Stalînîzm
Stalînîzm amûra rêvebirinê û polîtîkayên Marksîst-Lenînîst e ku ji sala 1927 heta 1953an li Yekîtiya Sovyetê ji hêla Yosîf Stalîn ve hate meşandin.
Stalînîzm | |
|---|---|
| |
 Yosîf Stalîn ku navê wî ji bo peyva Stalînîzmê hatiye bikaranîn. | |
| Dewlet | Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst  |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Di nav xwe de avakirina dewleteke polîs a totalîter a yekpartî, îndûstriyalîzma bi lez, teoriya sosyalîzmê li welatekî, kolektîvkirina çandiniyê, xurtkirina nakokiya çînan, perestiya kesayetiyê[1][2] û bindestkirina berjewendiyên partiyên komunîst ên biyanî ji bo Partiya Komunîst a Yekîtiya Sovyetê, ku ji aliyê Stalînîzmê ve weke partiya pêşeng a şoreşa komunîst a wê demê dihate dîtin.[3] Piştî mirina Stalîn û germbûna Krûşçev, di salên 1950 û 1960î de destalinîzasyon dest pê kir, ku bû sedema kêmbûna bandora îdeolojiya Stalîn li Yekîtiya Sovyetê. Pêla duyem a destalinîzasyonê di dema Glasnosta Sovyetê ya Mîxaîl Gorbaçov de dest pê kir.
Rejîma Stalîn bi zorê civak ji tiştên ku li ser xwe û marqeya wê ya komunîzmê tehdîd didîtin (ku jê re "dijminên gel" dihat gotin) paqij dikir. Di nav wan de mixalifên siyasî, neteweperestên ne Sovyetî, bûrjûwazî, gundiyên xwedî debar ("kulak") û yên çîna karker ku sempatiyên "dij-şoreşger" nîşan didan, hebûn.[4] Ev bû sedema zordestiya girseyî li ser van kesan û malbatên wan, di nav de girtinên girseyî, darizandinên giştî, îdamkirin, û zindankirina li kampên karkirina bi darê zorê û kampên komkirinê ku bi navê gulag têne zanîn.[5] Mînakên herî bi nav û deng Paqijkirina Mezin û kampanyaya Dekulakîzasyonê bûn. Stalînîzm herwiha bi ateîzma mîlîtan, çewsandina girseyî ya dijî olî,[6][7] û paqijkirina etnîkî ya bi koça bi darê zorê hat nîşankirin.[8] Hin dîroknas, wek Robert Service, polîtîkayên Stalînîst, bi taybetî polîtîkayên kolektîfkirinê, ji ber sedema birçîbûnên mezin wek Holodomor tawanbar dikin. Dîroknas û lêkolînerên din li ser rola Stalînîzmê li hev nakin.[9]
Pîşesazîbûn bi fermî ji bo lezkirina pêşkeftina ber bi komunîzmê ve dihate sêwirandin, û hewcedariya pîşesaziyê li Yekîtiya Sovyetê dihate destnîşan kirin ji ber ku Yekîtiya Sovyetê berê ji hêla aborî ve li gorî welatên rojavayî paşde mabû. Wan bawer dikir ku civaka sosyalîst hewceyê pîşesaziyê ye ji bo rûbirûbûna dijwarî û dijminên komunîzmê yên hundir û derve. Pîşesaziya bilez bi kolektîfkirina girseyî ya çandiniyê û bajarîbûna bilez re pêk hat û gelek gundên piçûk veguherîn bajarên pîşesaziyê. Ji bo lezkirina pêşveçûna pîşesazîbûnê, Stalîn malzeme, raman, pisporî û xebatkarên ji Ewropaya rojava û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê îthal kir[10]. Wî bi awayekî pragmatîk bi pargîdaniyên sereke yên taybet ên Amerîkî yên wekî Pargîdaniya Ford Motor re, ku di binê çavdêriya dewletê, di pêşxistina bingeha pîşesaziya aboriya Sovyetê de ji dawiya 1920-an heya 1930-an de bû alîkar. Piştî ku kargehên taybet ên Amerîkî erkên xwe qedandin, pargîdaniyên dewleta Sovyetê dest danîn ser.