Ֆրանսիական Լաոս

Կամբոջան ձեռք բերելուց հետո ֆրանսիացի հետազոտողները Էռնեստ Դուդարտա դե Լագրիի գլխավորությամբ մի քանի արշավանքներ են կատարում Մեկոնգ գետի երկայնքով, որպեսզի գտնեն հնարավոր առևտրական հարաբերությունները Ֆրանսիական Կամբոջայի և Կոչինչինի (այժմյան Հարավային Վիետնամ) տարածաշրջանի համար։Լուանգ Պրաբանգում ստեղծվել է ֆրանսիական հյուպատոսություն, որը Վիենտյանի թագավորական նահանգների հետ մեկտեղ եղել է կախյալ թագավորությւն Սիամում (այժմյան Թաիլանդ)։ Սիամը Չուլալոնգկորն թագավորի գլխավորությամբ շուտով վախենալով, որ Ֆրանսիան ծրագրում է անեքսիայի ենթարկել Լուանգ Պրաբանգը, պայմանագիր է ստորագրում ֆրանսիացիների հետ 1886 թվականի մայիսի 7-ին, որում ճանաչվում է Սիամի ինքնավարությունը Լաոսի թագավորության ներքո^[2]։

1886 թվականին Օգյուստ Պավին նշանակվում է փոխհյուպատոս Լուանգ Պրաբանգում և դառնում պատասխանատու Լաոսի տարածք ուղարկվող արշավախմբի համար, որը հնարավորության դեպքում Լաոսը պետք է դարձներ ֆրանսիական տարածք։ 1888 թվականին չինական ուժերը՝ հայտնի «սև դրոշներ» անունով, պատերազմ են հայտարարում Սիամին և նրա վասալԼուանգ Պրաբանգի նահանգին՝ ազատելով քաղաքը։Հետո Պավին և ֆրանսիական զորքերը միջամտում են և թագավորական ընտանիքը տեղափոխում ապահով վայր։ Ֆրանսիական լրացուցիչ ուժերը Հանոյից ժամանում են ավելի ուշ, որպեսզի «սև դրոշներին» հեռացնեն Լուանգ Պրաբանգից։Քաղաք վերադառնալուց հետո թագավոր Ոուն Քամը խնդրում է ֆրանսիացիների հովանավորությունը։ Ոուն Քամը իր խնդրանքն ուղարկում է Ֆրանսիական կառավարությանը (Փարիզ)։ 1889 թվականի մարտի 27-ին երկու երկրների միջև համաձայնություն է կայացվում՝ չնայած սիամական բողոքին^[3]։ 1893 թվականին պատերազմ է սկսվում երկու երկրների միջև, որի բարձրակետը դառնում է այն, որ Ֆրանսիան չնայած Մեծ Բրիտանիային տված խոստմանը, Բանգկոկ է մտնում ռազմանավերով^[4]։Թագավորությունը ստիպված էր ճանաչել ֆրանսիական վերահսկողությունը Մեկոնգ գետի արևելյան մասում։ Պավին շարունակում էր աջակցել ֆրանսիական արշավախմբին լաոսական տարածքում և տարածքին տալիս է Լաոս անունը։Սիամական համաձայնությունը վերջնագրին՝ զիջելու կղզիները Մեկոնգի արևելքում, Լաոսի պրոտեկտորատը պաշտոնապես հաստատվում է և վարչական կենտրոնը Լուանգ Պրաբանգից տեղափոխվում է Վիենտիան։ Սակայն Լուանգ Պրաբանգը մնում է թագավորական ընտանիքի նստավայրը, ում իշխանությունը փոխանցվում է ֆրանսիացի պաշտոնյաներին՝ ներառյալ փոխհյուպատոսությունը և և ռեզիդենտ-գեներալը^[5]։ 1896 թվականի հունվարին Ֆրանսիան և Միացյալ թագավորությունը համաձայնության են գալիս ճաանաչելու Ֆրանսիական և Լաոսի և Բրիտանական Բուրմայի սահմանները։

1898 թվականին Լաոսը Ֆրանսիական Հնդկաչինին ամբողջովին միավորվում է։ Միավորում, որն ստեղծվել էր 1887 թվականին Կամբոջայում և Վիետնամում ֆրանսիական իշխանության կողմից։ Ավելի ուշ գաղութային կառավարությունը Վիետնամում և Լաոսում կազմավորվում է տասը շրջաններից երկուսում։ Լուանգ Պրաբանգի արքայական նստավայրը դեռևս համարվում է Լուանգ Պրաբանգ նահանգը։ Պաշտոնական կառավարիչը և թագավորական դատարանը դեռևս մնում էին, բայց հետագայում պետք է կազմված լինեին ֆրանսիացի պաշտոնյաներից։ Մնացած ինը շրջանները ուղղակիորեն կառավարվում էին Վիենտիանի ֆրանսիական կառավարության կողմից։ Յուրաքանչյուր մարզն ուներ ռեզիդենտ-մարզպետ և ռազմական պաշտոնյա։ Կառավարությանը ֆինանսավորելու համար հարկեր են ներկայացվում և պարտաադրվում բնակչությանը^[6][7]։1902 թվականի Սիամի հետ պայմանագիրը կառավարությանը ստիպում է հանձնել նաև Մեկոնգ գետի արևմտյան մասի հողերը։ Այդ հողերն այժմ կազմում են Սենիբուլի նահանգը և Չամպասակ նահանգի արևմտյան մասը^[8]։

Լաոսի և Կամբոջայի ներկա սահմանը կազմավորվում է այն ժամանակ(1904 թվականի), երբ Սիամը Մելուպրեյը (Պրեյ Վիխերի նահանգը) և Չամպասակի տարածքները զիջում է Ֆրանսիային։ Լաոսի տարածքն ընդլայնելու Ֆրանսիական ծրագրերը ավարտվում են 1907 թվականին, երբ Սիամը սկսում է համագործակցել բրիտանացիների հետ` վերահսկելու Հնդկաչինում Ֆրանսիայի ընդարձակմանը, որը, Բրիտանական կայսրության կարծիքով, ի վերջո հանգեցնելու էր Սիամի միացմանը ֆրանսիային՝ խախտելով ուժերի հավասարակշռությունը տարածաշրջանում^[9]։Ֆրանսիական վարչակազմի շրջանակներում 1904 թվականին (չնայած Կամբոջայի պատմական պահանջին), Լաոսը Շունգ Թրենգ գավառը տրամադրում է Չամպասայի թագավորական մայրաքաղաքի փոխարեն, որը ժամանակավորապես գտնվում էր Կամբոջայի վարչական կառույցում։ Բացի այդ, նախքան Սուրբ Մարդու ապստամբությունը, Կոնտումի պրովինցիան և Պլեիկուն տեղադրվում են Անամի պրոտեկտորատում ֆրանսիական հովանու ներքո։

Անհաջողություն կրելով իր մեծ՝ Սիամը և Լաոսը անեքսիայի ենթարկելու ծրագրի համար՝ ֆրանսիացիները կորցնում են իրենց մեծ հետաքրքրությունը Լաոսում և հաջորդ հիսուն տարում այն փակ է մնում ֆրանսիական կայսրության համար։ Պաշտոնական կերպով Լուանգ Պրաբանգի թագավորությունը մնում է ներքին ինքնավարությունը պաշտպանող, սակայն գործնականում այն վերահսկվում է ֆրանսիացիների կողմից, իսկ Լաոսը կառավարվում է որպես գաղութ։ Սիսավանգ Վոնգ թագավորը, որը 1904 թվականինին դառնում է Պրաբանգի թագավորը, 55-ամյա թագավորության ընթացքում չափազանց հավատարիմ է մնում ֆրանսիացիներին։

Տնտեսապես ֆրանսիացիները Լաոսը չեն զարգացրել այնպիսի մասշտաբով, ինչպես որ այն զարգացել է Վիետնամում։ Շատ վիետնամցիներ են հավաքագրվում աշխատելու Լաոսի կառավարությունում լաոսյան ժողովրդի փոխարեն, ինչի արդյունքում տեղացիների և կառավարության միջև որոշակի հակասություններ են առաջանում։ Տնտեսական զարգացումը Լաոսում շատ դանդաղ է տեղի ունենում։ Նախապես հիմնականում առաջ է մղվում բրնձի մշակման և բրնձի ալկոհոլի արտադրությունը։ Այնուամենայնիվ, ֆրանսիացիները չեն ծրագրում ընդլայնել լաոսյան տնտեսությունը և թողնել, որ բնակչությունը չզբաղվի առևտրային գործունեությամբ։ Աշխարհագրական մեկուսացումը հանգեցնում է նրան, որ Լաոսը Ֆրանսիայից ավելի քիչ կախում է ունենում Ֆրանսիայի մյուս գաղութների համեմատությամբ։ 1937 թվականի գնահատմամբ Լաոսում ապրում էին միայն 574 ֆրանսիացի և ավելի քիչ թվով կառավարական աշխատողներ, որոնք զգալիորեն ավելի փոքր թիվ էին կազմում, քան Վիետնամում և Կամբոջայում^[10][11]։

• Kenneth Conboy, War in Laos 1954-1975, Squadron/Signal publications 1994
• Marini, G.F. de. (1998). A New and Interesting Description of the Lao Kingdom (1642–1648). Translated by Walter E. J. Tips and Claudio Bertuccio. Bangkok, Thailand: White Lotus Press.
• Moppert, François. 1981. Le révolte des Bolovens (1901–1936). In Histoire de l'Asie du Sud-est: Révoltes, Réformes, Révolutions, Pierre Brocheux (ed.), 47-62. Lille: Presses Universitaires de Lille.
• Murdoch, John. 1974. The 1901-1902 "Holy Man's" Rebellion. Journal of the Siam Society 62(1) 47-66.
• Ngaosrivathana, Mayoury & Breazeale, Kenon (ed). (2002). Breaking New Ground in Lao History: Essays on the Seventh to Twentieth Centuries. Chiangmai, Thailand: Silkworm Books.
• Phothisane, Souneth. (1996). The Nidan Khun Borom: Annotated Translation and Analysis, Unpublished doctoral dissertation, University of Queensland. [This is a full and literal translation of a Lān Xāng chronicle]
• Stuart-Fox, Martin. "The French in Laos, 1887–1945." Modern Asian Studies (1995) 29#1 pp: 111-139.
• Stuart-Fox, Martin. A history of Laos (Cambridge University Press, 1997)

• Jon Fernquest (2005) "The Flight of Lao War Captives From Burma Back to Laos in 1596: A Comparison of Historical Sources," SOAS Bulletin of Burma Research, Vol. 3, No. 1, Spring 2005, ISSN 1479-8484