Jorge Luis Borges
Ni Jorge Francisco Isidoro Luis Borges (24 Agosto 1899 – 14 Hunio 1986), ammo a kas ni Jorge Luis Borges (Espaniol: [ˈxorxe ˈlwis ˈborxes] 
audio (tulong·pakaammo)), ket maysa idi nga Arhentino a mannurat ti ababa a sarita, manalaysay, mannaniw ken agipatpatarus a naipasngay idiay Buenos Aires. Dagiti obrana ket arakupenna ti "karakter ti saan a kinapudno kadagiti amin a literatura".[1] Daggiti naindayegan a liblibrona, Ficciones (1944) ken Ti Aleph (1949), ket ururnong dagiti ababa a sarita a naisilsilpo babaen dagiti sapasap a tema a kas dagiti tagtagainep, labirinto, dagiti biblioteka, sarsarming, ay-ayup, piksional a manmannurat, pilosopia, relihion ken Dios. Dagiti obrana ket nakaiparawad iti pilosopiko a literatura ken ti pay pantasia ken dagiti kita ti salamangka a realismo. Ti kita ti ket nagtigtay a sumupiat ti realismo salamangka/naturalismo ti maikasangapulo ket siam a siglo.[2][3][4] Iti kinapudno, ti kritiko a ni Angel Flores, ket isu ti immuna a nagusar ti termino, ket nangiyuna ti panangirugi ti daytoy a tignay iti Historia universal de la infamia (Ti Sangalubongan a Pakasaritaan ti Inpamia) (1935) ni Borges .[5] Adu dagiti eskolar a nagisingasing a ti nagkarkaro a panagbulsek ni Borges ket timmulong kaniana nga agpartuta kadagiti nipabpabaro a simbolo ti literario babaen ti panagpanpanunot.[6] Dagiti naladaw a panakisinnao ti daniwna nga adda dagiti kultural a pigura a kas ni Spinoza, Camões, ken Virgil.
| Jorge Luis Borges | |
|---|---|
 Ni Borges idi 1951, babaen ni Grete Stern | |
| Dagiti salaysay | |
| Nayanak | Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo 24 Agosto 1899 Buenos Aires, Arhentina |
| Natay | 14 Hunio 1986 (tawen 86) Hinebra, Jorge Luis Borges |
| Trabaho | Mannurat, mannaniw, kritiko, bibliotekario |
| Pagsasao | Espaniol |
| Pakipagilian | Arhentino |
Idi 1914 ti pamiliana ket immalisda idiay Suisa nga idiay ket simmrek a nagadal, a nakagun-od ti baccalauréat manipud iti Collège de Genève idi 1918. Ti pamilian ket kanayonda a nagbanbaniaga idiay Europa, a mairamin kadagiti ipapan idiay Espania. Idi isubsublina idiay Arhentina idi 1921, ni Borges ket nangrugrugi a nagipabalaak kadagiti daniwna ken dagiti salaysay iti surrealista a literario a warwarnakan. Isu ket nagtrabaho pay a kas bibliotekero ken lektor ti publiko. Idi 1955 isu ket naidutok a kas ti direktor ti Nailian a Publiko a Biblioteka (Biblioteca Nacional) ken propesor ti Literatura idiay Unibersdad ti Buenos Aires. Idi 1961 isu ket naamammoan ti sangalubongan apanakaikaskaso idi nakaawat ti immuna ken maymaysa laeng a Prix Internasional, a nakibinningay ti daytoy a gunguna kenni Samuel Beckett. Idi 1971 isu ket nangabak ti Premio Herusalem. Dagiti obrana ket naipatarus ken nawatiwat a naipabpablaak idiay Estados Unidos ken idiay Europa. Ni Borges ket nalaing kadagiti nadumaduma a pagsasao. Ni Borges ket nangiruknor ti naudi nga obrana, Los Conjurados (Dagiti Konspirador), iti siudad ti Hinebra, Suisa, ken isu idiay, idi 1986, ti nagpilianna a pakatayan.[7]
Ti sangalubongan a pammadayawna ket naipagtitipon idi tawtawen ti 1960, a tinulongan babaen ti "Latino Amerikano a Rang-ay" ken ti panagballigi ti Cien Años de Soledad (Sangagasut a Tawtawen a Pangmaymaysa) ni Gabriel García Márquez.[2] Ti mannurat ken mannalaysay a ni J. M. Coetzee ket nangibaga kaniana ti: "Isu, ngem ad-adu ngem sinoman, ket nagipabaro ti pagsasao ti piksion ken isu ti nanglukat ti dalan ti maysa a naisangsangaya a sangkaputotan dagiti Espaniol Amerikano a nobelista."[8]
Biag ken pagsapulan
Nasapa biag ket edukasion
Ni Jorge Luis Borges ket naipasngay iti maysa nga na-edukado a tengnga a klasea pamilia idi Agosto 1899. Nasayaat ti biagda ngem saanda met a nabaknang tapno makataengda idiay puseg ti ili ti Buenos Aires. Isuda ket nagtaengda idiay Palermo, ti napangpanglaw idi a suburbo ti siudad. Ti ina ni Borges, a ni Leonor Acevedo Suárez, ket nagtaud ti maysa a tradisional a taga-Uruguay a pamilia iti "puro" a criollo (Espaniol) a kaputotan. Ti pamilia ti inana ket nairamanda idi kadagidi Europeano a panagtaeng iti Abagatan nga Amerika, ken kankanayon ti inana a nangisarsarita kadagiti kinatured a tigtignayda. Ti 1929 a libro ni Borges a Cuaderno San Martín ket nairaman ti daniw nga "Isidoro Acevedo," a nangilaglagip iti apongna a lalaki, a ni Isidoro de Acevedo Laprida, ti maysa a soldado ti Buyot ti Buenos Aires. Ti kaputotan ti Arhentino nga anogado a ni Francisco Narciso de Laprida, Acevedo ket nakilablaban idi kadagiti gubat iti Cepeda idi 1859, ti Pavón idi 1861, ken ti Los Corrales idi 1880. Ni Isidoro de Acevedo Laprida ket pimmusay ti pulmunia idiay nakaipasngayan a balay ti apokona alalalki a ni Jorge Luis Borges. Ni Borges ket dimmakkel a nakangkangeg ti naiwagwag a maipanggep ti gloria ti pamilia. Ti ama ni Borges, a ni Jorge Guillermo Borges Haslam, ket paset ti kaputotan ti Espaniol, paset a kaputotan ti Portuges, ken guddua nga Ingles, ket anak pay a lalaki ti maysa a koronel. Ni Borges Haslam, nga ti inana ket maysa nga Ingles, ket dimmakkel nga nagsasao iti Ingles idiay balayda ken kankanayon nga innal-alana ti pamialiana a nagbanbaniaga idiay Europa. Ti Inglatera ken Ingles kaaduan a nagusgustuan iti balay ti pamila.
Idi agtawen ti siam, ni Jorge Luis Borges ket inpatarusna ti Ti Naragsak a Prinsipe ni Wilde iti Espaniol. Daytoy ket naipablaak iti maysa a lokal a warnakan, ngen dagidi gayyemna ket inpagarupanda a ti agpayso a nagsurat idi ket ti amana.[9] Ni Borges Haslam ket maysa idi nga abogado ken manursuro ti sikolohia a nagsangsanglad kadagiti literario nga aspirasion. Ti kinun-kuna ni Borges iti amana "nangpadas nga agbalin a maysa a mannurat ken napaay iti daytoy a panagpadas." Nangisurat ti, "kaaduan kadagiti tattaok ket soldadoda ken Ammok a saanakto a kasta, Nababainanak, iti kasapsapaan, a nagayayat iti libro a tao ken saan a tao iti aksion."
Ni Borges ket nsursruan idi idiay balayda aginggana idi agtawen ti sangapulo ket maysa, makasasao ti dua, nagbasbasa iti Shakespeare iti Ingles idi agtawen iti sangapulo ket dua. Ti pamilian ket nagtataeng iti maysa a dakkel a balay nga adda iti maysa nga Ingles a biblioteka nga adda kadagiti sumurok a sanagaribu a tomo ti liblibro; Ni Borges ker nangibagbaga idi a "no masalsaludsod kaniak ti kangrunaan a pasamak iti biagko, Maibagbagak a ti biblioteka ti amak."[10] Ni tattangna ket nagsardeng a nagsansanay iti linteg gapu ta saan unayen a makakita a dumtenganto a sakit ti anakna a lalaki. Idi 1914, ti pamilia ket immalisda idiay Hinebra, Suisa, ken nagyanda idiay kadagiti simmaruno a dekada idiay Europa. Ni Borges Haslam ket inagagasan idi babaen ti maysa nga espesialista iti mata idi Hinebra, bayat a ti anakna a lalaki ken ti anakna a babai a ni Norah ket nagbasbasada, nga idiay a nakaadal ti Pranses ni Borges junior. Isu ket nagbasbasa ti Carlyle iti Ingles, ken nangrugrugi a nagbasbasa iti pilosopia iti Aleman. Idi 1917, idi isu ket agtawen iti 18, naamammuanna ni Maurice Abramowicz ken narugi ti maysa a literario a pannakaigayyem a agpautto idi amin a kabibiagna. Isu ket nakagun-od iti baccalauréat manipud idiy Collège de Genève idi 1918.[11][Nota 1] Ti Borges a pamilia ket nangikeddeng, a gapu kadagiti politikal a riribok idiay Arhentina, nagtultuloyda a nangnaed idi Suisia idi las-ud ti gubat, a naggigianda idiay aginggana idi 1921. Kalpasan ti Sangalubongan a Guat I, ti pamilia ket ket naggigianda kadagiti nadumaduma a siudad iti tallo a tawen: ti Lugano, Barcelona, Majorca, Seville, ken Madrid.
Iti dayta apanawen, ni Borges ket nakaduktal kadagiti sinursurat ni Arthur Schopenhauer ken ti The Golem (1915) ni Gustav Meyrink a nagbalinan kadagiti nakaimpluensiaan kadagiti obrana. Idiay Espana, ni Borges ket nagbalin a kameng ti literario a tignay ti avant-garde, kontra-Modernista a Ultraista, nga inpatakder babaen ni Apollinaire ken ni Marinetti, nga aside kadagiti Imagista. Ti immuna adaniwna, "Himno iti Baybay," a naisurat iti estilo ni Walt Whitman, ket naipablaak idi iti magasin a Grecia.[12] Bayat nga adad idi idiay Espana, isu ket nakasarungkar kadagiti naidayegan nga Espaniol a mannurat, a mairaman ni Rafael Cansinos Assens ken ni Ramón Gómez de la Serna.
Nasapa a panagsursurat a pagsapulan
Idi 1921, ni Borges ket nagsubli ken ti pamiliana idiay Buenos Aires. Bassit laeng ti pormal nga edukasionna, awan dagiti kualipikasionna ket bassit laeng dagiti gayyemna. Nangisursurat iti maysa agayyemna a ti Buenos Aires ket "tinurayanen babaen dagiti arriviste, babaen dagiti husto nga agtutbo nga awanan kadagiti maipapan ti isip nga alikamen, ken dagiti balasang a nadekorasionan".Intugotna ti doktrina iti Ultraismo ken nangirugi ti pagsapulanna, a nagipabpablaak kadagiti sureal a daniw ken dagiti salaysay kadagiti literario a warnakan. Idi 1930, ni Nestor Ibarra ket tinawtawaganna ni Borges ti "Nalatak nga Apostol ti Criollismo," a nagramrambak ti rehionalismo ti Latin nga Amerika.[13] Ni Borges ket nangipablaak kadagiti immuna anaipablaak a daniwna, ti Fervor de Buenos Aires, idi 1923 ken nagiparawad ti avant-garde a panagrepaso iti Martín Fierro. Ni Borges ket kimmaddua a nangipatakder kadagiti warnakan ti Prisma, ti warnakan a naiwarwaras babaen ti panagikabil kadagiti kopia kadagiti diding ti Buenos Aires, ken Proa. Iti kinaudi a biagna, ni Borges ket nagbabbabawi kadagitoy a nasapa a pablaak, ken nagpanpadas a gimmatang kadagiti amina a naamammuan a kopia tapno dagitoy ket makednganda a madadael.[14]
Babaen ti tengnga ti tawtawen ti 1930, isu ket nangrugrugi a nagsuksukimat kadagiti eksistensial a saludsod ken piksion. Nagob-obra iti maysa nga estilo a tinawtawagan ni Ana María Barrenechea iti "Irrealidad." Adu pay dagiti dadduma a mannurat ti Latin Amerika, a kas niJuan Rulfo, Juan José Arreola, ken ni Alejo Carpentier, ket nagsuksukimatda paya kadagitoy a tema, a naimpluensiaan babaen ti penomolohia ni Husserl ken ni Heidegger ken ti eksistentialismo ni Jean-Paul Sartre. Iti daytoy nga urat, ti biograpona a ni Williamson ket nangiyunayunay iti pannakadangran iti panangibatay iti maysa a nairaem iti autobiograpiko para iti linaon wenno tono kadagiti naisangsangayan nga obrana: liblibro, pilosopia ken panagpanpanunot ket kaaduan a nagtaudan kadagiti pudno nga inspirasion kaniana a kasla dagiti nasanay a panagbiagna. Manipud iti immuna a pablaak, ni Borges ket kankanayon idi a nagparparawad iti Sur (Abagatan), a nabangon idi 1931 babaen ni Victoria Ocampo. Daytoy idi ti kangrunaan a literario a warnakan ti Arhentina ken timmulong kenni Borges a makabiruk ti pammadayawna.[15] Ni Ocampo ket nangipayammo kenni Borges kenni Adolfo Bioy Casares, ti sabali pay a nadayeg a pigura iti Arhentino a literatura, nga isu ket agbalinto a kankanayon a kummaduan ken gayyemna. Isuda a dua nagsursuratda kadagiti adu nga obra, nga adda babaen dagiti nom de plume H. Bustos Domecq, a mairaman dagiti serye ti detektibo a parodia ken dagiti pantasia a sarsarita. Idi las-ud dagitoy a tawen, ti maysa a gayyem ti pamilia a ni Macedonio Fernández ket nagbalin a nagruna nga impluensia kenni Borges. Dagitoy dua ketnagituronda kadagiti pakisinnaritaan kadagidi café, away a papanan, wenno idiay bassit nga apartamento ni Fernández idiay distrito ti Balvanera district. Isu ket nagparparang iti naganna iti "Dialogo a maipanggep ti Dialogo ni Borges,"[16] a ditoy a nakisinnarita dagitoy dua ti immortalidad ti kararua.
Idi 1933, ni Borges ket nakagun-od ti editorial a pannkaidutok iti literario a suplemento ti warnakan ti Crítica, nga idiay ket immuna a nangipablaak kadagiti pirgis a kalpasanna ket naurnong a aks ti Historia universal de la infamia (Ti Sangalubongan a Pakasaritaan ti Inpamia, 1936). Ti libro ket nangiraman ti dua akita ti panagsurat. Ti immuna ket iti baetan dagiti salaysay a saan a piksion ken dagiti ababa a sarita, a nagus-usar kadagiti maipapaan ti piksion a pamay-ay a mangibaga kadagiti pudno a sarita. Ti maikadua ket buklen dagiti literario a palso, nga immununa nga inpasa ni Borges a kas dagiti pannkaipatarus dagiti annamong manipud iti nadayeg ngem saan unay a nabasbasa nga ob-obra. Kadagiti simmarsaruno a tawen, isu ket nagserbi a kas maysa a literario nga agbalbalakad para iti kamara pagipablaakan iti Emecé Editores ken linawas a nagsursurat kadagiti pablaak para iti El Hogar, a nairuar manipud idi 1936 aginggana idi 1939. Idi 1938, ni Borges ket nakabiruk ti trabaho a kas ti umuna a katakunaynay iti Munisipio a Bilioteka ti Buenos Aires idiay Miguel Cané, ti maysa a nagtrabtrabaho a klase a lugar. Bassit laeng dagiti libro idiay, a naibaga kaniana a ti papangkatologo ti ad-adu ngem sangasut a libro iti tunggal maysa nga aldaw, ket awanen ti maibati a maaramid para kadagiti dadduma nga empleado ken makitanto a kasla dakes daytoy. Ti trabaho ket inaramidna laeng iti maysa nga oras iti tunggal maysa nga aldaw ken dagiti nabati nga orasna ket naggigian idiay sirok iti biblioteka, a nagsursurat kadagiti artikulo, dagiti ababa a sarita ken dagiti pananagipatarus.
Kinaudi a pagsapulan
Ti ama ni Borges ket pimmusay idi 1938. Daytoy idi ket partikular a tradehia para iti mannurat gapu ta asideg idi dagitoy dua. Idi bisperas ti Paskua iti dayta a tawen, ni Borges ket nagsagaba iti nakaro a dunor iti ulo; idi las-ud iti panangagas, gangani pimmusay isuna iti sepsis. Bayat idi umim-imbag manipud iti aksidente, ni Borges ket nangrugrugi a nangpadpadas iti baro nga estilo iti panagsurat nga isunto iti pagbalinan a nadayeg. Ti immuna a sarita nga insurat kalpasan ti aksidentena, "Pierre Menard, Mannurat Ti Quixote" ket naiparuar di Mayo 1939. Maysa daytoy kadagiti kadayegan nga obrana, ti "Menard" ket mangkita ti kasasaad ti panagsurat, ken ti pay pannakaikabagian a baetan ti maysa a mannurat ken ti bikodna a historikal a kontesto. Ti immuna nga urnosna kadagiti ababa a sarita, ti El jardín de senderos que se bifurcan (Ti Hardin dagiti Tenedor ti Dalan), ket nagparang idi 1941, ken kaaduan a naisurat kadagiti obra a dati a naipablaak idiay Sur. Ti titulo ti sarita ket maipanggep ti Insik a propesor idiay Inglatera, ni Dr. Yu Tsun, a nag-espia para iti Alemania idi las-ud ti Sangalubongan a Gubat I, iti maysa a panagpadas a mangpasayaat kadagiti autoridad a ti maysa a taga-Asia a tao ket makabael a mangala ti pakaammo a birbirukenda. Ti kombinasion ti libro ken bugbugto, daytoyket mabalin a mabasa kadagiti adu a waya. Babaen ti daytoy, ni Borges ket awan suppiat a nagparnuay ti hipertesto a nobela ken nangipalawag pay ti teoria iti uniberso a naibatay iti estruktura iti kasta a nobela.[17][18] Dagiti walo a sarita ket nakausar kadagiti ad-adu ngem innem a pulo a pampanid, ti libro ket kadawyan a nasayaat a naawat, ngem ti El jardín de senderos que se bifurcan ket napaay a nakaited kaniana kadagiti literario a premio a ninamnama dagiti sirkulona.[19][20]
Dagiti nota
Dagiti nagibasaran
Adu pay a mabasbasa
Dagiti akinruar a silpo
Dagiti midia a mainaig ken ni Jorge Luis Borges iti Wikimedia Commons
Dagiti inadaw a sasao a mainaig ken ni Jorge Luis Borges iti Wikiquote (iti Ingles)
- Ronald Christ (1967). "Jorge Luis Borges, Ti Arte ti piksion Bi. 39". Paris Review. Winter-Spring 1967 (40).
- BBC Radio 4 a pakitungtungan a programa manipud iti In Our Time (BBC Radio 4). (Mangeg iti 45 a minuto)
- Jorge Luis Borges iti Moderno a Lubong Naiyarkibo 2010-11-30 iti Wayback Machine
- Sentro nii Borges, Unibersidad ti Pittsburg.
- Dagiti Gayyem ni Jorge Luis Borges Sangalubongan a kagimongan ken dagiti Kumaduaan Naiyarkibo 2006-02-14 iti Wayback Machine