ედესა

ადრეული ისტორია

ძვ. წ. VIII საუკუნეში ასურელების განმგებლობაში იყო და ეწოდებოდა რუჰუ (სირ. ܐܘܪܗܝ, ძვ. ბერძნ. Ορρα). გაძლიერდა ელინისტურ ხანაში, განსაკუთრებით სელევკე I-ის მმართველობის დროს, რომელმაც ედესას მაკედონიის ქალაქ ედესის მიხედვით უწოდა სახელი. არაბერძნულმა წარმოშობის დინასტიამ ედესაში დამოუკიდებელი სამეფო დააარსა (ძვ. წ. 123). რომაელებმა ედესა სამხედრო კოლონიად გადააქციეს. ედესის თეოლოგიური სკოლა მთელ ქრისტიანულ სამყაროში იყო ცნობილი.

ბიზანტიელთა პერიოდი

მას შემდეგ, რაც ქალაქი ნისიბინი სპარსელთა ხელში გადავიდა (363), მწერალმა — ეფრემ ასურმა ედესაში გადაინაცვლა. აქ მან დააარსა სახელგანთქმული „სპარსული სკოლა“ — ნესტორიანელ მოღვაწეთა ცენტრი. იგი დროებით დაიხურა 457 წელს, ხოლო საბოლოოდ — 489 წელს იმპერატორ ზენონისა და ეპისკოპოს კირუსის მიერ. ამის შემდეგ სკოლაში მოღვაწე პიროვნებები და მოსწავლეები გადავიდნენ სპარსეთში და იქ განაგრძეს საქმიანობა. ისინი გახდნენ სპარსეთის ნესტორიანული ეკლესიის დამაარსებლები.^[1] მიაფიზიტობა ედესაში მუსლიმთა დაპყრობისას აყვავდა.

ქალაქი ხელახლა აშენდა იუსტინე I-ის დროს (ზ. 518–527) და მის პატივსაცემად ეწოდა იუსტინოპოლისი ეწოდა.^[2] 609 წელს ედესა სასანიანთა სპარსეთმა დაიპყრო, მაგრამ მალევე დაიბრუნა იმპერატორმა ჰერაკლემ. 638 წელს ქალაქი არაბებმა დაიპყრეს.

არაბთა პერიოდი

VII საუკუნეში ქალაქი არაბებმა დაიპყრეს. სომეხი ქრონიკოსი და ბაგრატუნისის ეპისკოპოსი — სებეოსი (660-იანი წლები) ადრეული ცნობები გვაწვდის ისლამის შესახებ. მისი ცნობით ებრაელთა დელეგაცია აპირებდა არაბულ ქალაქში (სავარაუდოდ იგულისხმება მედინა) წასვლას მას შემდეგ, რაც ქალაქი ბიზანტიელებმა დაიპყრეს.

ბიზანტიელები ხშირად ცდილობდნენ ედესის დაბრუნებას, განსაკუთრებით რომანოზ ლაკაპენოსის დროს, რომელმაც მაცხოვრებლებისგან მიიღო „წმინდა მენდილიონი“ — იესო ქრისტეს უძველესი პორტრეტი. იგი კონსტანტინოპოლში გადაიტანეს 944 წლის 16 აგვისტოს. ეს იყო რომანოზის მეფობის უდიდესი მიღწევა. ცნობილი გამოსახულება, რომელიც ნამდვილად იყო ედესაში 544 წელს და რომლის უძველესი ასლი ინახებოდა ვატიკანის ბიბლიოთეკაში, მოგვიანებით, 1207 წელს შეძენილი და გაყიდული იქნა აღმოსავლეთში ვენეციელთა მიერ, მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის დროს. ცოტა ხნით ქალაქს მარვანიდებიც მართავდნენ.

გვიანი პერიოდი

1031 წელს ბიზანტიელებმა შეძლეს ედესის არაბთაგან გათავისუფლება, მაგრამ 1098 წელს ედესა ჯვაროსნებმა აიღეს და ედესის საგრაფო დააარსეს. 1144 წელს მოსულის მმართველმა იმად ალ-დინ ზანჯიმ დაარბია; ეკლესიები მეჩეთებად გადააკეთეს; 1687 წელს ქალაქი ოსმალებმა დაიპყრეს და ურფა უწოდეს.

ძველი ქალაქიდან შემორჩენილია ციხის ნანგრევები წინარომაული ხანის უზარმაზარი სვეტებით (ლეგენდის მიხედვით, აქ იყო ბიბლიური ნიმრუდის სასახლე) და კლდეში ამოკვეთილი კატაკომბები. აღსანიშნავია აბრამის სახელობის მეჩეთი და იქვე წმნდა ტაძარი.

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979. — გვ. 27.
• Harrak, A (1992), "The Ancient Name of Edessa", Journal of Near Eastern Studies 51 (3): 209–214, , http://www.aramaic-dem.org/English/History/The%20Ancient%20Name%20Of%20Edessa%20Harrak.pdf დაარქივებული 2014-08-09 საიტზე Wayback Machine.
• El-Azhari, Taef (2016). Zengi and the Muslim Response to the Crusades: The Politics of Jihad. Routledge.