Թեյի ծառ

Մելալևկայի չափերը տատանվում են փոքր թփերից, ինչպիսիք են M. aspalathoides և M. concinna տեսակները, որոնք հազվադեպ են հասնում 1 մ-ից ավելի բարձրության, մինչև M. cajuputi և M. quinquenervia նման ծառեր, որոնք կարող են հասնել 35 մ-ի (115)։ ֆտ)։ (M. cajuputi-ի մեկ նմուշ հասել է 46 մ (151 ոտնաչափ) բարձրության)^[2]։

Շատերը, ինչպես M. lineariifolia-ն, հայտնի են որպես թղթե կեղևներ և ունեն կեղև, որից կարելի է առանձնացնել բարակ թերթեր, մինչդեռ ցեղի մոտ 20%-ը, ներառյալ M. bracteata-ն, ունի կոշտ, կոպիտ կեղև, ևս 20%-ը՝ մանրաթելային կեղև։ Ցեղի բոլոր տեսակները մշտադալար են, և տերևների չափերը տարբերվում են ամենամանրից և թեփուկանմանից (M. micromera) մինչև 270 մմ (11 դյույմ) երկարություն (M. leucadendra): Շատերն ունեն հստակ յուղագեղձեր, որոնք ցրված են տերևներում, ինչը տերևները դարձնում է բուրավետ, հատկապես, մանրացնելիս^[1]:20–21։

Մելալևկայի ծաղիկները սովորաբար հավաքցած են հասկերով կամ գլխիկներով։ Գլխիկի կամ հասկի ներսում ծաղիկները հաճախ դասավորված են երկու կամ երեք խմբերով, որոնց յուրաքանչյուր ծաղկի կամ ծաղիկախմբի հիմքում թղթե ծաղկակոթի տերև կա։ Լինում են հինգ բաժակատերևիկներ, թեև դրանք երբեմն միահյուսված են օղակով և հինգ ծաղկաթերթիկներով, որոնք սովորաբար փոքր են, ոչ շատ արտահայտված և թափվում են ծաղիկի բացման ժամանակ կամ դրանից անմիջապես հետո։ Առէջների գույնը խիստ տարբեր է՝ սպիտակից մինչև կրեմ կամ դեղին, կարմիր կամ մանուշակագույն՝ իրենց դեղին փոշեգլխիկներով, որոնք իրենց «ցողուններին» հակադրական են (թելերին)^[1]:20–21։

Պտուղները փայտային, բաժակաձև, տակառաձև կամ գրեթե գնդաձև պարկուճներ են, որոնք հաճախ դասավորված են ցողունների երկայնքով ողկույզներով։ Սերմերը երբեմն պահվում են պտղի մեջ երկար տարիներ, բացվում են միայն այն ժամանակ, երբ բույսը կամ դրա մի մասը մեռնում է կամ տաքանում անտառային հրդեհի ժամանակ։ Արևադարձային շրջաններում սերմերն անջատվում են ամեն տարի խոնավ սեզոնին^[1]:25–26։

Մելալևկայի տեսակի առաջին հայտնի նկարագրությունը տվել է Ռումֆիուսը, 1741 թվականին, Herbarium amboinense-ում^[3], նախքան բույսերի անվանման ներկայիս համակարգի գրվելը։ Բույսը, որը նա անվանել է Arbor alba, այժմ հայտնի է որպես Melaleuca leucadendra: «Մելալևկա» անվաանումն առաջին անգամ օգտագործվել է Լիննեյը, 1767 թվականին^[4]։ Շատ տեսակներ, որոնք նախկինում հայտնի էին որպես Metrosideros, այնուհետև մտել են մելալևկայի մեջ։ Ավստրալիայում մելալևկան բազմազանությամբ ամենատարբեր բույսերի ցեղերից երրորդն է իր մեջ ընդգրկող մինչև 300 տեսակով^[5]։

Callistemon ցեղը մեծացրել է Ռոբերտ Բրոունը, ով նշել է դրա նմանությունը Մելալևկայի հետ՝ հաշվի առնելով միայն այն, որ առէջները միմյանցից հեռու են թե՞ միացած են կապոցներով^[6]։ Նախկինում բուսաբանները, ներառյալ Ֆերդինանդ ֆոն Մյուլլերը և Լինդլի Քրեյվենը^[7], առաջարկել են միավորել երկու սեռերը, բայց հարցը որոշված չէ։ ԴՆԹ-ի ուսումնասիրությունների ապացույցները ցույց են տալիս, որ կա՛մ Callistemon-ը և մի քանի այլ ցեղեր պետք է ներառված լինեն Melaleuca-ի մեջ, կամ առնվազն 10 նոր սեռ ստեղծվեն ներկա ցեղից^{[1]:16–17[8][9]}։

2014 թվականին Լինդլի Քրեյվենը և մյուսներն առաջարկեցին, հիմնվելով ԴՆԹ-ի ապացույցների և մորֆոլոգիական աջակցության բացակայության վրա^[9], որ Beaufortia, Calothamnus, Conothamnus, Eremaea, Lamarchea, Petraeomyrtus, Phymatocarpus և Regelia ցեղերի տեսակները տեղափոխվեն Melaleuca^[10]: Քյուի Թագավորական բուսաբանական այգիների կողմից պահպանվող «Սելեկցիոն բույսերի ընտանիքների համաշխարհային ստուգաթերթը» Calothamnus-ը և մյուս ցեղերը ընդունում է Melaleuca ցեղի հոմանիշներ^[11]։ Այս քայլը չի ընդունվել ավստրալական բոլոր հերբարիումների կողմից, քանի որ որոշ տաքսոնոմիստներ, ներառյալ Ալեքս Ջորջը, դեմ են այդ քայլին^[12]։

Melaleuca անունը ծագել է հին հունարեն μέλας (mélas) նշանակում է «մուգ» կամ «սև» և λευκός (leukós) նշանակում է «սպիտակ»^[13][14], ըստ երևույթին այն պատճառով, որ նկարագրված առաջին նմուշներից մեկն ուներ կրակից սևացած սպիտակ կեղև^[15]։ «Թեյի ծառ» ընդհանուր անվանումը կիրառվել է Leptospermum, Melaleuca, Kunzea և Baeckea ցեղերի տեսակների համար, քանի որ նավաստիներն այս խմբերից մեկի թփի տերևներն օգտագործել են որպես Camellia sinensis թեյի փոխարինում HMS Endeavour նավով նավապետ Ջեյմս Կուկի 1770 թվականին Ավստրալիա ճանապարհորդության ժամանակ^[16]։

Մելալևկաների մեծ մասը բնական ճանապարհով հանդիպում է միայն Ավստրալիա մայրցամաքում։ Ութը հանդիպում են Թասմանիայում, բայց միայն երկուսն են այդ կղզու էնդեմիկ։ Մեկը (M. howeana) էնդեմիկ է Լորդ Հաու կղզու համար, իսկ յոթը էնդեմիկ են Գրանդե Տերրեում՝ Նոր Կալեդոնիայի գլխավոր կղզում^[17]։ Մի քանի արևադարձային տեսակներ հանդիպում են նաև Պապուա Նոր Գվինեայում, և մեկը՝ Melaleuca cajuputi subsp. cumingiana ենթատեսակը տարածվում է մինչև Մյանմար, Թաիլանդ և Վիետնամ մինչև հյուսիս։ Արևմտյան Ավստրալիայի հարավ-արևմուտքն ունի տեսակների ամենամեծ խտությունը, իսկ մայրցամաքի արևադարձային հյուսիսում M. argentea և M. leucadendra տեսակները գերիշխող տեսակներն են մեծ տարածքներում։

Melaleuca-ն աճում է հողի մի շարք տեսակների մեջ, որոնցից շատերը ժամանակ առ ժամանակ կամ նույնիսկ մշտական ջրազրկման են ենթարկվում։ Որոշ տեսակներ, հատկապես Հարավային Ավստրալիայի ճահճային թղթի կեղևը, M. halmaturorum, ծաղկում են աղի հողերում, որտեղ տեսաներից քչերն են գոյատևում։ Շատերը հրդեհակայուն են, վերականգնվում են էպիկորմիկ շիվերից կամ ծառի հատված մասից (coppicing), բայց անձրևային անտառներում մելալևկա չի հանդիպում, իսկ չորային գոտում քիչ տեսակներ են հանդիպում^[1]:26–31։

Մելալևկաները հիմնականում փոշոտվում են միջատներով, ներառյալ ներմուծված մեղրատու մեղուն (Apis mellifera), ճանճերը, բզեզները, կրետները և տրիպսները։ Թռչունները, ինչպիսիք են լորիկները և մեղրակերները, ինչպես նաև չղջիկները հաճախ նստում են ծաղիկների վրա և հավանաբար նաև փոշոտողներ են^[1]:23[18]

Մելալևկայի որոշ տեսակներ, հատկապես M. alternifolia, մշակվում են թեյի ծառի յուղի արտադրության համար, իսկ պլանտացիաներում զգայուն են մի շարք վնասատու միջատների նկատմամբ։ Դրանցից ամենակարևորը Chrysomelid, Paropsisterna tigrina տեսակներն են, սակայն մյուս բզեզները, cutworm թրթուրները (Agrotis տեսակներ), փսիլիդները, խլուրդ ծղրիդները (Gryllotalpa) և այլն, զգալի վնաս են պատճառում։ Հայտնի է, որ ավելի քան 100 տեսակ միջատներ սնվում են մելալևկաներով։ Բնական պայմաններում ավելի քիչ գիշատիչներ կան, սակայն հաճախ հանդիպում են թեյի ծառի սղոցողներ (Pterygophorus տեսակներ) և երկարաբեղիկները^[19]։ Մելալևկաները ենթակա են նաև մրտենու ժանգին (Puccinia psidii), որը կարող է հանգեցնել փափուկ բուսական նյութի վնասմանը և խիստ զգայուն տերերի վախճանի։ Myrtle ժանգը տարածված է Արևելյան Ավստրալիայում, ներառյալ Թասմանիայում և հայտնաբերվել է Տիվի կղզիներում^[20]։

Ինվազիվ տեսակներ

Melaleuca quinquenervia (լայնատերև թղթե կեղև) տեսակը 60 էկզոտիկ տեսակներից ամենավնասակարն է, որը ներմուծվել է Ֆլորիդայի Էվերգլեյդս՝ ցածրադիր ճահճային տարածքների չորացման համար։ Ինտրոդուկտված լինելով 20-րդ դարի սկզբին, այն դարձել է լուրջ ինվազիվ տեսակ՝ ունենալով վնասակար հետևանքներ՝ ներառյալ բնիկ տեսակների տեղաշարժ, վայրի բնության միջավայրի կրճատում, հիդրոլոգիայի փոփոխություն, հողի փոփոխություն և հրդեհային ռեժիմների փոփոխություններ^[21][22][23]։

Աբորիգենների ավանդաբար օգտագործում

Ավստրալացի աբորիգեններն օգտագործում էին մելալևկաների մի քանի տեսակներ՝ լաստանավեր պատրաստելու համար, որպես տանիք՝ ապաստանի, վիրակապերի և սննդի պատրաստման համար^[24]։ «Մեղվի հաց» և մեղր էին հավաքում Հյուսիսային տարածքի մելալևկայի անտառներում հայրենի անխայթ մեղուների փեթակներից^[25]։ Բունդջալունգի ժողովուրդն ավանդաբար ապրում էր Նոր Հարավային Ուելսի հյուսիս-արևելքում, որտեղ Melaleuca alternifolia-ն էնդեմիկ է, և նրանք բուժում էին մաշկի ինֆեկցիաները՝ տրորելով այդ տեսակի տերևները մաշկի վարակների վրա, այնուհետև ծածկելով տարածքը տաք ցեխով^[26]։

Եթերային յուղեր

Melaleuca alternifolia-ն աչքի է ընկնում իր եթերայուղով, որը և՛ հակասնկային է, և՛ հակաբիոտիկ^[27], մինչդեռ անվտանգ օգտագործելի է տեղական օգտագործման համար^[28]։ Սա արտադրվում է առևտրային մասշտաբով և վաճառվում է որպես թեյի ծառի յուղ^[29]։

Melaleuca cajuputi-ն օգտագործվում է նմանատիպ յուղ արտադրելու համար, որը հայտնի է որպես կաջուպուտի յուղ, որն օգտագործվում է Հարավարևելյան Ասիայում տարբեր վարակների բուժման և սննդի և օճառի բուրմունք ավելացնելու համար^[30]։

Դեկորատիվ կիրառություն

Մելալևկաները հայտնի դեկորատիվ բույսեր են ինչպես Ավստրալիայում, այնպես էլ աշխարհի այլ արևադարձային տարածքներում։ Առաջինը, որ մշակվել է, աճեցվել է Անգլիայում 1771 թվականին։ Որոշ մելալևկաներ սովորաբար աճեցվում են՝ որպես ծառեր զբոսայգիների և մեծ այգիների համար (օրինակ՝ Melaleuca leucadendra)^[31] կամ որպես դեկորատիվ (երբեմն որպես Callistemon), ինչպիսիք են M. citrina (Callistemon citrinus), M. hypericifolia և M. wilsonii տեսակները^[32]։

• 
  M. leucadendra
• 
  M. pulchella
• 
  M. squarrosa
• 
  M. elliptica
• 
  M. wilsonii
• 
  M. pungens - իր փշոտ սաղարթով հարմար է որպես ցանկապատ
• 
  M. hypericifolia
• 
  M. salicina
• 
  M. linariifolia
• 
  M. nervosa
• 
  M. genialis

Թեյի ծառերը (գրվում է Ti-Trees) հատուկ հիշատակվում են 1916 թվականին լույս տեսած «Joy» կարճ արիայի տեքստերում, որը հրատարակվել է Լոնդոնի J.D.Fletcher & Co-ը, ավստրալացի կոմպոզիտոր Արթուր Չանտերի (1866-1950) կողմից^[33]։