ფეთქებადი ნივთიერებების ისტორია მოდის დენთის ^[1][2] დამზადებიდან. მეცხრე საუკუნეში ტანის დინასტიის დროს ჩინელმა ალქიმიკოსებმა აღმოაჩინეს დენთის დამზადების ხერხი^[3]. დენთი შეიცავდა ნახშირს, გვარჯილას და გოგირდს. პირველად ჩინელებმა დენთი ბრძოლაში გამოიყენეს 1161-წელს^[4][5][6].

პირველი ასაფეთქებელი რომელიც ბევრად ძლიერი იყო დენთზე აღმოჩენილი იქნა 1847-წელს ეს ნივთიერება იყო ნიტროგლიცერინი, ნიტროგლიცერინი მკვეთრად არასტაბილური სითხე იყო ამიტომაც მისი ჩანაცვლება მოხდა ნიტროცელულოზით რომელსაც უკვამლო დენთს უწოდებენ. შემდგომში ალფრედ ნობელმა შეიმუშავა დინამიტის დამზადების ხერხი, რამაც აფეთქება მართვადი გახადა.

მეორე მსოფლიო ომის დროს გამოიყენებოდა ისეთი ნივთიერებები, როგორიცაა ამონიუმის პიკრატი, ტრინიტროტოლუოლი, პენტაერიტრიტოლის ტეტრანიტრატი, ბარატოლი (ბარიუმის ნიტრატი და TNT), ამატოლი (ამონიუმის ნიტრატი და TNT), მინოლი (40% TNT, 40% ამონიუმის ნიტრატი, 20% ალუმინის ფხვნილი), ოქტოლი (75% ციკლოტეტრამეთილენ-ტეტრანიტრამინი, 25% TNT) და სხვა.

დღეისათვის ეს ნივთიერებები შეცვალა სხვა ასაფეთქებლებმა როგორიცაა C-4 და PETN (პენტაერიტრიტოლის ტეტრანიტრატი), ისინი წყლის მიმართ მდგრადები არიან^[7].

მიღება

სუფთა ნივთიერებები-შეიცავენ მხოლოდ ერთ ნივთიერებას ყოველგვარი მინარევის გარეშე.

• ნიტროგლიცერინი — მკვეთრად არასტაბილური თხევადი ნივთიერება.
• აცეტონის პეროქსიდი — მკვეთრად არასტაბილური ორგანული პეროქსიდი.
• ტრინიტროტოლუოლი — ყვითელი კრისტალი შესაძლებელია მისი გადადნობა ისე რომ არ აფეთქდეს.
• ცელულოზას ნიტრატი — ნიტრირებული პოლიმერი შეიძლება იყო ან არ იყო ძლიერ ფეთქებადი ეს დამოკიდებულია ნიტრატის შემცველობასა და გარემოზე.

ნარევი

იმისათვის, რომ მიღებული იქნას ფეთქებადი ნარევი საჭიროა ეს ნარევი შეიცავდეს მჟანგავს და საწვავს წინააღდეგ შემთხვევაში აფეთქება არ მოხდება.მაგ;საწვავია ის რაც იწვის მჟანგავი კი თხევადი ან აირადი ჟანგბადი.

• დენთი — 75% კალიუმის ნიტრატი, 15% ნახშირი და 10% გოგირდი.
• ნათელი ფხვნილი — შეიცავს მეტალებს, როგორიცაა ალუმინი და მაგნიუმი და ძლიერ მჟანგავ ნივთიერებებს — კალიუმის ქლორატს ან პერქლორატს.
• ამონალი — მის შემადგენლობაშია 65% ამონიუმის ნიტრატი, 17% ალუმინის ფხვნილი, 15% ტრინიტროტოლუოლი (TNT) და 3% ნახშირი^[8].
• ამსტრონგის ნარევი — შედგება კალიუმის ქლორატისა და წითელი ფოსფორისაგან
• თხევადი ჟანგბადის და ორგანული ნივთიერებების ნარევები.
• ორგანული ნივთიერებების და დიაზოტის ტეტროქსიდის ნარევები.

ფეთქებადი ნივთიერებების სია

აცეტილიდები

• ვერცხლის აცეტილიდის მიღება

2 AgNO₃ (თხ) + C₂H₂ (აირ) → Ag₂C₂ (მყ) + 2 HNO₃ (თხ)

• სპილენძ(I)-ის აცეტილიდის მიღება.^[9]

C₂H₂ + 2 CuCl → Cu₂C₂ + 2 HCl

• დიქლოროაცეტილენი (DCA^[10]) - მისი ფორმულაა C₂Cl₂ და არის პიროფალური.

ფულმინატები

• ვერცხლისწყალ(II)-ის ფულმინატის დაშლის სხვადასხვა ხერხი:

4 Hg(CNO)2 → 2 CO2 + N2 + HgO + 3 Hg(OCN)CN

Hg(CNO)2 → 2 CO + N2 + Hg

Hg(CNO)2 → :Hg(OCN)2 (ციანატი ან იზოციანატი)

2 Hg(CNO)2 → 2 CO2 + N2 + Hg + Hg(CN)2 (ვერცხლისწყალ(II)-ის ციანიდი)

• პლატინის ფულმინატი - პირველი ფეთქებადი ფულმინატის მარილი რომელიც აღმოაჩინეს.აღმოაჩინა ედმუნდ დევიმ^[11][12][13].
• ვერცხლის ფულმინატის მიღება.

რეაქცია უნდა მიმდინარეობდეს სიფრთხილით რათა თავიდან იქნას აცილებული აფეთქება^[14].

4 Ag₂CO₃ + 4 NH₃ → 4 AgCNO + 6 H₂O + 4 Ag + O₂

ნიტრო

აზოტშემცველი ფეთქებადი ნივთიერებები იყოფა ჯგუფებად; მონონიტრო ნივთიერებებია:

• ნიტროგუანიდინი (NH₂)₂CNNO₂)
• ნიტროეთანი C(₂H₅NO₂)
• ნიტრომეთანი CH₃NO₂
• 1-ნიტროპროპანი ან 2-ნიტროპროპანი C₃H₇NO₂
• ნიტრო შარდოვანა (CH₃N₃O₃)

დინიტრო ნივთიერებებია:

• დიაზონიტროფენოლი (C₆H₂N₄O₅)
• დინიტრობენზოლი (C₆H₄N₂O₄)
• ჰექსანიტროდიფენილამინი (C₁₂H₅N₇O₁₂)
• 2,4-დინიტროფენილჰიდრაზინი (C₆H₃(NO₂)₂NHNH₂)

ტრინიტრო ნივთიერებებია:

• ტრინიტროტოლუოლი (C₆H₂(NO₂)₃CH₃).
• ტრინიტროფენოლი (O₂N)₃C₆H₂OH.
• 1,3,5-ტრინიტრო-1,3,5-ტრიაზინანი^[15](O₂NNCH₂)₃.
• ტყვიის სტრიპნატი C₆HN₃O₈Pb
• ტყვიის პიკრატი Pb(C₆H₂(NO₂)₃O)₂.

ტეტრანიტრო:ტეტრილი მეორენაირად 2,4,6-ტრინიტროფენილმეთილნიტრამინი (C₇H₅N₅O₈). უკეთ ფეთქდება ამონიუმის პიკრატის თანაობისას^[16].ოქტანიტრო:

• ოქტანიტროკუბანი C₈(NO₂)₈ ისეთივე ფეთქებადი ეფექტი აქვს როგორც TNT-ის^[17].

ნიტრატები

მონონიტრატებია:

• ამონიუმის ნიტრატი NH₄NO₃
• ბარიუმის ნიტრატი BaNO₃₂.
• მეთილამონიუმის ნიტრატი H₆N₂O₃.
• ნატრიუმის ნიტრატი (ჩილეს გვარჯილა^[18] ) NaNO₃
• შარდოვანას ნიტრატი CH₅N₃O₄.

დინიტრატებია:

• დიეთილენის გლიკოლ დინიტრატი C₄H₈N₂O₇ გამოიყენებოდა მეორე მსოფლიო ომის დროს^[19].
• ტრიეთილენ გლიკოლ დინიტრატი C₆H₁₂N₂O₈ არის ყვითელი ზეთისებრი სითხე^[20].

ტრინიტრატებია:

• 1,2,4-ბუტანტრიოლ ტრინიტრატი C₄H₇N₃O₉
• მეტრიოლის ტრინიტრატი CH₃-C(CH₂-O-NO₂)₃.
• ნიტროგლიცერინი C₃H₅N₃O₉

ტეტრანიტატებია:

• ერიტრიტოლის ტეტრანიტრატი C₄H₆N₄O₁₂^[21]
• პენტაერიტრიტოლის ტეტრანიტრატი C₅H₈N₄O₁₂ არის თეთრი მყარი კრისტალური ნივთიერება^[22].

  

• ტეტრანიტრატოქსინახშირბადი

პენტანიტრატია:

• ქსილიტოლის პენტანიტრატი C₅H₇N₅O₁₅.

ჰექსანიტრატებია:

• ცელულოზას ჰექსანიტრატი
• მანიტოლის ჰექსანიტრატი C₆H₈N₆O₁₈.გამოიყენება ნარევის სახით უმატებენ PETN და RDX-ს^[23].

ამინები

მონოაზოტის შემცველებია:

• აზოტის ტრიბრომიდი NBr₃.- ნივთიერება რომელიც ფეთქდება -100 °C^[24].
• აზოტის ტრიქლორიდი NCl₃.
• აზოტის ტრიოდიდი NI₃.არის ორგანული გამხსნელი^[25].
• ვერცხლის ნიტრიდი^[26] Ag₃N-ერთი აზოტის მოლეკულას უკავშირდება მეტალი ვერცლის 3 ატომი.არის შავი და ძლიერ ეთქებადი როგორც უმრავლესი ნიტრიდები.
• დიამინი არის მაგალითად დიგოგირდის დიაზოტი S₂N₂

აზიდები მეტად ფეთქებად ნივთიერებებს წარმოადგენენ აზიდი აუცილებლად შეიცავს ერთმანეთის მიყოლებით ჩამწკრივებულ 3 აზოტის იონს მაგალითად:

• ციანოგენის აზიდი — სითხე ჩვეულებრივ ოთახის ტემპერატურაზე და იხსნება ბევრ ორგანულ გამხსნელებში^[27][28][29].
• ქლორის აზიდი (ClN₃) მეტად არასტაბილური შესაძლებელია აფეთქება მოხდეს ნებისმიერ ტემპერატურაზე^[30].
• ეთილის აზიდი ფეთქდება თუ გაცხელება მოხდა ოთახის თემპერატურამდე^[31][32].
• ფტორის აზიდი FN₃^[33].

ტეტრამინია:

• ტეტრაზინი N₄H₄. მას გააჩნია 11 იზომერი^[34], ყველაზე სტაბლური იზომერია 2-ტეტრაზინი.

პენტამინია:

• პენტაზენიუმი რომელიც შედგება ხუთი აზოტის ატომისგან ქმნის იონს N₅+ და იმუხტება დადებითად(კატიონია)

ოქტამინია მაგალითად, ოქტააზაკუბანი, რომელიც შედგება რვა აზოტის მოლეკულისაგან და ქმნიან ფიგურა კუბის ფორმას მისი ფორმულა არის N₈. გამოიყენება სარაკეტო საწვავში^[35].

ოქსიდები

ოქსიდებიდან ფეთქებადია ქსენონის ჟანგბად ნაერთები:

• ქსენონის ოქსიტეტრაფტორიდი^[36].
• ქსენონის დიოქსიდი XeO₂. არის ყვითელი მყარი ნივთიერება^[37].
• ქსენონის ტრიოქსიდი XeO₃.
• ქსენონის ტეტროქსიდი XeO₄. მოლეკულას აქვს ტეტრაედრული გეომეტრიული ფორმა^[38].

სქოლიო

პორტალი ქიმია