Հովսեփ և Զուլեյխա

Սյուժեի առաջին մասը հիմնված է աստվածաշնչյան պատմվածքի վրա (որը կրկնվում է Ղուրանի սուրայում)։ Պոտիֆարի կինը սիրահարվում է Հովսեփին, փորձում է հրապուրել, նա մերժում է, և Պոտիֆարի կինը զրպարտում է նրան, որից հետո Հովսեփը բանտարկվում է։ Աստվածաշնչում այս կինը հետագայում չի հիշատակվում, եթե չհաշվենք, որ Փարավոնը տալիս է Հովսեփին՝ ով հաջող կարիերա էր արել, ինչ-որ ազնվականի՝ քուրմ Պոտիֆարի դստերը, ում անունը Ասենեֆ է։ Աստվածաշնչի և ապոկրիֆային հրեական հեքիաթների ու առասպելների մեկնաբանողները վիճում են, թե արդյոք դա իր նախկին տիրոջ և այն կնոջ աղջիկն է, կամ նրա անվանակցի աղջիկը։ Իսկ Իսլամական բանահյուսության մեջ Զուլեյխան չի անհետանում, այլ ընդհակառակը, ի վերջո, գրավում է Հովսեփի սիրտը․ «Զուլեյխան մինչև իր կյանքի վերջը հավատարիմ է մնում այն տղամարդուն, ում տեսել էր երազում։ Նա պայքարում է իր սիրո համար։ Զուլեյխան իր նպատակին հասնում է քառասուն տարի անց, երբ Հովսեփի հոգում բացվում է սիրո վարդը»^[1]։

Զուլեյխայի սերը ներկայացվում է շատ ավելի վսեմ, քան Աստվածաշնչում, դա մաքուր, բարձր և հավերժական զգացում է՝ ճշմարիտ անձնուրաց սեր^[2]։ Շնորհիվ այս սյուժեի ստացել է նման տարածումը պոեզիայի մեջ։

Բացի Աստվածաշնչից, հրեական լեգենդներից և Ղուրանից, սյուժեի զարգացման հիմքում ընկած են սեմիտական ժողովուրդների բանավոր ժողովրդական լեգենդները։ Նաև ասվում է, որ Հովսեփի պատմությունն էլ Աստվածաշնչի մեջ մտավ որպես ասորաբաբելոնյան լեգենդների Ժառանգություն։

Ղուրանում Հովսեփի պատմությունը կազմում է առանձին Սուրա («Յուսուֆ»)։ Սյուժեի առաջացման պատմությունը հետազոտել են դեռ հին արաբ գիտնականները, օրինակ՝ Ղուրանի մեկնաբան Տաբարին^[3]։ Հովսեփի մասին սյուժեն հանդիպում է «Մարգարեների պատմության» մեջ, ավելի ուշ ի հայտ եկան պարսկերեն տարբերակներ։ Առաջինը, հետևաբար, համարվում է Ֆիրդուսի աշխատանքը։

Ընդհանուր առմամբ, Արևելյան գրականության մեջ կա այս թեմայի շուրջ 150 գրական ստեղծագործություն^[1]։ Հետազոտողները նշում են, որ այս բանաստեղծությունների համար բնորոշ շատ մանրամասներ, որոնք Ղուրանում չեն ներկայացվել, ամենայն հավանականությամբ բխում են Ղուրանի պարսիկ մեկնաբան և պատմաբան Իբն Ջարիր Աթ-Տաբարիի (839-923) տեքստերից, որոնք գրվել են արաբերեն։

Աթ-Տաբարին բազմաթիվ աստվածաբանական աշխատությունների հեղինակ է, որոնցից ամենահայտնին Ղուրանի իր երեսուն հատորանոց մեկնությունն է՝ «Ջամի ալ-բայան ֆի-տ-թաֆսիր ալ-քուրան» («Ղուրանի մեկնաբանության համապարփակ բացատրություններ») վերնագրով^[4]։

• Անդալիբի բանաստեղծությունը (XVIII դար)։
• Ջամի «Հովսեփ և Զուլեյխա» պոեմը (1483 թ.): Զուլեյխան գայթակղության և զրպարտության իր փորձի համար պատժվել է. յոթ տարով վերածվել է կույր սարսափելի պառավի։ Հետո նա զղջում է, պատմում թագավորին իր զանցանքի մասին և նետվում նրա ոտքերի մոտ։ Նրան ճանաչում են միայն այն բանից հետո, երբ նա ընդունում է ճշմարիտ հավատը և դրանից հետ նրան է վերադարձվում նրա գեղեցկությունը։ Վերջում նա Հովսեփի համեստ կինն է։ (թարգմ․ Ս. Լիպկինի^[5])
• Ջունայդուլո Խազիկի բանաստեղծությունը։
• Հին ուզբեկյան պոեմ Դուրբեկը (ռուսերեն թարգմանությունը Սերգեյ Սեւերցեւի^[6]):
• Դաստան Ժուսիպբեկա Շայխիսլամուլի «Հովսեփ և Զուլեյհա»։
• Քուլ Գալի բուլղարաթաթարական «Կըյս-ի Յոսիֆ» պոեմը («Ավանդազրույց Յուսուֆի մասին») (1212-1233)^[7]: Կա ներկայացում «Հովսեփ և Զուլեյհա» պոեմի հիման վրա, որը գնում է Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում։
• Մահմուդ Համիի պոեմը։
• Մահմուդ Քասիմի «Հովսեփֆ և Զուլեյհա» պոեմը (XIII դար)։
• Նազիմ Հիրատի պոեմը։
• Ռաբգուզի Պոեմ։
• Սելիմ Սլեմանի «Հովսեփ և Զուլեյհա» քրդական պոեմը(XVI դ.)։
• Ֆիզուլիի պոեմը (XVI դար)։
• Ֆիրդուսի «Հովսեփ և Զուլեյհա» պոեմը (1009-1020 թթ.): Զուլեյխան դառնում է Յուսուֆի կինը և վարում է արդար ապրելակերպ։
• Մանտաոի Հաթայի Թավրիզի «Հովսեփ և Զուլեյհան»։
• Շահին Շիրազի պոեմը։
• Շեյխ Համզա «Հովսեփ և Զուլեյհա» թուրքական պոեմը (XIII դար)։ Կա ռուսերեն թարգմանություն:

Мир и вражда, отрава и лекарство, — Приди, любовь, приди, полна коварства! То превратишь безумца в мудреца,То превратишь разумного в глупца. Однажды ночью Зулейха больная,Свою тоску с безумьем разделяя, Пила из чаши горечи настой,Объятая болезненной мечтой. Безумная, откинув покрывало,В отчаянье к любимому взывала: «Скажи мне: кто ты? Как тебя зовут? Скажи мне: где найду я твой приют? (...)» - Ջամիի պոեմի սկիզբը

• Yusuf ile Züleyha (1970), Թուրքիա-Իրան
• «Յուսուֆ մարգարե», հեռուստատեսային սերիալ (2008), Իրան

• Сафарова Ҳ. Рабғузийнинг «Қиссаи Юсуф Сиддиқ алайҳис-салом» асари манбалари, филол.фан. номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация, 2001