Бай (халық)

Бай ұлтының өз бай тілі бар, қытай-тибет тіл семьясының тибет-бирман тармағына жатады, бірақ оның өзіндік жазба тілі жоқ, олар қытай таңбаларын пайдаланады. Ұлттық тілде білім алмайды, балалардың барлығы путунхуа тілінде оқиды.^[3] 1950 жылдары латын графикасы негізінде жазу жасалды. Үш диалектісі бар: оңтүстік, орталық және солтүстік. Бай халқының көпшілігі жергілікті ұлттар мен қытай тілінде сөйлей алады.

Сенушілер негізінен буддалар, даосизм де кең таралған. Сонымен бірге бай ауылдарында анимистік нанымдар, тайпа көсемінің рухына табынушылық сақталған. Ағаш культінің қалдықтары сақталған. Үлкен ескі ағаш (көбінесе баньян ағашы) әдетте ата-баба ғибадатханасы орналасқан ауылдың орталығында өсті, бұл ағашты ауыл тұрғындарының бәрі қастерлейді. Өзінің этникалық тобы туралы жазған байлардың сол өкілдері ауыл құдайларына табынуды бай мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде сипаттайды. Бірақ бұл ұлттың қарапайым тұрғындарының көпшілігі, ауыл құдайларына табынуды өз ұлтының ерекшелігі деп санамай, тұрғылықты мекенмен байланыстырады.^[4]

Байлар негізінен Дали аймағында (Қытайдың оңтүстік-батысындағы Юньнань провинциясы) тұрады.^[5] Сонымен қатар Дэнчуань, Эрюань, Юнлун, Цзяньчуань, Ланпин уездерін мекендейді. Байдың негізгі бөлігі Дали-Цзяньчуань аймағында қоныстанған. Бай осы провинцияның басқа уездерінде де тұрады, мысалы, Нуцзян аймағындағы Бинцзян уезінде. 1956 жылы Дали автономиялық округі құрылды. Олар ойпаттар мен тауларды мекендейді, бұл ұлттың саны шамамен 570 мың адамды құрайды.Байлардың өз атауы — байцзы, байко; шамамен 30 мың адамнан тұратын бай тобы өздерін байк деп атайды, олардың бір бөлігі Нуцзян ауданында, ішінара Ланьпин уезінің бір бөлігінде тұрады.

Қытайлар оларды бай деп атайды. Бұрынғы минъцзя атауы қазір қолданыстан шығып қалды. Көршілері оларды әртүрлі атайды.

Қытай ғалымдары арасында байдың шығу тегі туралы бірнеше көзқарастар болған. Олар тайлармен, цяндармен, қытайлармен және т.б. байланысты болды. Байлар қазіргі қоныстанған жердің тұрғындары болып есептеледі. Біздің заманымызға дейін Эрхай көлі аймағында байдың ата-бабалары саналатын тайпалар мекендеген, бұл тайпалардың шаруашылығында мал шаруашылығы маңызды рөл атқарған. Біздің заманымыздың III-ші ғасырында егіншілік бұл тайпалардың негізгі кәсібіне айналды.Шамамен сол уақытқа тайпалық одақтың құрылуы жатады. Біздің заманымыздың VII-IX ғасырларында Сиер өзені аңғарындағы халық хэман немесе михебайман деп аталды. Осы дәуірден бастап жазықта өмір сүрген ежелгі байлардың негізгі кәсібі егіншілік болды. Өндіргіш күштердің кейінгі дамуы жазықтағы бай ру-тайпалық қатынастардың ыдырауына әкелді. Көптеген қытай зерттеушілерінің пікірінше, Наньчжао мемлекеті тұсындағы бай қоғамында құл иеленушілік өмір салты белгілі бір рөл атқарған.

Біздің дәуірімізге дейінгі VIII ғасырда Дали ауданы ежелгі ицзу және басқа да туыстас халықтар құрған Наньчжао мемлекетінің құрамына кірді. VIII ғасырдан бастап байдың ауылшаруашылық құралдары, соның ішінде соқалары бар. Олар буйволдарды пайдаланып, соқалы егіншілікке көше бастайды. Сол кезден бастап бай қоғамында феодалдық құрылымның қалыптасуы басталады. 902 жылы Наньчжао құлап, 937 жылы бай халқы Дали мемлекетіне біріктірілді, оның өмір сүруі егіншіліктің, қолөнердің, сауданың және қалалардың одан әрі өсуімен ерекшеленді. Далидегі феодалдық қатынастар одан әрі дамыды, бірақ құлдық әлі де берік ұстанымдарды сақтап қалды.

Дали мемлекеті 1253 жылы құлдырап, Құбылай жеңілді. Қытайды билеген Юань әулеті кезінде Дали аймағында аудан құрылды. Одан кейінгі кезеңдерде Қытайдың құрамына енген Дали аймағы батыстағы Юньнань провинциясының саяси, экономикалық және мәдени орталығына айналды. XIII ғасырдан кейін алқаптарда өмір сүрген бай қоғамының феодализациясы аяқталды. Сол кезде байлар бір жағынан ірі жер иелері-феодалдар, екінші жағынан — қауымдық шаруалар болды. Қалаларда кәсіби қолөнершілер мен саудагерлер өмір сүрді, сауда дүкендері пайда болды, шағын қолөнер кәсіпорындары ашылды, кеніштер дами бастады. Сягуань қаласы маңызды сауда орталығына айналды. Бұл аудандардың дамуына байлардың басқа халықтармен тығыз байланысы ықпал етті. XIV-XVI ғасырларда қытайлардың Юньнаньға қоныс аударуы қарқынды болды, бұл осы аудандардағы қытайлардың ықпалын одан әрі күшейтті.

ХХ ғасырдың басынан бастап бай қоғамында капиталистік құрылымның нышандары пайда болады. Кейбір бай иелері өз капиталын саудаға және жергілікті өнеркәсіпке сала бастайды. Кедей шаруалар арасынан осы шағын кәсіпорындарда жалдамалы жұмыс істейтін пролетарийлер қабаты шыға бастады. Бірақ капиталистік қатынастардың қалыптасу процесі байлар арасында жеткілікті түрде дамымай, ҚХР құрылған кезде бай қоғамы негізінен феодалдық болып қала берді. Сонымен бірге таулы аймақтарда алғашқы қауымдық қатынастардың күшті қалдықтары 20 ғасырдың ортасына дейін сақталды. Гоминьдан үстемдігі кезінде бай шаруалары екі жақты езгіге ұшырады – олардың феодалдары мен қытай шенеуніктері. Сондықтан 1949 жылдың басында-ақ бай басқа ұлт өкілдерімен бірге Юньнанның солтүстік-батысында революциялық бекіністер құрып, Чан Кай-чекистерге қарсы ашық соғыс бастады. Қытай халық–азаттық армиясы (ҚХАА) Далидің оңтүстігін азат еткенде, байлар көрші халықтармен бірге қарулы көтеріліске шығып, ҚХАА бөлімшелерінің көмегімен азаттыққа қол жеткізді.^[6]

1956 жылы қарашада Юньнаньда Дали-бай автономиялық округі құрылды.^[7]

Негізгі кәсібі – ауыл шаруашылығы. Ол айқын аймақтық сипатқа ие: белгілі бір дақылдарды өсіру теңіз деңгейінен ауданның биіктігімен анықталады. Алқаптағы шаруалар негізінен су басқан алқаптарда күріш өсіреді. Басқа дақылдардан таро, қант қамысы, шай, кендір өсіріледі, жібек құрты да өсіріледі. Шаруалар әртүрлі көкөністерді (пияз, сарымсақ) өсіреді, жеміс ағаштарын (шабдалы, қара өрік) отырғызады. Тауда тұратын бай халқы тауда күріш, бидай, сұлы, арпа, қарақұмық егеді. Олар жырту жұмыстарына жеңіл соқа пайдаланады.Байлар егіншілікпен қатар, мал шаруашылығымен де айналысады, әсіресе таулы аймақтарда жиі кездеседі. Буйволдар (биік тауларда оларды зебу типті өркешті бұқалар ауыстырады), жылқылар, қойлар, ешкілер, шошқалар, сондай-ақ құстар (алқаптарда) өсіріледі. Ерхай көлінің жағасын мекендеген байлар балық аулаумен де айналысады.

Бай халқы қолөнерінің бұрыннан келе жатқан дәстүрі бар. Наньчжао заманында олар тоқу, әртүрлі металдарды (соның ішінде темір) өңдеуді білген. Наньчжаода іргесі қаланған Дали, Сягуань, Нангуан Дэнчжоу қалалары ол кезде қолөнер мен сауданың орталығы болған. Қолөнер әсіресе Дали мемлекеті тұсында дамыды. Дали қаласы мәрмәр өңдеу орталығы болып табылады. Бай шеберлері бұл тастан бұйымдар (құлпытас т.б.) жасағанда мәрмәрдің табиғи үлгісін шебер пайдаланады. Бай халқы индиго өндірумен, тұз өнеркәсібімен де айналысады.

ХХ ғасырға қарай жазықтағы бай халқы арасында феодалдық қатынастар дамып, таулардағы байларда қауымдық меншік және оны ұжымдық пайдалану сақталды. ХХ ғасырдың ортасына дейін 3-5 ұрпақты біріктіретін үлкен матрилокалды отбасылар болды, бұл қазіргі заманғы мекен-жайының құрылымында (туыстық патрилокалды шағын отбасылар тұратын топ), көбінесе ортақ ас үй мен үй-жайларда көрініс тапты.^[8]Елді мекендер (жазық жерлерде олар кейде бірнеше жүз үй шаруашылықтарын құрайды) ағаш немесе тас қоршаулармен қоршалған үй-жайлардан тұрады. Мекен-жайда бір топ әкелік туыстар тұратын бірнеше үй бар, әдетте мұржасы бар бір жазғы ас үй бар, онда үлкен отбасылық қауымдастықтың барлық шағын отбасыларының иелері тамақ дайындады. Мекен-жай аумағында кейде бөлінбеген, кейде бөліктерге бөлінген сарай, құс қорасы да болды. Бірақ қауымдастықтың біртұтас экономикасы 1948-1949 жылдары ыдырап кетті.

Тұрғын жәйы

Дәстүрлі Бай тұрғын үйі - балшық немесе шикі кірпіштен жасалған қабырғалары бар, бағыналы-қаңқалы үй. Кірпіштен салынған үйлер де бар, таулы аймақтарда кей жерлерде ағаш үйлер сақталған, төбесі жабынқыш. Көбінесе үйдің қасбетінің бойымен галерея салынады. Үй әдетте екі қабатты, астыңғы жағы үш бөлмеден тұрады. Үстіңгі бөлменің төбесі жоқ және бөлімдермен бөлінбейді.

Көптеген үйлер шебер салынып, әдемі безендірілген. Бұл Цин әулетінің (1644-1911) дәуіріндегі сәулет өнерінің тамаша үлгілері. Ежелгі ғимараттар ерекше пішінге ие, сырты картиналармен, мәрмәр элементтермен безендірілген. Үйдің жанында аула мен бақша міндетті түрде реттеледі. Бай халқының төрт үлкен руы бар: Ян, Дун, Ян және Чжао. Әр отбасы өз үйлерін ерекше етіп салып, безендірді.

Дәстүрлі киімдері

Бай халқының ұлттық киімдерінің тарихы тереңнен басталады. 1800 жыл бұрын бай халқы киім тігу үшін «тунхуа» деп аталатын матаның өз түрін пайдаланған. Наньчжао және Дали мемлекеттері тұсында бай халқы өздерінің киім үлгілерін жасаған, олар бүгінгі күнге дейін қолданылады. Бай халқының киімдері жарқыраған және үйлесімді түстермен, сондай-ақ түрлі кестелермен ерекшеленеді. Олардың киімдері әдетте камелия гүлдерімен безендірілген, өйткені байлар бұл гүлдерді сұлулықтың символы деп санайды. Киім стилі осы түстерге деген сүйіспеншілікке баса назар аударады: қызыл шарф пен ақ түспен үйлесуі камелияның гүлденуін білдіреді.

Ақ түс - Бай халқының сүйікті түсі. Олар ақ түс қадір-қасиет пен жоғары әлеуметтік мәртебені бейнелейді деп есептейді, сондықтан киімде бұл түс басым. Бұл әсіресе ерлер костюміне тән, мұнда сыртқы киім мен шалбар толығымен ақ түсті. Қыздар мен әйелдер киімдерінде көбірек түстерді пайдаланады. Олар ақ, ашық көк немесе қызғылт түсті сырт киім және қызғылт, күлгін немесе қара жилет кигенді ұнатады. Тұрмысқа шықпаған қыздар әрқашан шаштарын өріп, қызыл лентамен тоқылған, содан кейін шаш өрімдерін басына орап алады. Қыздар да кестелі алжапқыш киеді. Әйелдер жұмсақ жиекке өрнектелген кесте, моншақ немесе шашақтар тігілген арнайы бас киім киеді.^[9]

Ер адамдар түзу кесілген күртеше, кең адым шалбар киеді. Әйелдер киімі негізінен оң жағына оралған күртеше мен халаттан тұрады. Ұлттық киім элементтерінің ішінен ерлер де, әйелдер де киетін киізден, теріден немесе жүннен жасалған қысқа шапандарды атап өтуге болады. Суық мезгілде ерлер де, әйелдер де жүннен жасалған жеңсіз күртеше киеді. Аяқ киімнен сандалдар мен матадан жасалған табаны тігілген жабық аяқ киім киеді.

Тағамдары

Бай тағамының едәуір бөлігін жаңа піскен көкөністер мен маринадталған қиярлар алады, сондықтан бай халқы әртүрлі тұздықтарды және соустарды дайындауда шебер. Ерхай көлінің маңында тұратын адамдар балдырдан тағамдар әзірлейді. Шошқа еті бай диетасындағы негізгі ет болып табылады. Одан әртүрлі тағамдар дайындалады: ветчина, шұжықтар, ысталған шошқа бауыры және ысталған шошқа ішектері. Қыста олар шалғам, шалқан және пияз қосылған сиыр сорпасын пайдаланады. Көлдер мен өзендерге жақын тұратын адамдар балық тағамдарын пісіреді.Шай ең танымал сусын болып табылады. Олар әдетте күніне екі рет шай ішеді: таңертең және түсте. Таңертеңгі уақытта ішілетін шайды «таңертеңгі шай» немесе «ояту шайы» деп атайды. Түсте ішілетін шай «тыныштандыратын шай» немесе «қанағат шайы» деп аталады. Бай халқы шайға шөптердің немесе сүттің белгілі бір түрлерін жиі қосады.

Әдет-ғұрыптары

Бай халқы өте қонақжай, қонақтарды әрқашан жылы қабылдап, жомарттықпен қарсы алады. Шәй беру рәсімі бай халқының қонақжайлылығының тамаша үлгісі болып табылады. Олар қонақтарды алкогольді ішуге мәжбүрлемейді, қонақтар қалағанынша іше алады. Қонақтар жылы қарсы алуға жауап ретінде үй иелеріне алғыс айтулары керек.

Ежелгі дәстүр бойынша байлар қарттарды құрметтейді. Жастар әрқашан қарттармен амандасады, орындарын береді, сонымен қатар шәй мен темекімен сыйлайды. Бірінші шыны шай әрқашан отбасының ең үлкен мүшелеріне беріледі. Жастар бағыныштылықты сақтауы керек, сондықтан үлкендердің алдында дөрекі сөйлеуге болмайды.

Мерекелері

Дәстүр бойынша наурыз айында бай халқының өкілдері мерекелік жәрмеңке өткізеді. Ол әдетте ай күнтізбесі бойынша үшінші айдың 15-інен 20-на дейін Дали қаласының батыс бөлігінде орналасқан «Наурыз алаңында» ұйымдастырылады. Бастапқыда оның діни құрамдас бөлігі болса, кейін бірте-бірте мерекелік жәрмеңкеге айналды. Мин және Цин әулеттері тұсында Сычуань, Цзянсу, Чжэцзян провинцияларынан, Тибеттен сауда жасау үшін саудагерлер келді. Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін наурыз жәрмеңкесі жыл сайын өткізіле бастады. Түрлі тауарларды саудалап, ұсынып қана қоймай, ұлттық спорттық жарыстар мен өнерпаздардың қойылымдарын да өткізеді.

Бай ұлтының тағы бір мерекесі – әр жазда 25 маусымда атап өтілетін Алау мерекесі. Бұл күні барлық дәнді дақылдардан мол өнім, мол өмір мен мықты денсаулық сұралады. Осы күні кешке әр ауланың кіреберісінде алау жағылады, ал ауылға кіре берісте үлкен алау қойылады, оның үстіне әл-ауқат және барлық жақсы сөздер жазылған қызыл және жасыл қағаз баннерлер ілінеді.^[10]

Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.