Çerkez
Çerkez wekî ji Adîgey jî tê binavkirin (bi kabardî: Адыгэхэр, bi romanî: Adıgəxər) komek etnîkîyê wekî xwecihî li bakurê-rojavayê Qefqasya ye ku xwecihê welat-herêma dîrokî ya Çerkez li Bakurê Qefqasya ye.[8] Di encama Komkujîa Çerkezî de, ku di sedsala 19. de ji aliyê Împaratoriya Rûsyayê ve di dema Şerê Rûs-Çerkes de hat kirin, piraniya Çerkesan ji welatê xwe yên li Çerkez sirgûnî Tirkiye ya îroyîn û tevahiya Rojhilata Navîn kirin. piraniya wan îro li hev kom bûne.[9] Rêxistina Netewe û Gelên Bê Nûnerat di destpêka salên 1990î de texmîn kiribû ku li zêdetirî 50 welatan bi qasî 3,7 milyon Çerkes li dîasporayê hene.[10]
 | |
| Gelhe tevahî | |
|---|---|
| c. 5.3 mîlyon | |
| Herêmên ku lê şêniyên sereke ne | |
 Tirkiye | 2.000.000 - 3.000.000[1][2] |
 Rûsya | 718.729[3][4] |
 Urdun | 250.000[5][6] |
 Sûrî | 80.000 - 120.000[7] |
| Ziman | |
| Zimanê dayîkê Adîgeyî, Zimanên ya din Tirkî, Rûsî, Erebî û Kurdî | |
| Baweriya dînî | |
| Îslam (Sunî), bi bawerî | |
| Têkildarên komên etnîkî | |
| Adîgey, Qefqasya | |
Zimanê Çerkesî, zimanekî bav û kalên gelê Çerkez e,[11] û ji sedsala 17an vir ve Îslam di nav wan de ola serdest e.[12] Çerkez ji demên kevnar ve rastî êrîşan hatiye. Eraziyê wê veqetandî li gel nirxa stratejîk e, ku civakên derve li herêmê danîbûn, di asteke mezin de nasnameya neteweyî ya Çerkez teşe kir.[13]
Ala Çerkez ya neteweyî e û ji zeviyeke kesk pêk tê ku bi diwanzdeh stêrên zêrîn hatiye barkirin, di navendê de jî bi sê tîrên xaçkirî hatiye barkirin. Diwanzdeh stêrk diwanzdeh parêzgehên Çerkes ên dîrokî temsîl dikin: Ebxaz, Besleney, Bzedugh, Hatuqway, Kabardians, Mamkhegh, Natukhaj, Shapsugh, Chemirgoy, Ubykh, Yegeruqway û Zhaney.[14]
Çerkez li herêmên ku lê bi cih bûne roleke mezin lîstine: li Tirkiyê, yên bi eslê xwe çerkez ji hatina xwe ve xwedî bandoreke mezin in, nexasim di Şerê Rizgariya Tirkiyê de[15] bûne alîkar û her tim di nav elîtên îstîxbarata Tirkiyê de bûn. Hin ji;[16] li Urdunê, wan paytext Emman ava kirin,[17][18] û li welêt rola xwe didomînin; li Sûriyê, wan wek cerdevanên Hevalbendan li dijî Naziyan xizmet kirin û hîna jî xwediyê postên bilind in;[19] li Lîbyayê, ew di cihên leşkerî yên bilind de xizmetê dikin; li Misrê, ew beşek ji çîna serdest bûn,[20] û di dema serdestiya Mihemed Elî paşa de beşdarî jiyana karsaziyê bûn.[21][22][23]
Çerkezîya di dîrokî ji aliyê rêveberiyên Sovyet û Rûsyayê ve li komarên îroyîn ên Adigeyê, Kabardîno-Balkarya, Karaçay -Çerkesî û Krasnodar û her wiha li başûrê rojavayê herêma Stavropolê hatiye dabeşkirin. Li gorî vê yekê, Çerkez jî ev in: Adîgeyî li Adigeyê, Kabardî li Kabardîno- Balkarya, Çerkez li Karachay-Çerkezî û Shapsug li herêma Krasnodar, tevî ku her çar jî di eslê xwe de heman gel in. Îro nêzîkî 800.000 Çerkez li Çerkesa dîrokî mane û 4.500.000 li cihên diasporyayê dijîn.
Ziman
Gotara bingehîn: Zimanê adigeyî
Li Rûsya nêzî 125.000 kesî re zimanê zikmakî ye. Li dinê zimanê zikmakiyê nêzî 500.000 kes e û li wan yên herî pir 277.000 axaftî li Tirkiyeyê dijî ne.[24] Adigeyî di malbata zimanên qefqazî yên bakur-rojava de di şitlê zimanên çerkezî de ye. Hin zimannas adigeyî û kabardinî zarava hevşêwe zimanî çerkezî dibinîn.[25] Zimanên dinên bi Adigeyî re malbatî henî zimanê ûbişî, ebxazî, abasinî ne.
Alfabe
| а [aː] | Б б [b] | В в [v] | Г г [ɡ/ɣ] | Гу гу [ɡʷ] | Гъ гъ [ʁ] | Гъу гъу [ʁʷ] | Д д [d] |
| Дж дж [d͡ʒ] | Дз дз [d͡z] | Дзу дзу [d͡zʷ] | Е е [ja/aj/e] | Ё ё [jo] | Ж ж [ʒ] | Жъ жъ [ʐ] | Жъу жъу [ʒʷ] |
| Жь жь [ʑ] | З з [z] | И и [jə/i] | Й й [j] | К к [k] | Ку ку [kʷ] | Къ къ [q] | Къу къу [qʷ] |
| КI кI [t͡ʃʼ/kʼ] | КIу кIу [kʷ'] | Л л [l] | Лъ лъ [ɬ] | ЛI лI [ɬʼ] | М м [m] | Н н [n] | О о [o] |
| П п [p] | ПI пI [pʼ] | ПIу пIу [pʷʼ] | Р р [r] | С с [s] | Т т [t] | ТI тI [t'] | ТIу тIу [tʷ'] |
| У у [w/u] | Ф ф [f] | Х х [x] | Ху ху [xʷ] | Хъ хъ [χ] | Хъу хъу [χʷ] | Хь хь [ħ] | Ц ц [t͡s] |
| Цу цу [t͡sʷ] | ЦI цI [t͡sʼ] | Ч ч [t͡ʃ] | ЧI чI [t͡ʃʼ] | Чъ чъ [t͡ʂ] | Ш ш [ʃ] | Шъ шъ [ʂ] | Шъу шъу [ʃʷ] |
| ШI ШI [ʃʼ] | ШIу шIу [ʃʷʼ] | Щ щ [ɕ] | Ъ ъ [ˠ] | Ы ы [ə] | Ь ь [ʲ] | Э э [a] | Ю ю [ju] |
| Я я [jaː] | I [ʔ] |