Հան Ֆեյ

Հան թագավորական տան ժառանգ Հան Ֆեյը Լի Սիի հետ միասին սովորել է իրենց ժամանակի առաջատար կոնֆուցիական Սյուն Ցզիի մոտ։ Կա՛մ խոսքի արատի, կա՛մ էլ Հանի թագավորի կողից նրա հայացքների նկատմամբ հետաքրքրության պակասի պատճառով, Հան Ֆեյը սկսել է ստեղծագործել։ Նրա ընթերցողների շարքերում է եղել նաև ապագա թագավոր Ցին Շի Հուանդին^[7]։

Երբ Ցին Շի Հուանդին ներխուժել է Հանի թագավորության տարածք, Հանի թագավորը Ֆեյին ուղարկել է կայսրի հետ բանակցությունների։ Չնայած Ցին Շի Հուանդին հմայված էր փիլիսոփայի ուշադրությամբ և ցանկացել է նրան ավելի մոտ պահել իրեն, Լի Սին, վախենալով մրցակցությունից, կարգադրել է ձերբակալել Հան Ֆեյին դավաճանության մեղադրանքով և ստիպել է թույն խմել^[7]։

Իր հիմնական աշխատության մեջ՝ «Հան Ֆեյ-ցզի» տրակտատում, որը բաղկացած է 55 գլուխներից, Ֆեյը քննադատել է կոնֆուցիականության դոգմաները^[8]։ Նրան զզվեցրել էին պահպանողական կողմնորոշումները։ Վարքի նորմերն ամենևին էլ անփոփոխ չեն, դրանք կախված են տնտեսական հանգամանքներից։ Արգասաբեր տարում բոլորը առատաձեռն ու հյուրընկալ են, իսկ սովի տարում յուրաքանչյուրը մտածում է իր մասին։

Կոնֆուցիոսը սովորեցրել է, որ կառավարչի իշխանական լիազորությունները կանխորոշված են նրա առաքինությամբ։ Ոչ ոք պարտավոր չէ ենթարկվել անարժան կառավարչին։ Այս հարցում Հան Ֆեյը նույնպես շեղվել է իր նախնիներից։ Իշխանությունը չպետք է ձգտի արդարության և առաքինության հաստատմանը։ Կառավարչի բարոյական որակները ոչ մի կերպ չեն արտահայտվում հպատակների՝ իր հրամաններին ենթարկվելու պարտավորության վրա։

Հան Ֆեյը ասել է, որ ըստ աշխարհակարգի նախասկզբնական և չփոփոխված սկզբունքների՝ հպատակները ծառայում են իշխողին, տղան՝ հորը, իսկ կինը՝ ամուսնուն։ Միևնույն ժամանակ կառավարչին ենթարկվելն ավելի կարևոր է, քան ընտանեկան պարտականությունները։

Հասարակության մեջ կարգուկանոնը պահպանվում է օրենքների միջոցով, որոնք թագավորն է որոշում։ Մինչ օրենքի չեղարկումը՝ յուրաքանչյուրը, նաև նույն ինքը թագավորը, պետք է հետևի դրան, անկախ նրանից այդ օրենքը արդարացի է, թե ոչ։

Հան Ֆեյի տեսության առանցքային հասկացությունը «կառավարման տեխնիկան է» (шу)։ Եթե թագավորը չի ցանկանում կորցնել իշխանությունը և դառնալ սեփական հպատակների պատանդը, նա պետք է չվստահի ոչ ոքի։ Թագավորի և հպատակների հետաքրքրությունները համատեղելի չեն։ Պետք է զերծ մնալ մեկ պաշտոնյայի ձեռքում իշխանության ավելորդ կենտրոնացումից։ Եթե պաշտոնյան չի կատարել կամ գերակատարել է թագավորի հրամանը, նա պետք է պատժվի ենթարկվի։

Երբ պետության ներսում խաղաղ և հանգիստ է, թագավորը իրավունք ունի պետության սահմանները ռազմական գործողություններով ընդլայնել։ Ռազմական հզորությունը ձևավորվում է այնտեղ, որտեղ զարգանում է հողագործությունը։ Հենց այդ պատճառով թագավորը պետք է իր հպատակների համար ամենաօգտակար զբաղմունքը համարի գյուղատնտեսությունը։ Մյուս զբաղմունքները, հատկապես գիտությունը, պետք է դադարեցվի։

Չքավորներին ողորմություն տալը անմիտ է և անարդար, նույնքան ինչքան հարուստների եկամուտը վերաբաշխելը աղքատների միջև։ Հան Ֆեյի խոսքերով դա հավասարազոր է ժրաջաններին և ջանասերներին կողոպտելուն՝ ծույլերին և շռայլներին բավարարելու նամար^[7]։

Չինարենում գոյություն ունի չենյուն «ձևացնել, թե խաղում է Յուի վրա» (չինարեն՝ 滥竽充数), որը փոխաբերական արտահայտությունը է տգետ մարդուն դիմելու համար, որը մտել է փորձառուների շարքերը։ Սա վերցված է «Հան Ֆեյ-ցզի» տրակտատի «Ներքին դատողությունների առաջին գլխից» (չինարեն՝ 内储说上)։ Ավանդության համաձայն՝ Կռվող թագավորությունների ժամանակաշրջանի Ցի իշխանության Վան Սյուանյը հավաքել է նվագախումբ 300 երաժիշտներից, որը նվագում էր փողային երաժշտական գործիք՝ յու։ Նվագախմբի կազմում է եղել նաև ոմն Նանյգոն, որը նվագել չի կարողացել և միայն ձևացրել է, որ տիրապետում է գործիքին^{[9]:812[10]:94—96}։

Տրակտատի «Հինգ արատները» (չինարեն՝ 五蠹) գլխից է բխում «հետևել կոճղին նապաստակին սպասելու ընթացքում» (չինարեն՝ 守株待兔) չենյուն, որը նշանակում է ոչ մի ջանք չներդնել, բայց հույսը դնել հաջողության վրա, սպասել պատահական օգուտի։ Սրա հիմքում ընկած է Կռվող թագավորությունների ժամանակաշրջանի Սուն թագավորության մի գյուղացու մասին պատմությունը, որը, տեսնելով կոճղին բախվող ճագարին, թողել է իր գյուղատնտեսական գործը և սպասել մեկ այլ նման պատահարի^{[9]:1257[10]:189—191}։

• Хань Фэй в Британской энциклопедии
• Ксензов, П. В. Цитаты из Лао-Цзы в трактате «Хань Фэй-Цзы» и их соотношение с полными версиями «Дао-дэ цзина» // Вестник Московского университета: Сер.13:Востоковедение . — 07/2003 . — N3 . — С.95-102 .
• Корешкова Ю. О. Отражение культуры государственного управления Древнего Китая в трактате «Хань Фэй-Цзы» // В сборнике: Древо познания и дерево знания. Магистерские исследования Иркутск, 2015. С. 232—241.
• Burton Watson (1964). Han Fei Tzu: Basic Writings. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-08609-7.