Ebolusion
Ti Ebolusion ket ti ania man a panagbalbaliw iti ballasiw dagiti agsasaruno a kaputotan iti tinawtawid a panakaisdasig dagiti biolohiko a populasion. Ti ebolusionario a yaaddang ket nakaited ti pannakparsua ti dibersidad kadagiti agpang iti biolohiko nga organisasion, a mairaman dagiti sebbangan, agmaymaysa nga organismo ken molekula a kas ti DNA ken dagiti protina.[1]
Ti Biag iti Daga ket nagtaud ken nagbalbaliw manipud iti maysa a sangalubongan a sapasap a tinaudan idi agarup a 3.7 bilion a tawtawen. Ti panagulit a espesiasion ken ti pagkaadaywan iti biag ket mabalin a naamammoan manipud iti nagbibingayan nga agasmang iti biokimiko ken and morpolihika a pakailiddingan, wenno babaen ti nagbibingayn a DNA a nagsasarunuan. Dagitoy a homologo a pakailiddingan ken dagiti nagsasarunuan ket agpapada kadagiti sebbangan a nakibinningay itay nabiit a sappasap a tinaudan, ken mabalin a mausar daytoy ti panagpabaro dagiti ebolusionario a pakasaritaan, a panagusar kadagiti adda tattan a sebbangan ken ti nairehistro a posil. Dagiti adda tattan a tabas iti biodibersidad ket sinukog dagitoy babaen ti espesiasion ken babaen ti panagawan.[2]
Ni Charles Darwin ket isu idi ti immuna a nangannurot ti maysa a sientipiko a suppiat para iti teoria iti ebolusion babaen ti kaibuksilan iti masna a panagpili. Ti ebolusion babaen ti masna a panagpili ket maysa a yaaddang a naala manipud iti tallo a kinapudno a maipanggep kadagiti populasion: 1) ad-adu dagiti maiyanak ngem dagitanto agbiag, 2) dagiti pakailiddingan ket naidumaduma kadagiti agmaymaysa, a pagturongan dagiti sabsabali a grado panagbiag ken panagpartuat, ken 3) dagiti paggidditan ti pakailiddingan ket tinawtawid.[3] Isu a, no dagiti kameng iti maysa a populasion ket matay dagitoy ket sukatan babaen ti annak dagiti nagannak a nasaysayaat ti iruruam ti panagbiag ken panagpartuat iti enbironmento a nagtaudan ti masna a panagpilian. Daytoy a yaaddang ket agpartuat ken agpreserba kadagiti pakailiddingan a a kasla maibagay para iti karebbengan a papel nga aramidenda.[4] Ti masna a panagpili ket isu laeng ti ammo a gapu iti pannakaruam, ngem saan a daytoy laeng ti gapu iti ebolusion. Adda pay dagiti, saan a naruam a gapu iti ebolusion a mairaman ti panagbalbaliw kenhenetiko a daluson.[5]
Idi nasapa a maika-20 a siglo, dagiti henetiko ket naitiptipon iti teoria iti ebolusion ni Darwin babaen ti masna a panagpili babaen ti displina dagiti henetiko ti populasion. Ti kinapangruna ti masna a panagpili a kas gapuanan iti ebolusion ket nawawat idi kadagiti sangsanga iti biolohia. Santo maysa, dagiti sigud a kapanunotan a maipapan iti ebolusion, a kas ti ortohenesis ken "progreso" ket nagbalin a daanen.[6] Dagiti sientista ket agtultuloyda ti panagadal kadagiti nadumaduma nga agpang iti ebolusion babaen ti panagporma ken panagsubok kadagiti hipotesis, nga agipakpatakder kadagiti sientipiko a teoria, nga agus-usar iti dato sti panagpalpaliiw, ken panagaramid kadagiti eksperimento iti pagtaengan ken ti laboratorio. Dagiti biologo ket umannurotda a ti tinaudan nga adda dagiti panagbalbaliw ket maysa kadagiti kapudnoan a naipatakderan a kinapudno iti siensia.[7] Dagiti naduktalan iti ebolusionario a biolohia ket nakaaramid kadagiti nangruna a nagbanagan a saan laeng kadagiti tinawtawid a sanga iti biolohia, ngen dagiti pay dadduma a disiplina ti akademia (a kas ti, antropolohia ken sikolohia) ken iti pay sapasap a kagimongan.[8][9]
Pakasaritaan ti ebolusionario a kapanunotan
Ti singasing a ti maysa a kita ti ayup ket mabalin a nagtaud manipud iti maysa nga ayup iti sabali a kita ket naggapu kadagiti immuna a sakbay ti Sokratiko a Griego a pilosopo, a kas ni Anaksimandro ken Empedokles.[10][11] No maigiddiat kadagitoy a materialistiko a kapanunotan, noni Aristoteles ket naawatanna nga amin a masna a banbanag, a saan laeng a dagiti sibibiag a banbanag, a kas saan a perpekto a kinaagpayso kadagiti sabsabali nga agtagtaginayona masna a posibilidad, a naam-ammuan a kas ti "porporma", "kapanunotan", wenno (iti Latin a panagipatarus) "sebbangan".[12][13] Daytoy ket paset ti bukodna a teleolohiko a pannakaawat iti katutubo nga amin a banbanag ket adda dagiti naisangayan a papel iti panagay-ayam iti maysa a nailangitan a kosmiko nga urnos. Dagiti pannakadumaduma iti daytoy a kapanunotan ket nagbalin a pagalagadan kadagiti panakaawat iti Tengnga a Panpanawen, ken naitipon dagitoy iti Kristiano a panagadal, ngem ni Aristoteles ket saan a nangitonton a dagiti agpayso a kita dagiti ayup ket maipada iti tunggal maysa nga adda ti agpayso a metapisikal a porma, ken naisangsangayan a nagited kadagiti kas pagarigan no kasano ti irurumsua dagiti baro a kita ti sibibiag a banbanag.[14]
Idi maika-17 a siglo ti baro a pamayan iti moderno a siensia ket linikudanda ti pamay-an ni Aristoteles, ken nagbirukda kadagitipanagilawlawag iti masna a penomena iti termino dagiti linteg iti katutubo a dagitoy ket agpapada kadagiti amin a makitkita a banbanag, ken saanda a nasapulan anga agipagarup kadagiti ania man nga agnanayon a masna a kategoria, wenno ania man a nainlangitan a kosmiko nga urnos. Ngem daytoy baro a pamay-an ket nabuntog nakaramut kadagiti biolohiko a siensia, a dagitoy ket ti naudi a lugar iti konsepto iti agnaynayon a masna a kitkita. Ni John Ray ket nagusar kadagiti sigud nga ad-adu a sapasap a termino para kadagiti agnanayon a masna a kitkita, a "sebbangan", a mangidangep kadagiti kita ti ayup ken mula, ngen saan a kasla ni Aristoteles, isu ket nainget a nanginagan iti tunggal maysa a kita iti sibibiag a banag a kas dagiti sebbangan, ken nagipaltiing a ti tunggal maysa a sebbangan ket mabalin a maipalpalawag babaen kadagiti langa a rumsua kaniada iti tunggal maysa a kaputotan.[15] Dagitoy a sebbangan ket dinaremdem babaen ti Dios, ngem agipakpakita kadagiti paggiddiatan a gapuanan baben dagiti lokal a kasasaad. Ti biolohiko a pannakaidasig ket inpakaammo babaen ni Carolus Linnaeus idi 1735 nga isu ket pinanunutna pay a dagiti sebbangan a kas agnanayon babaen ti nainlangitan a plano.[16]
Dagiti dadduma a naturalista iti daytoy a panawen ket nagipagpagarupda iti ebolusionario a panagbalbaliw dagiti sebbangan kadagiti napalabas a panawen segun kadagiti masna a linteg. Insurat ni Maupertuis idi 1751 dagiti masna a panagbalbaliw a napasamak iti lasud ti reproduksion ken nagur-urnong kadagiti adu a kaputotan tapno agpataud kadagiti adu a sebbangan.[18] Ni Buffon ket nangisingasing a dagiti sebbangan ket mabalinda nga agbaliw kadagiti sabali nga organismo, ken ni Erasmus Darwin ket nangisingasing nga amin a nabara ti darana nga ayup ket mabalin a nagtaud manipud iti agmaymaysa a mikro-organismo (wenno "pilamento").[19] Ti immuna a napno nga ebolusionario a plano idi ket ti teoria ti "transmutasion" idi 1809 ni Lamarck [20] a nagpanpanunot ti kellaat a kaputotan a nagtultuloy a nagpatpataud kadagiti simple a porma iti biag ken nangparang-ay ti nalatlatak a kinarikut kadagiti paralelo a tinaudan nga adda iti maysa a tinawidan a progresibo a tendensia, ken iti dayta a lokal nga agpang dagitoy a tinaudan ket nangampon ti enbironmento babaen ti panagtawid kadagiti panagbalbaliw a gapuanan babaen ti panagusar wenno saan a panagusar kadagiti nagannak.[21][22] (Ti naud-udi a proseso ket kanungpalan a tinawagan ti Lamarckismo.)[21][23][24][25] Dagitoy a kapanunotan pinabasbasol babaen ti dagiti sigud a kas panagipagpagarup ken agkuran ti emperiko a suporta. Naisangsangayan idi daytoy ni Georges Cuvier a nagiyunayunay a dagiti sebbangan ket saan nga agkakabagian ken natalinaay, dagiti panagpapadada ket mangipakpakita ti nainlangitan a daremdem para kadagiti kammasapulan nga annong. Iti agdama, dagiti kapanunotan ni Ray iti managayta a daremdem ket naparang-ayen babaen ni William Paley iti maysa a natural a teolohia a nagisingasing kadagiti narikut a panagampon a kas ebidensia iti nainlangitan a daremdem, ken dinaydayawan idi Charles Darwin.[26][27][28]
Ti kritikal a panagsina manipud iti konsepto dagiti natalinaay a sebbangan iti bilolohia ket nangrugi iti teoria ti ebolusion babaen ti masna a panagpili, nga inannurotan babaen ni Charles Darwin. Gapu ti impluensia babaen ti Maysa a Salaysay iti Pamunganayan ti Populasion babaen ni Thomas Robert Malthus, inbagbaga ni Darwin a ti idadakkel ti populasion ket pakaituronganto iti maysa a "salisal ti kaadda" a dagiti nasayaat a panagdudumaan ken agballigi ken dagiti dadduma ket mapaay. Iti tunggal maysa a kaputotan, adu kadagiti putot ti saan nga agbiag iti tawen ti reproduksion gapu kadagiti limitado a rekurso. Daytoy ket mabalin nga isu ti nangipalawag ti dibersidad dagiti ayuop ken mulmula manipud iti sapasap a tinaudan babaen ti panagobra dagiti masna a linteg nga isu met laeng para kadagiti amin a kita ti parsua.[29][30][31][32] Ni Darwin ket nagparparana-ay idi ti teoriana iti "masna a panagpili" manipud idi 1838 ken ti masakbayan aginggana idi ni Alfred Russel Wallace ket nangipatulod kaniana ti agpadpada met laeng a teoria idi 1858. Dagitoy dua lalaki ket inpresentada dagiti nailasin a pappapel idiay Linneo a Kagimongan ti Londres.[33] Idi gibus ti 1859, ti pablaak ni Darwin iti Iti Tinaudan dagiti Sebbangan ket nasayaat a nangipalawag ti masna a pangpili ken iti waya a nakaiturongan ti immad-adu a panagawat ti Darwinio nga ebolusion. Inpakat ni Thomas Henry Huxley dagiti kapanunotan ni Darwin iti tattao, nagus-usar ti paleontolohia ken komparatibo nga anatomia tapno makaited ti napigsa nga ebidensia a ti tattao ken dagiti bakes ket nagbibingayda kadagiti sapasap a tinaudan. Adda dagiti dadduma a nadisturbo babaen ti daytoy gapu ta daytoy ket nangibagbaga a ti tattao ket awan ti naisangayan a lugar iti uniberso.[34]
Dagiti apag-isu a mekanismo iti tawidan ti reproduktibo ken ti taudan dagiti baro a kababalin ket nagtultuloy a misterio. Iti pannakaipan ti daytoy a patingga, nagparang-ay ni Darwin kadagiti probisional a teoriana iti pangenesis.[35] Idi 1865 ni Gregor Mendel ket nangireporta a dagiti kababalin ket tinawtawid iti maipadto pamay-an babaen ti nawaya pagpilian ken panaglalasin dagiti elemento (kanungpalan a naam-ammuan iti gen). Dagiti linteg ni Mendel iti panagtawid ket kanungpalan a nangsukat kadagiti kaaduan a teoria ti pangenesis ni Darwin.[36] Ni August Weismann ket nagaramid ti nagruna a panagilasin a baetan ti dagiti selula ti mikrobio (kassit ken dagiti itlog) ken dagiti somatiko a selula iti bagi, nagipakpakita a ti tawidan ket lumabas babaen ti laeng ti linia ti mikrobio. Insilpo ni Hugo de Vries ti teoria ti pangenes ni Darwin iti teoria ti ti panagilasin ti selula ti mikrobio/soma ni Weismann ken nangisingasing a ti pangenesis ni Darwin ket naikapet dagitoy kadagiti tengnga ti selula ken no iyebkas mabalin a dagitoy ket umalisda iti sitoplasma tapno baliwanda ti estruktura dagiti selula. Ni De Vries ket maysa pay kadagiti nagsuksukimat a nagpadayeg kadagiti obra ni Mendel, a namatmati a dagiti Mendelio a kababalin ken maipada kadagiti maiyakar a matawid a pagdumadumaan a kakuyog ti linia ti mikrobio.[37] Tapno maipalawag dagiti tinaudan ti pagdumadumaan, ni De Vries ket nagparang-ay ti teoria ti mutasion a nakaiturongan ti temporario a panagriringgor dagiti namatmati ti ebolusion ni Darwin ken dagiti biometriko a kimmuyog kenni de Vries.[22][38][39] Idi sikko ti maika-20 a siglo, dagidi pionero iti pagobraan ti populasion dagiti henetiko, a kas ni J.B.S. Haldane, Sewall Wright, ken ni Ronald Fisher, ket nangipatakderda kadagiti pundasion ti ebolusion kadagiti adu ti estadistiko a pilosopia. Ti saan a pudno a kontradiksion a baetan ti teoria ni Darwin, dagiti henetiko a mutasion, ken ti Mendelio a tawidan ket naitunos.[40]
Idi tawtawen ti 1920 ken tawtawen ti 1930 ti sintesis ti moderno nga ebolusion ket nangikapet ti masna a panagpili, teoria ti mutasion, ken ti Mendelio a tawidan iti nagkaykaysa a teoria a sapasap a maipakat iti ania man a sanga ti biolohia. Ti moderno a sintesis ket nakabael a nangipalawag dagiti tabas a napalpaliiw kadagiti amin a sebbangan kadagiti populasion, babaen dagiti pagdalisatan a posil iti palaeontolohia, ken uray dagiti narikut a mekanismo ti selula iti maparang-ay a biolohia.[22][41] Ti pannakaipablaak ti estruktura ti DNA babaen ni James Watson ken ni Francis Crick idi 1953 ken nangipakita ti pisikal a batayan para iti tawidan.[42] Ti Molekular a biolohia ket nangpasayaat ti panagawattayo ti pannakaikabagian a baetan ti henotipo ken penotipo. Naramid par dagiti panagpasayaat iti pilohenetika a sistemika, a mangimapa dagiti panagdaliasat a kababalin iti komparatibo ket masubokan a batayan babaen ti pannakaipablaak ti panagusar dagiti ebolusionario a puon.[43][44] Idi 1973, ti ebolusionario a biologo a ni Theodosius Dobzhansky ket sinuratna ti "awan ti nasayaat a kaipapanan iti biolohia malaksid iti pannakaipalawag ti ebolusion", gapu ta daytoy ket nangiyeg ti pannakaipalawag kadagiti pannakaikabagian dagiti immuna nagsisina a kinapudno itimasna a pakasaritaan iti maysa a nasayaat a maawatan a pannakaipalpalawag ti bagi ti pannakaammo a mangipalawag ken mangipadto kadagiti adu a mapaliiw a kinapudno a maipanggep iti biag iti daytoy a planeta.[45]
Manipud idi, ti moderno a sintesis ket immad-adun a napasayaat tapno mangipalawag ti biolohiko a penomena kadagiti amin a napno ken panangitipon a gatad ti biolohiko a pagsasarunuan, manipud kadagiti gene aginggana kadagiti sebbangan. Daytoy a pagpaatiddog ket tinawtawagan iti "eco-evo-devo".[46][46][47][48]
Dagiti nagibasaran
Dagiti akinruar a silpo
Dagiti midia a mainaig iti Ebolusion iti Wikimedia Commons