Հայերը Չինաստանում

Հնադարում և միջնադարում գործող «Մետաքսի ճանապարհի» որոշ ուղիներ անցնում էին նաև Հայկական լեռնաշխարհով։ Մեծ Հայքի մայրաքաղաքներ Արտաշատը, Տիգրանակերտը, Դվինը, Անին և այլ քաղաքներ՝ Վանը, Կարսը և այլն, նույնպես մասնակցում էր միջազգային առևտրին, թեև ճանապարհի հիմնական հատվածը Հայաստանով չէր անցնում։ Վաղ միջնադարում հայ առևտրականներն ասորի-նեստորականների հետ 6-րդ դարից հետո հայտնվել էին Չինաստանում և, որոշ հեղինակների համաձայն, փորձել են տարածել նեստորականությունը Չինաստանում^[4]։ Հայ-չինական կապերի մասին առաջին տեղեկությունները հայ պատմագրության մեջ հանդիպում են Մովսես Խորենացու մոտ, ըստ որի՝ Մամիկոնյանների և Օրբելյանների հայ նախարարական տոհմերն ունեին չինական ծագում^[5]։ Իրենց աշխատություններում Չինաստանի մասին են գրել հայ պատմիչներ Սեբեոսը, Փավստոս Բուզանդը և Անանիա Շիրակացին։

Հայերը Չինաստանից ներմուծում էին մետաքս, ճենապակյա իրեր, նեֆրիտ և այլ ապրանքներ, իսկ արտահանում գորգեր և որդան կարմիրից պատրաստված ներկեր։ Առևտրի ապացույց են հանդիսանում Գառնիում, Տիգրանակերտում, Դվին և Անի քաղաքներում ու Ամբերդ ամրոցի հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերված չինական ճենապակին և այլ ապրանքներ։ Հայկական պատմական աղբյուներում, լեգենդներում և հեքիաթներում Չինաստանը հայտնի է որպես «Չինումաչին», «Ճենաց աշխարհ», «Չենաստան», իսկ չինացիներին՝ «ճենազն», «ազգ սինեացվոց»։

Զարգացած միջնադարում հայկական փոքր գաղութներ հիմնվել են մոնղոլական արշավանքներից հետո (13-րդ դար), երբ Հայաստանից գերեվարված հայերի մի մասը բնակեցվել է Չինաստանի հյուսիսում։ Հայերը Կիլիկյան Հայաստանի թագավոր Հեթումի հետ 1254 թվականին այցելում են Մոնղոլիայի մայրաքաղաք Կարակորում^[6]։ Հայերը, որոնք հաստատվում են Չինաստանում 14-րդ դարում, ընդունում են կաթոլիկություն^[7][8]։ Հայերն անցնում են ֆրանցիսկյան կաթոլիկությանը^[9]։ Դրա պատճառն այն էր, որ հայերը բնակվում էին պատմական հայրենիքից հեռու, և այստեղ հայկական առաքելական եկեղեցին չէր հաստատել իր հայրապետական աթոռները։ Մյուս կողմից՝ աշխուժորեն քրիստոնեություն էին տարածում իտալացի վաճառականների կողմից հովանավորվող, ինչպես նաև Պորտուգալիայի և Իսպանիայի շնորհիվ Չինաստանում առավել հիմնովին հաստատված կաթոլիկները, մասնավորապես՝ ֆրանցիսկյան և դոմինիկյան միաբանությունները։ Այնուհետև հայերը թափանցել են Չինաստանի խորքը և բնակվել ծովային շրջաններում։ Չինաստանի Կանտոն (Գուանչժոու) քաղաքում մինչև 1307 թվականը կառուցվել է եկեղեցի՝ հարակից շինություններով։

17-րդ դարում Կանտոնում բնակվում էր 30 հայ, որոնք կապ էին պահպանում Ֆիլիպինների, Մալայզիայի, Սինգապուրի և Ինդոնեզիայի հայ համայնքների հետ։ Փոքրաթիվ հայկական համայնք է հաստատվում նաև Տիբեթում^[2]։ 18-րդ դարում ոչ մեծ առևտրավաններ են եղել Շանհայում։ 1765 թվականին Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի կազմած հայկական գաղթօջախների ցուցակում հիշատակվում է «Չինու երկիրը»՝ Կանտոնը, Մակավը (Մակաո)՝ որպես Էջմիածնին ենթակա գաղթօջախներ։ Հայտնի է, որ 18-րդ դարում չինահայեր Մնացական Ղասապյանը, Հովհաննես Մաթևոսյանը և ուրիշներ մեծ գումարներ են կտակել Հայաստանին, Նոր Նախիջևանին։ Ժամանակի մտավորական Մեսրոպ Թաղիադյանի տեղեկությամբ Չինաստանում հայ առևտրականները, ի հեճուկս հնդկահայ գաղութի, գործում էին իրարից անկախ և անմիաբան^[10]։ Ըստ Հրաչյա Աճառյանի՝ քրիստոնյա եվրոպացիների առաջ փակ Չինաստանում ճիզվիտ քարոզիչները, երկրում ազատ ելումուտ ունենալու նպատակով, հագնում էին հայ վաճառականի հագուստ։

19-րդ դարում հայերի հոսք եղավ Հնդկաստանի գաղութից ու հարևան երկրներից։ Նրանք բնակվեցին Մուկդենում, Խարբինում, Չանչունում, Շանհայում։ Չինաստանի հարավում բնակվում էին գլխավորապես նորջուղայեցիներ, արևելքում՝ արցախցիներ ու զանգեզուրցիներ։ 19-րդ դարի վերջին հնդկահայ Գրեգորի Փոլ Ջորդանը տեղափոխվում է Հոնգկոնգ, որտեղ աշխատում է որպես բժիշկ և դասախոս^[11]։ Դարավերջին հնդկահայերի հոսքը Չինաստան կապված էր Բրիտանական Հոնգկոնգի զարգացման հետ^[12]։

Հայերի հայտնվելը Չինաստանի հյուսիսում՝ Մանջուրիայում պամանավորված էր արևելան երկաթուղու կառուցմամբ։ 20-րդ դարի սկզբին Հարբինում հանգրվանած մի շարք հայ (նաև ռուս) արվեստագետների ուժերով ձևավորվել է տեղի թատերական կյանքը։ Հայ ազգային կազմակերպությունը հիմնադրվել է 1917 թվականին, որի կանոնադրությունը հաստատվել է տեղական իշխանությունների կողմից 1919 թվականին։ 1918 թվականին Թիֆլիսի հայկական թատրոնի դերասանուհի Վարվառա Մելիքյանն իր դստեր (դերասանուհի) և փեսայի (ռեժիսոր)՝ Վ. և Ս. Բուդաղյանների հետ տեղափոխվել է Հարբին։ 1919-22 թվականներին տեղի թատերասերների հետ Վ. Մելիքյանը կազմակերպել է ներկայացումներ, որոնցից ուշագրավ էր Գաբրիել Սունդուկյանի «Պեպոն»։ Գլխավոր դերակատարումներով մասնակցել են Վ. Մելիքյանը, Բուդաղյան ամուսինները, Վ. Նազարյանը, Օ. Տեր-Հակոբյանը, Ս. Հովհաննիսյանը։ 1923 թվականին հայերը կառուցում են սեփական եկեղեցին և դրան կից փողոցում գտնվող հանդիսությունների սրահը։ Մանջուրիայի, Չինաստանի և Ճապոնիայի համայն հայության հոգևոր առաջնորդ ընտրվեց Եղիշե Ռոստոմյանցը։ Հայ օգնության միություն 1920 թվականին հիմնել է իր մասնաճուղը մեկ այլ քաղաքում՝ Շանհայում^[13]։ Դրա նպատակները երկուսն էին. նախ՝ այն օգնեց փախստականներին տեղավորվել իրենց նոր միջավայրում, իսկ այնուհետև այն ծառայեց որպես հանդիպման վայր համախոհների համար՝ հավաքվելու և պատմություններ փոխանակելու համար^[14]։ «Ծարագույն Արևելքում» է հաստատվում Հայաստանի առաջին Հանրապետության դեսպանությունը՝ աշխարհում առաջին կին դեսպան տիկին Դիանա Աբգարի դեսպանությամբ, որի առաքելությունը ոչ միայն նստավայր Ճապոնիայում էր, այլև Չինաստանի հյուսիսում և Ռուսաստանի արևելքում։ 1919 թվականին Դիանա Աբգարը մասնակցել է Հարբինում կայացած Սիբիրի և Ծայրագույն Արևելքի հայերի համաժողովին, որտեղ նրան ընտրել են պատվավոր նախագահ^[15]։ 1937 թվականից մինչև 1950 թվականը հայերի հոգևոր առաջնորդության նպատակով Երուսաղեմից այստեղ է ժամանում Ասողիկ արքեպիսկոպոս Ղազարյանը^[16]։

1930-ական թվականներին ամենահայաշատ քաղաքը Հարբինն էր (500 անձ), որն ուներ եկեղեցի, ներքին սահմանադրություն։ Այստեղ 1930 թվականին հիմնվեց «Արծիվ» միությունը, Հայ երիտասարդական ակումբը, Հայ տիկնանց միությունը։ Ի տարբերություն Կանտոնի՝ այստեղ հաստատվել էին ոչ թե կաթոլիկ, այլ առաքելական հայեր՝ որպես Աստրախանի թեմի հեռավոր համայնք։

1937 թվականին Շանհայում կար 200 հայ (հետագայում նրանց թիվը հասավ 600-ի)։ Չինաստանում կային հայ բժիշկներ, ինժեներներ, փաստաբաններ։ Առևտրում հայերը ունեին անգլիացիներին հավասար իրավունքներ, իրենց սեփական նավերը, գործարաններ (Կանտոնում)։ Կանտոնաբնակ չինարենի ուսուցիչ Հովհաննես Ղազարյանը առաջինն է հայերենից չինարեն է թարգմանել Աստվածաշունչը։ Հարբինի առողջապահական գործը ղեկավարել է Ստեփան Մուղդեսյանը։ 20-րդ դարի սկզբին Պողոս Խաչիկ Աստվածատրյանը (Փոլ Չաթեր) ղեկավարել է Հոնգկոնգի հաշտարար դատարանը, եղել է գեներալ-նահանգապետի խորհրդականը, գործադիր և օրենսդիր խորհուրդների անդամ, քաղաքի բոլոր բանկերի միջնորդը և ֆրանկ-մասոնական ժողովի նախագահը։ Նրա ծրագրով ու միջոցներով են կառուցվել Հոնգկոնգի նավահանգիստը` 11 մթերանոցներով, տեղի համալսարանի ժամացույցի աշտարակը, այլ շենքեր։ Հոնգկոնգում նրա անունով երկու կենտրոնական փողոց կա` Աստվածատրյան և Սըր Փ. Չաթեր, նաև իր անունով կենտրոնական այգի։ Փոլ Չաթերի մահից հետո նրա մարմարե պալատը վերածվել է թանգարանի^[17]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Չինաստանի հայերը տուժել են ճապոնական ներխուժումից։ Նրանք դիտվել են իբրև Ճապոնական կայսրության թշնամիներ և մեկուսացվել։ Ավելի ուշ շրջանում չինացի կոմունիստների կողմից վերացվում է Հարբինի հայկական եկեղեցին։ Նրանց մեծ մասը գաղթել է Ավստրալիա, ԱՄՆ և Ֆիլիպիններ։ 2003 թվականին Չինաստանում բնակվում էր մոտ Հայաստանի 60 քաղաքացի՝ աշխատանքային միգրանտ։ 2013 թվականին նրանց թիվը հասնում էր 500-ի։ Դա կապված էր ոչ միայն Չինաստանի հետ կատարվող առևտրի, այլև անգլերենի դասավանդման հետ։ 21-րդ դարի սկզբին քաղաքաշինութան լայն թափով պայմանավորված՝ չինացիների զգալի հատված տեղափոխվում է քաղաքներ. կարճ ժամանակում ուրբանիզացիայի մակարդակը 30 տոկոսից հասնում է 65-ի։ Ավելի քան կես միլիարդ բնակչության տեղափոխումը քաղաքներ ուղեկցվում է նաև դպրոցների կառուցմամբ, որոնցում դասավանդվում է անգլերենը։ Ըստ այդմ, Չինաստանում մեծ պահանջարկ են վայելում անգլերենի ուսուցիչները^[18]։

2013 թվականի նոյեմբերին Չի­նաս­տան է այ­ցե­լել Ամե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կոս Գարեգին Բ-ն Չինաստանում Հա­յաս­տա­նի դես­պա­նու­թյունը և կատարեց տեղի հայկական խաչքարի բացումը։ Նույն ժամանակ՝ նոյեմբերի 9-ին, Հոնգկոնգում հիմնադրվել է «Ճէք և Ճու­լի Մաքս­եան» հայ­կա­կան կենտրոնը^[19]։ Այ­նու­հե­տև տե­ղի ու­նե­ցավ տա­րա­ծաշր­ջա­նի առա­ջին հայ հա­մայն­քա­յին կա­ռույ­ցի` «Չի­նաս­տա­նի հայ հա­մայն­քի» անդ­րա­նիկ նիս­տը, ընտրվե­ցին ղե­կա­վար մար­մին­նե­րը` նա­խա­ձեռ­նու­թյան հե­ղի­նակ­ Հեն­րի Արս­լան­յա­նի գլխա­վո­րու­թյամբ^[20]։ 2014 թվականին Հոնկոնգում պաշտոնապես գրանցվեց նաև «Հոնկոնգի և Չինաստանի հայկական համայնք» կազմակերպությունը։ Մհեր Սահակյանը հեղինակել է «Չինաստանում հայ հետազոտողների և ուսանողների I-ին առցանց գիտաժողովը» (2014-2017), տեղի է ունեցել շախմատի առցանց առաջնություն (2017), Հոնկոնգի հայկական կենտրոնում Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության Հայկական վիրտուալ քոլեջի կողմից ստեղծվել է հայերենի առցանց դասընթացի հնարավորությունը։

Հայ-չինական առևտրական կապերի շնորհիվ հայերենում առաջացել է «չնաշխարհիկ» բառը, որը բնութագրում էր Չինաստանի գեղեցկությունը, ինչպես նաև «ճենապակի» բառը, որը նշանակում է «չինական ապակի»^[21]։ Իր հերթին՝ հայկական որոշ բառեր մետաքսի ճանապարհով վաճառվելիս չեն թարգմանվել այլ լեզուներով, որոնցից առավել հայտնի է «կարպետը»։

• Անդին. հայոց ճանապարհորդության տարեգրություն
• Հայ-չինական հարաբերություններ