադարյան շրջանում արդարադատությունը ընկալվում էր որպես բարոյական վիճակ, որն ինքնին համարվում է աստծո բարեհաճ հորդորն առ մարդկություն։ Ըստ ժամանակաշրջանի հոգևոր գործիչների՝ սպանությունը սխալ է, քանզի աստված ասում է այդպես։ Այսպիսով, արդադարատության միջնադարյան ընկալումները համակցված էին այն համոզմունքի հետ, որ աստծո ցանկացած հորդոր ճշմարիտ է և անառարկելի։
Մտածողները հակված էին այն համոզմունքին, որ աստծո խոսքը արդարացի է, անկողմնակալ և ճշմարիտ՝ բարոյականության, արժանապատվության և ճշմարտության գաղափարական արժեքներով լեցուն։ Արդարացի է, երբ սխալ գործողը պատժվում է իր արարքի համար, իսկ նրանք, ովքեր նման սխալներ չեն գործել, չեն պատժվում։ Միջնադարյան կրոնապետությունների գերակշռության պայմաններում անգամ մարդիկ և ժամանակաշրջանի գործիչները ձգտել են հավասարության և արդարության, քանի որ դրանց ապահովումը լավ հասարակություն կառուցելու գերակա և անկասելի նախապայմանն է։ Արդարության գաղափարը եղել է միջնադարյան բոլոր հասարակություններում և սոցիալական խավերում։ Այս շրջանի անգլիական մատյաններից մեկում գրված է․ «դատավորն ունի մեկ կշեռք, որով կշռում է հարուստին և աղքատին, մեծին և փոքրին։ Նրա դատավճիռը պայմանավորված է ոչ թե անհատով, այլ գործի հանգամանքներով»։ Այսինքն՝ մարդուն գնահատելու, դատելու համար դիտարկում ենք նրա վարքագիծը, նրա կատարած գործողությունը և դրա արդյունքը, ոչ թե այդ մարդուն՝ ըստ իր հատկանիշների և հասարակական պատկանելության։
Զուգակցումը բնական իրավունքի հետ
Բնական իրավունքը մարդուն ի ծնե բնությունից տրված հնարավորությունների ամբողջություն է, որն անկախ է ամեն ինչից, անփոփոխ է ու հաստատուն։ Բնական իրավունքի վերաբերյալ առաջին պատկերացումները ձևավորվել են Հին Հունաստանում և զարգացում ապրել Հռոմեական կայսրության զարթոնքի տարիներին։ Միջնադարյան համոզմունքների ներգործությամբ այս իրավունքն արտացոլվել է նաև քրիստոնեական ուսմունքում և Աստվածաշնչում։ Այստեղ մարդու իրավունքները ներկայացված են հենց բնական (հայտնի է նաև որպես աստվածային) իրավունքի դիրքերից։ Լուսավորության ժամանակաշրջանի մտածողների օբյեկտիվ պնդմամբ՝ արդարությունը մարդու բնական իրավունքի անքակտելի մասն է, ինչպես և կյանքի, արժանապատվության, սեփականության իրավունքն ու անձի անձեռնմխելիությունը։ Ըստ Ջոն Լոքի՝ արդարադատությունը հետևանքների համակարգ է, որը, բնականաբար, բխում է կամայական գործողությունից կամ ընտրությունից։ Վերջինս արդարադատությունը նույնացնում է ֆիզիկայի օրենքների հետ․ այնպես, ինչպես Նյուտոնի օրենքներից մեկը սահմանում է, որ ամեն մի մարմին շարունակում է պահպանել դադարի կամ հավասարաչափ ուղղագիծ շարժման վիճակը, քանի դեռ հարկադրված չէ փոփոխել այդ վիճակը կիրառված ուժերի ազդեցությամբ, այնպես էլ արդարությունը նախատեսում է մարդկային արժեքների և գործողությունների ճիշտ, անկողմնակալ և անաչառ գնահատական՝ առանց կողմնակի միջոցների կամ հանգամանքների ներգործության (սեռատարիքային կազմ, հասարակական պատկանելություն և այլն)։ Մարդու նկատմամբ կիրառված ցանկացած անարդար քայլ բացառելի է և ոչ ճշմարիտ։
Տես նաև
Ծանոթագրություններ
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արդարադատություն» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արդարադատություն» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 8)։  |