Finô

Finô u se truva in-ta rivêa de Punénte, in-ta s̠öna tra-i dòi côi da Crôvas̠òppa e de Côu Nori. A parte de aréna da costa ligüre scituô in-tu teritöriu de stu cumüne chi a l'è spartia in sincue töcchi da-i côi da s̠öna. A primma parte, che a va da-u côu da Crôvas̠òppa a-a colla, che a riva arénte a-u mô, unde a se truva a fortes̠s̠a de Castelfrancu, a l'è cuélla da lücalité de Marina. A levante de sta colla chi, dita du Gottero ascì, a gh'é a marina da lücalité de Pia che a riva fin a-u côu du Castelléttu, poi separùn da-u côu San Dunôtu da üna aréna da-u mèximu numme. A-a fìn a gh'è a marina de Varigotti, cunpresa tra-u côu de San Dunôtu e Côu Nori, e divis̠a a meité da-u côu de punta Crena. L'area a levante de punta Crena a cunprende cuarche d'üna tra-e aréne ciü bèlle e cunusciüe de tütta a rivêa de Punénte, cumme l'ansa di Saracìn^[4] e l'aréna du Malpasso^[5].

Finô u l'è bagnùn da tréi sciümére: a Pora, u sö afluénte Aquila e a Susà, a cuôle a se caccia in-tu Mô Ligüre a Pîa. E valè de ste sciümére chi i sùn separè da-i vari bricchi da s̠öna e u gh'è ascì, a levante du céntru du pais̠e, l'ôtucianu de Môgne, riccu de gréndi e inpurtànti ôrme, unde i sùn stète truvè varie testimunians̠e da presens̠a de l'ommu primitivu in-ta s̠öna.

Preistòia

A s̠öna de Finô a l'è stèta abitô fina da-u Paleoliticu, cumme testimuniùn da di retruvaménti in-te l'ôrme de l'area, tra-e cuôli cuélla de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì^[6]. In-te sta ôrma chi u l'è stètu truvùn ün di sepürti ciü antighi d'Euröpa, che u remunta a ciü o menu 25.000 anni fa, ditu u sepürtu du "S̠uénu Prìnsipe". A particularitè de stu sepürtu chi, de ün fiö de 15-16 anni, a l'è a ricches̠s̠a du sö curedu e a cunpletes̠s̠a du retruvaméntu, fètu u primmu de mas̠u du 1942 da-a squadra du prufesü Luiggi Bernabò Brea^[7]. Ôtri retruvaménti, ciü res̠énti, i sùn stèti fèti in-ta cuscì dita "tôna de fôie"^[8], parte da grénda ôrma de Môgne^[9], e turna in-te l'Armassa, unde u l'è stètu truvùn ün primitivu semetéiu cun chinse sepürti.

Tantu inpurtànti i sùn ascì e dexéne de scrite in sce ciatte prie da s̠öna, cunusciüe cumme "ciappe", tra-e cuôli se regurdan u Ciappu de Cunche^[10], u Ciappu da Sô^[11] e u Ciappu di Séixi^[12].

A-a giurnô d'ancö a ciü parte di reperti truvòi in-ta s̠öna a l'è cunservô e vixibile in-tu müs̠eu da sité, scituùn in-tu cunventu de Santa Caterina, a-u Burgu^[13].

Eté antiga

U teritöriu du cumüne de Finô u l'è stètu cuntrulùn da varie pupulasiòi in-tu cursu di seculi. S̠a primma de l'eté di Rumôni sta s̠öna a l'éra ün inpurtànte area di cumerci, esendu a-u cunfin tra-i teritöri di ligüri Sabazi e di Ingauni^[13]. De stu periudu chi a testimunians̠a ciü famus̠a a l'è següraménte cuélla du "Vilàggiu de Agnime", céntru furtificùn in simma a-a Ruca de Perti e pupulùn da-u IX seculu fìn a-u IV seculu a.C., scrövertu in-tu 1959 da üna spedisiùn de l'Institûtu Internasiunôle de Stüdi Ligüri^[14].

De l'eté rumôna i ghe sùn nümerus̠i resti, scibén che a no gh'éra ancura di grossi céntri, s̠untòi a-e stradde che i traversôvan a s̠öna, survatüttu da l'inpurtànte via Julia Augusta che, custruia pe oréi de l'inperatû Cesare Gustu, in-te stu töccu chi a s̠untôva Vada Sabatia (d'ancö Vué) cun Albingaunum (Arbenga), e da cuscì dita "Stradda Romera". Testimunians̠e de ste stradde chi i sùn i sincue punti rumôni, du I-II seculu d.C., da valô Ponci (da-u latìn Vallis Pontium, "a valô di punti"), valô segundaria da sciüméra Susà. Chi i se truvôvan ascì, tra-i cuscì diti punte Müttu e punte de l'ègua, de antighe côve pe l'estrasiùn da pria du Finô^[15][16].

A remunta ciü o menu a-u IV-V seculu d.C. a custrusiùn da primma géxa paleocrestiana in-ta lücalité de Pîa, cunusciüa cumme a "ceive de Finô", da cuôle a l'è ancura vixibile a parte ciü bassa. A se truva sutta a-u cunventu di scapüsìn de San Fransescu, unde a l'è stèta scröverta doppu di travai a-u cunventu fèti tra-u 1940 e u 1945^[17].

A despetu du creppu di rumôni a Ligüria a resterà ancura pe ün pö de tenpu sutta a-i bisantìn, cun-a cuscì dita Provincia Maritima Italorum, cuande u restu da Cianüra Padana u l'éra s̠a cuntrulùn da-i lüngubardi. Pe difende u limes, che u caminôva lüngu a sùra di munti, i sùn stèti realis̠òi di castra, tra-i cuôli se regurdan u Castrum Perticae e i castra de Pia e de Orcu. U Castrum Perticae, cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn ascì (da-u numme de l'arénte gexétta^[18]), u l'è üna furtificasiùn du VI-VII seculu scituô in simma a l'értu briccu che u divide Perti da valô de Orcu Feìn, dunca cuélla da sciüméra Aquila, arénte a-u scitu de l'antigu céntru ligüre du vilàggiu de Agnime^[19]. U castéllu de Orcu (Castrum Orche) u se truva a levante du pais̠e da-u mèximu numme, arénte a-a géxa de San Lencìn, e u cuntrulôva ségge a valô du riàn Curnei (afluénte da Susà, a levante) che a valô de Feìn, a punénte^[20]. Cun-u castéllu de Varigotti (Castrum Varicottis), scituùn in simma a-u côu de punta Crena e desentégùn in-tu 1341 da-i s̠enéis̠i^[21], ste furtes̠s̠e chi i furmôvan u scistema de difeis̠a de l'area, primma da custitusiùn du Marchexùn^[13].

Mediuevu

U mèximu arguméntu in detàggiu: Marchexùn de Finô.

U cuntrullu di bisantìn u l'è finiu in-tu VII seculu, cun-a cuncuista du re di lüngubardi Rutari du picenìn pais̠e de eté rumôna che u se truvôva a-a fuxe da Pora in-tu 641 e, in-tu 643, du pais̠e de Varicottis, du cuôle i sùn stèti desentégòi u primmu castellu e e müraie^[21].

Doppu i seculi ciü scüri de l'ôtu mediuevu a primma testimunians̠a scrita du Finô a remunta a-u 967, cuande l'inperatû Otun I u cunsegnôva a Aleramo du Munferùn e tère da cuscì dita môrca Aleramica, tra-e cuôli u l'è indicùn u castellu de Orcu ascì. Tra-i discendenti de Aleramo u se pö regurdô Riccu du Vasto, ditu ascì Du Caréttu, mens̠unùn in-te ün dipluma du 1162 unde l'inperatû Federiccu Bôrbarussa u dôva a lé de tère e di tituli, tra-e cuôli cuéllu de marchéis̠e de Savuna, cun pudesté surva a s̠öna de Finô ascì^[20]. Scibén che a sö investitura a l'éra surva ün teritöriu benbén ciü grossu, u sö puréi u l'éra a-a fìn efettivu sölo in-te l'area du Finô (dètu che Savuna in pochi anni a diventerà ün liberu cumüne) e dunca u se fa incuménsô a stòia du Marchexùn propriu in-tu 1162, cun Riccu du Caréttu cumme sö primmu marchéis̠e.

Da-a fìn du XII seculu a cuménsa ün periudu de grénde s̠viluppu pe tütta a s̠öna, aviùn cun-a realis̠asiùn da primma parte du Castél Govone (foscia in-tu 1172^[22]), in simma a-a colla du Becchignolo^[23]. Inpurtànte a l'è ascì a fundasiùn, fèta pe oreité du marchéis̠e Riccu II, du céntru de Burgu (mens̠unùn pe-a primma otta in-tu 1213 cumme Burgus Finarii, u "Burgu du Finô") tra-a fìn du XII e u prinsipiu du XIII seculu, u cuôle u deventerà préstu a capitô du Marchexùn. De ciü, a fundasiùn a l'è stèta foscia fèta a-u pustu de ün ciü antigu pais̠e, dèti di res̠énti retruvaménti sutta a-a ciassa du tribunô, remuntanti a-u X seculu^[24].

In-tu XIV seculu, cun-a crescita du puréi du Marchexùn (cumme a fundasiùn du Marchexùn de S̠üccaellu in-tu 1397 da parte de ün ramu da famia di Du Caréttu) a Repübbrica de S̠éna a incuménsôva a avéi de mire in-sciu Finô de moddu de tacô tütta a rivêa de Punénte, dètu che i Du Caréttu i cuntrulôvan a söla stradda che da-u mô a l'andôva a-u Ducôto de Milan che a no fusse sutta a-i s̠enéis̠i. Pe sti mutivi chi a scciuperà in-tu 1447 a cuscì dita guéra du Finô (che in-tu mentre u l'éra sutta a-u marchéis̠e Galiottu I), e che a fenirà l'annu doppu cun-a vitöria s̠enéis̠e, scibén che cuésti i saran caciòi s̠a in-tu 1450 da-e trüppe de Giuanne I^[24]. A stòia de sta guéra chi a l'è cuntô da Gianmario Filelfo, scrivàn s̠enéis̠e cuntenpuraneu a-i fèti, in-tu sö libbru Bellum Finariense, du 1453^[25].

In-ti anni sucessivi i sùn stète realis̠è e növe müraie du Burgu^[26], ancura vixibili cu-e tréi purte de purta Carétta^[27], purta Testa^[28] e purta Rumôna du Murìn, e a famus̠a ture di diamanti de Castél Govone (du 1490)^[23]. In-tu 1462 u l'è stètu restruturùn u Palas̠s̠u du Tribunô^[29] e, in-tu 1492, a s'è custruia a particulô géxa de Nostra Scignura du Loreto a Perti, cunusciüa cumme a géxa di sincue canpanìn ascì^[30].

Eté muderna

In-tu periudu sucessivu a-a vitöria in-ta guéra du Finô, u Marchexùn u l'è arivùn a-u sö mascimu splendure, cuncuistandu vari pais̠i lüngu a Valô Burmia, fina a Saliceto e a Paroldo, fètu che u purtôva gréndi ricches̠s̠e da-i cumerci. In-tu mèximu periudu a gh'è stèta a custrusiùn de vari palas̠s̠i de famie nobili^[24], cumme i Ricci, che i gh'àn avértu u sö palas̠s̠u in-tu 1529^[31], i Cavasola^[32] e, tra-i ciü inpurtànti, i Buraggi^[33][34][35].

Però u muméntu de pôxe u l'è scentùn préstu: cun-a scüs̠a de cuôrche revurta cuntra a-u marchéis̠e Alfonsu II e a-u sö môguvernu, a Repübbrica de S̠éna in-tu 1558 a l'à mesciùn cun sucessu guéra a-u Marchexùn. A ogni moddu a l'à cuntrulùn u Finô sölo fìn a-u 1602, cuande, cun-a murte de l'urtimu marchéis̠e (Sfors̠a Dria), u végiu marchexùn u l'è passùn sutta a l'inperu spagnollu, restandu de iure ün feudu inperiô. Pe-a Spagna u cuntrullu de Finô u l'éra tantu inpurtànte dètu che u cunsentiva ün seisu a-u mô pe-u cuscì ditu "Camìn spagnollu" u cuôle, traversu u Ducôto de Milan, u cunsentiva a-e trüppe da Spagna e da Napuli de rivô in-te Fiandre, pruvinse ribelli. A-u periudu spagnollu i remuntan varie custrusiòi, a-a giurnô d'ancö ancura existenti, cumme a purta Reôle, realis̠ô a-u pustu da purta Carétta^[27], u rafurs̠améntu di castelli s̠a pres̠enti, a custrusiùn da furtes̠s̠a de San Giuanne, surva a-u céntru du Burgu^[36], l'ôrcu triunfôle da Marina^[37] e a scistemasiùn de varie géxe, cumme cuélla de San Biôxu^[13][24].

A fìn da duminasiùn spagnolla, in-tu 1707, a curispunde a-u defenitivu declìn du Marchexùn, catùn da S̠éna in-tu 1713, a cuôle a l'è stèta l'urtima feudataria de Finô, es̠ercitandu u sö cuntrullu traversu ün guvernatö. Scinbulu da növa gestiùn a l'è a destrusiùn, in-tu 1715, de Castél Govone; gestiùn che a l'à duvüu gestî de revurte asci, cumme cuélle du 1730 e du 1734, e ün invasiùn di piemontéis̠i. Cun-a Pôxe de Acquisgrana du 1748 u cuntrullu de Finô u l'è stètu du tüttu dètu a-a Repübbrica de S̠éna, a cuôle a l'à tacùn dritaménte a s̠öna a-i sö dumini, restandu cuscì Finô sölo de iure ün marchexùn, cunservandu però i sö antighi Statuta^[13][38].

Eté cuntenpuranea

L'antigu Stôtu u l'è dunca finiu du tüttu in-tu 1795, cuande, cun l'invasiùn de trüppe francéis̠i de Napuleùn e a creasiùn da Repübbrica Ligüre, i sùn stèti abulîi i végi tituli e i feudi, cun l'aministrasiùn lücale che a l'è stèta mudernis̠ô. Inprinsipiu tacùn in-tu departiméntu da Maremula, cun capulögu a-a Prìa, cun l'anesiùn da Ligüria a l'inperu francéis̠e Finô u l'è stètu inseriu in-tu departiméntu de Muntenötte, unde u l'éra capulögu de ün canton de l'arrondissement de Savuna. U remunta a stu periudu chi a custrusiùn du Teôtru Aycardi, u ciü antigu de tütta a rivêa, avértu in-tu 1806^[39].

In-tu 1815, doppu a cürta speriéns̠a da Repübbrica S̠enéis̠e, u Finô, e tütta a Ligüria ascì, i sùn passòi a-i Savüia pe decisiùn du Cungressu de Vienna e dunca inserîi, fìn a-u 1927, in-ta pruvinsa de S̠éna, pe poi pasô in-ta növa pruvinsa de Savuna^[40]. In-te cuéllu annu u l'è stètu creùn u cumüne de Finale Ligure ascì, cun l'uniùn di trèi pais̠i du Burgu, de Pia e da Marina^[41].

In-ti anni da primma guéra mundiô a Finô a cuménsôva ün prucessu de industrialis̠asiùn, cun-a creasiùn de oficine da Marina (che i faxevan côri féruviàri), poi catè da l'ommu d'afôri s̠enéis̠e Rinaldu Piaggio, u cuôle u l'à inandiùn ün stabiliméntu pe-a prudusiùn de aérei. Fìn a-u sö stramüu a Villanöva d'Arbenga in-tu 2014, sta chi a l'è stèta a realté de travaiu ciü inpurtànte du pais̠e, cu-i stabiliménti da Piaggio Aerospace, a-a giurnô d'ancö pe-a ciü parte derucòi, che i ocupavôn üna grossa area arénte a-u côu da Crôvas̠òppa^[42].

Dèta a sö lünga e inpurtànte stòia in-tu 2007, cun decrétu du prescidénte da repübbrica, u cumüne de Finô u l'à ricevùn u titulu de sité. Da-u 1973 a-u 2011 u l'à fètu parte da Cumünité Muntana Pollupice ascì, a-a giurnô d'ancö derlenguô^[43].

U céntru du cumüne de Finô u l'è spartiu in-te frasiòi stòriche de Burgu, Pia e Marina, tachè asemme in-tu 1927. Gh'è ascì de ôtre frasiòi, végi cumüni d'ancö tacòi a Finô, cumme Lacremô, Versi e Varigotti (cumüni fìn a-u 1896, cun Pîa), Gura e Ölle (a-u Burgu, u 14 avri 1869), Perti (cun-u Burgu da-u 1877), ôtre che Môgne, Muntixélu e San Benardìn.

Finô u cunfina cun Borsi Verési e U Tû a punénte, Côrxi, Orcu Feìn e Véssi versu munte e cun Nori a levante; a sud u l'è bagnùn da-u Mô Ligüre.

Evulusiùn demugràfica

Abitanti censî^[44]

Minorànse fulén

Segundu l'ISTAT, a-u 31 dixénbre 2017, a Finô i gh'éran 880 rexidenti fulén.

Architetüe religiuse

Finô u l'è a-a giurnô d'ancö ancura divis̠o tra-i prevostri de növe géxe, cun s̠urisdisiùn in di teritöri che ciü o menu i sùn i méximi di cuélli di végi cumüni d'ancö tacòi a-a sité^[45]. U l'è interessante véi cumme, dètu che e due lücalité de Gura e de Ölle i sùn stète catòi da-u marchéis̠e Riccu II "sölo" in-tu 1212 (vari anni doppu a custitusiùn du Marchexùn), a-a giurnô d'ancö ste due parocchie chi a se truvan ancura sutta a-a dioces̠i de Arbenga-Inperia, cumme a vexìna Prìa, e nu sutta a cuélla de Savuna-Nori, cumme u restu du cumüne de Finô^[46][47].

Parocchia du Burgu

• Colegiôta de San Biôxu: a l'è a sêde da parocchia da lücalité du Burgu e üna de due baxiliche de Finô. A nu l'è tantu céra a dôta de custrusiùn de sta géxa chi, cun-a sö primma testimunians̠a scrita che a remunta a-u 1162, cuande a se truvôva ancura föra da-e müraie du pais̠e (San Biôxu extra-muros). Tra-u 1372 e u 1375 a géxa a l'è stèta recustruia dréntu a-u burgu segundu ün stile göticu e, in-tu 1463, u l'è stètu realis̠ùn in simma a üna de ture de müraie du pais̠e, u sö canpanìn. Sacches̠ô in-ta guéra du Finô, a géxa de San Biôxu a l'è stèta turna recustruia tra-u 1634 e u 1659 in-te ün stile baroccu^[48][49].
• Géxa e Cunventu de Santa Caterina: custrusiùn incuménsô in-tu 1359 pe oréi du marchéis̠e Sorsu, pe döverô a géxa cumme sepürtu pe-a sö famia, a l'è stèta a sêde fìn a-u 1802 di frè dumenichén, pe poi ése trasfurmô in-te üna galéra. Serô a galéra ascì, a-a giurnô d'ancö cuéllu de Santa Caterina u l'è deventùn ün inpurtànte céntru cultürôle, sêde du müs̠eu da sité, de üna bibliutêca e de ün auditorium, u cuôle u se truva dréntu a géxa stessa^[50][51].
• Géxa "Regina Pacis": a se truva in-scia riva du munte da Crôvas̠òppa, de la da-a sciümére Pora e s̠untô a-u senté napuleunicu pe Véresi.
• Géxa de San Giuseppe Calans̠ano: a se truva lüngu a stradda pe-a Marina e a l'éra in prinsipiu dedicô a San Tognu. A l'è cunusciüa cumme a géxa di Scolopi ascì, dètu che da-u 1831 a l'è stèta a sêde de sta cungregasiùn religiusa chi, inpegnô in-te l'educasiùn di matétti che i rivavan da-e famie ciü povere^[52].

Parocchia da Marina

• Colegiôta de San Giuanne Batista: l'ôtra baxilica de Finô, a l'è a sêde da parocchia da lücalité de Marina. Grénda géxa in stile baroccu, a sö realis̠asiùn a l'è duvüa a l'oréi du vescu Anbröxu Fieschi. Lé u oréiva appuntu rinpiasô a végia ceive de Finô cun üna ciü inpurtànte géxa, ordenandu cuscì u prinsipiu di travai in-tu 1567, scibén che a custrusiùn a cumenserà sölo in-tu 1619 e a dürerà pe sincuantasincue anni, fìn a-u 1674. I travai sucessivi, cumme a növa faciôta du 1762 e a cüpula du 1780, i l'àn dètu a-a géxa u sö spétu d'ancö^[53][54][55].
• Ceive de Finô: a l'éra a ciü antiga géxa da s̠öna, realis̠ô segundu u stile paleocrestian in-tu V seculu e dedicô a San Giuanne Batista, San Nas̠ariu e San Celsu. Largô varie otte, cun-u sviluppu du burgu da Marina u prevostru da lücalité u l'à però stramüùn in-ta növa parocchia, cun-a végia géxa che a l'è pasô a-i scapüsìn, surva a-a cuôle i gh'àn custruiu ün cunventu. Gras̠ie a di scôvi, fèti tra-u 1939 e u 1946, u l'è puscibile véi a-a giurnô d'ancö a sö parte ciü bassa^[17][56].
• Géxa de Santa Maìn Manéna de' Pas̠s̠i: cunusciüa cumme a Géxa di Néigri ascì, da-u curû de cappe da cas̠assa ligô a sta géxa chi (cuélla da Santiscima Trinité e da Murte), a sö custrusiùn a l'è incuménsô in-tu 1697, pe fenî in-tu 1706. A-a giurnô d'ancö a l'è cunusciüa pe-u sö gréndu pres̠epiu, ün di ciü bèlli da sité^[57].
• Géxa e Cunventu de San Fransescu: fìn a-i anni 90 sêde di scapüsìn, i se truvan in-scia stradda pe Burgu. Géxa e cunventu i sùn stèti custruî surva l'antiga ceive de Finô tra-u 1582 e u 1585 ma derucòi in-tu 1628, pe poi ése recustruî tra-u 1642 e u 1644, segundu u spétu d'ancö^[56][58].

Parocchia de Pia

• Abbas̠ia de Santa Maìn: custrusiùn realis̠ô surva a üna géxa benbén ciü antiga, dedicô sénpre a Santa Maìn e s̠a pres̠ente in-te ün attu du 1170, unde a l'è indicô cumme üna prupieté de l'abbas̠ia de San Cuintìn de Spigno. L'inpunente canpanìn, da l'ôta punta a öttu lôti e realis̠ùn cun-a cuscì dita pria du Finô, u remunta a-u XIII seculu e u l'è a söla parte da géxa mediuevôle restô intégra, dètu che sölo de parte picine da primma custrusiùn i sùn ancura vixibili. In-tu 1474 a géxa, pe dumanda du marchéis̠e Galiottu II a-u papa Sistu IV, a l'è stèta afidô a-i frè orivetén, di benedetìn lighé a-a növa cungregasiùn de Munte Orivetu, i cuôli i l'àn largùn a géxa, purtandu da-a Tuscana varie upere d'arte. U remunta a stu periudu chi a realis̠ùn du durmitöiu e du refetöiu, cun l'inprinsipiu da custrusiùn di dòi ciostri ascì, che i resteràn però da finî fina a-u 1921. Tra-u 1724 e u 1729 l'abbas̠ia a l'è stèta recustruia segundu u sö spétu d'ancö, cun üna söla navôta e cun-a bèlla faciôta decurô da vari dipinti^[59][60][61].
• Capélla de San Tugnìn Abùn a-u Munte: a se truva in-te l'area de Pia cunuscica cumme "Munte de Pia", lüngu a stradda (a SP54) che, muntandu da-a valô du Pora, a traversa l'ôtucianu de Môgne, in-te üna pusisiùn da-a cuôle a gh'è üna vista panuramica in-sciu restu du cumüne de Finô. A capélla a l'à ün particulô canpanìn, da-a cianta a triangulu, ün di pochi in-te tütta a Ligüria^[62][63].

Parocchia de Lacremô

• Géxa de San Ciprian: a l'éra a sêde da parocchia de Lacremô, a-a giurnô d'ancö stramüô in-te üna custrusiùn ciü növa. A l'è u frütu de sucessivi derucaménti e recustrusiòi, cun üna primma géxa, descroverta gras̠ie a di scôvi, che a remunta foscia a l'éte rumôna. A segunda géxa, d'éte mediuevôle, a l'éra stèta realis̠ô cun ün stile rumônicu tra-u XII e u XIII seculu e, pocu doppu, u gh'è stètu s̠untu u canpanìn ascì, u ciü antigu du Finô. U spétu d'ancö da géxa de San Ciprian u riva da dòi largaménti sucessivi, l'urtimu di cuôli in-tu XVIII seculu, cun-a géxa che a l'è restô in funsiùn fina a-u 1932, cuande a parocchia a l'è stèta stramüô in-ta sö növa sêde^[64][65].
• Géxa di Santi Curneliu e Ciprian: a l'è a parocchia de Lacremô d'ancö, custruia tra-u 1931 e u 1932 in-te üna pusisiùn ciü vexìna a-u növu céntru du pais̠e, dètu che a végia géxa a se truva in-scia riva du munte Tolle, in-ta parte végia du burgu. A növa géxa, du tüttu custruia cun-a cuscì dita pria du Finô, a l'è stèta realis̠ô segundu ün stile néu-rumônicu in tréi navôte e cun ün értu canpanìn^[66][67].
• Géxa de San S̠enô: a l'è scituô in-ta lücalité de Versi, in-scia riva di munti de frönte a cuélla de Lacremô, da l'ôtra parte da valô da sciüméra Susà^[68].
• Oratoiu de San Bastianìn: custrusiùn che a remunta a-u XIV seculu e recustruia in-tu XVI, a se truva dapé a-a végia géxa de San Ciprian. A l'è üna custrusiùn séncia, cun üna söla stansia e üna picina sacristia, a-a giurnô d'ancö vöia dètu che i arêdi i sùn stèti stramüòi in-ta növa géxa, in-tu fundu da valô.
• Capellétta de Nostra Scignura da Mis̠éicordia: scituô a ün incröxu da stradda che a munta da-u fundu da valô a-u pais̠e végiu de Lacremô. A l'è dedicô a-a mèxima Madonna du Santuaiu de Savuna.
• Capélla de Nostra Scignura du bùn viéggiu: a se truva a-a fìn da stradda che da Lacremô végiu a china in-ta valô.

Parocchia de Muntixélu

• Géxa de San Dalmas̠io Môrtire: parocchia da lücalité de Muntixélu, a l'è stèta custruia doppu u derucaméntu da géxa ciü antiga, che a remuntôva a-u XIV seculu, da cuôle u resta in pé u canpanìn.

Parocchia de Perti

• Géxa de San Eusébiu: sêde da parocchia de Perti, a cunsciste in-te due custrusiòi. A primma, che a remunta a-u XI seculu, a l'é stèta realis̠ô surva a üna cripta de éte rumôna, pres̠ente s̠a in-tu II-I seculu a.C. U sö spétu d'ancö u l'è però da fìn du XV seculu, cuande a géxa a sara derucô pe ése poi recustruia ciü grénda. Particularitè da végia géxa de San Eusébiu a l'è u canpanìn "a veira", pocu cumüne tra-e géxe lìgüri. Però sta custrusiùn chi a deventerà préstu troppu picina pe-i bes̠ögni da cumünité de Perti e dunca, in-tu 1714, a l'è stèta incuménsô a realis̠asiùn da növa géxa, acostu a l'ôtra. Grénda custrusiùn, de furma a fegura a öttu lôti, a l'è stèta custruia pe-a ciü parte cun de prie che i rivôvan da castél Govone, desentégùn in-tu 1715 da-i s̠enéis̠i^[69][70][71].
• Géxa de Nostra Scignura de Loreto: cunusciüa cumme a "géxa di sincue canpanìn" ascì, a l'è üna de custrusiòi ciü famus̠e de Finô, tantu che a sö prugettasiùn a l'è stèta atribuia, ôruneaménte, a-u Bramante. U sö prugèttu u pia es̠énpiu da de realis̠asiòi fiurentìne du Brunelleschi e a l'à cumme mudéllu scuéxi de següru a cuscì dita Capélla Portinari, a Milàn. A custrusiùn de sta géxa chi a remunta ciü o menu a l'annu 1470, in-tu periudu du mascimu splendure du Marchexùn, cun ün s̠ögu de curû ötegniu cun l'üs̠u da pria du Finô, di matòi e de materiôli gianchi, cumme in-ta vexìna ture de castél Govone^[30][72].
• Géxa de San Bastianìn: géxa realis̠ô ciü o menu in-te l'annu 1490 pe oréi du cardinô Carlu Duménegu Du Caréttu, u cuôle u vegniva propriu da-u Finô, che u l'à ordenùn a custrusiùn du purtô da géxa ascì. Da-a séncia faciôta a cabana, segundu ün stile rumônicu, a géxa a l'è divis̠a in tréi navôte e a gh'à di interni cun di ricchi afreschi. Diferenteménte da-a ciü parte de ôtre géxe de Finô, cuélla de San Bastianìn a nu l'è stèta recustruia, cunservandu cuscì u sö spétu originôle^[73][74].
• Capélla de San Tugnìn: géxa antiga e picina, a l'è stèta realis̠ô tra-u VI e u VIII seculu arénte a-u Castrum Perticae, in simma a l'értu briccu che u divide Perti da-a valô da sciüméra Aquila. Inprinsipiu custruia segundu ün stile rumônicu, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn sucessiva a-u forte subrillu du 1887, fètu de moddu da regurdô e capélle de canpagna custruie in cuélli anni^[18][75].

Parocchia de Gura

• Géxa de San Bertumé apostulu: realis̠ô in-tu XIV seculu, a l'è stèta a parocchia de Gura fina a-a custrusiùn da növa géxa, dedicô senpre a San Bertumé, ciü vexìna a-u céntru du pais̠e. A-a giurnô a se truva in-te ün stôtu de abandùn, cun-u téite pe-a ciü parte derucùn, mentre u canpanìn u l'è in-te üna cundisiùn méiu. Custruia cun-a pria du Finô, a regurda in-tu stile cuéllu da géxa de San Eusébiu de Perti, dètu che ste architetüe chi, derivè ciü da custrusiòi piemuntéis̠i che ligüri, i éran benbén cumüni in-tu Marchexùn^[76].
• (növa) Géxa de San Bertumé apostulu: a l'è stèta prugetô in-ti anni sincuata, pe poi ése custruia tra-u 1957 e u 1962, cun üna cianta a cruxe inclinô, in simma a-a colla de Gura. E canpône de sta géxa chi i sùn stète realis̠è cun-u metallu ötegniu da-a füs̠iùn de cuéllu du canpanìn da végia géxa^[77].
• Capélla de Nostra Scignura de Loreto: capélla che a l'è stèta custruia in-tu XVII seculu, diversaménte da-a sö intitulasiùn uficiô a l'è cunusciüa da-i abitanti de Gura cumme a "Capélla da Nunsiô". Üna res̠énte tradisiùn lücale a ure però che a relativa festa a no ségge festegiô u 25 môrsu, ma in-ta primma dumenega doppu a Pascua, pe nu cuntrastô cun-u clima sacru da cuares̠ima^[78].
• Capélla de San Las̠s̠aru: a se truva in-ta lücalité de Gura da-u mèximu numme. U sö spétu d'ancö u remunta a üna recustrusiùn du XVI seculu^[79].
• Capélla de Santa Rösalia: a l'è scituô in-ta cuntrô de Brasale. A capélla a remunta a-u 1632 e a l'è stèta da pocu resturô^[80].
• Capélla de Nostra Scignura da Néive: a se truva in-ta cuntrô de Vals̠érùn, versu a valô de Côrxi, e a l'è stèta realis̠ô in-tu XVII seculu survatüttu gras̠ie a-e dunasiòi di fedeli, e cuôli i l'àn cunsentiu de custruî u canpanìn e a sacristia ascì^[81].

Parocchia de Ölle

• Géxa de San Giuanne Decollùn: a l'è a sêde da parocchia da lücalité de Ölle, custruia in-tu 1634. In-ta géxa a gh'è ascì üna statua da dedicô a-a Madonna Auxilium christianorum (cunusciüa cumme a "Madonna di favìn"), a-a cuôle a l'è dedicô a festa du 22 mas̠u, da pocu scistemô^[82].

Parocchia de Varigotti

• Géxa de San Lurénsu: a l'è a sêde da parocchia de Varigotti, custruia pe üna primma otta in-tu XIV seculu, segundu ün stile tardu-göticu. Da custrusiùn mediuevôle u resta sölo u canpanìn, in parte recustruiu, dètu che u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna realis̠asiùn sucessiva, fèta cun ün stile baroccu. A géxa a pres̠enta üna cüpula e üna faciôta decurô cu-e bande oris̠ontali cumüni in tante géxe ligüri e a l'è stèta avérta turna, doppu a sö recustrusiùn, in-tu 1725, vegnindu sübitu deciarô cumme a parocchia du pais̠e^[83].
• (végia) Géxa de San Lurénsu: a l'è scituô in-ta riva du munte daré a punta Crena, surva a-a cuscì dita ansa di Saracìn, e a l'è üna de custrusiòi ciü antighe da s̠öna, che a remunta a-u VI-VII seculu. In-tu 1127 a sö prupieté a l'è pasô da-u vescu de Arbenga Otun I a-u munestê benedettìn de l'is̠ura de Lérins, in Pruvens̠a, scibén che a l'è finia préstu sutta a-a Ceive de Finô, in cuélli anni a géxa ciü inpurtànte da s̠öna dètu che i batés̠i i vegnivan fèti sölo l'. U sö spétu d'ancö u l'è cuéllu de üna recustrusiùn sucessiva, du XV seculu. Però, in-tu 1586, dèta a sö pusisiùn pocu acescibile e e picine dimensciòi, a parocchia a l'è stramüô in-te l'Oratoiu de San Tugnìn, in-tu céntru du pais̠e^[84][85][86].
• Oratoiu de San Tugnìn Abùn: u l'è üna custrusiùn che a se truva lüngu a SS1 Aurelia, arénte a-a parocchia de San Lurénsu e a végiu palas̠s̠u du cumüne, che a remunta ciü o menu a-u XIV seculu. A l'à üna strutüa a navôta séncia e a l'è a sêde da casas̠s̠a da-u mèximu numme. De ciü, tra-a serô da végia géxa de San Lurénsu e a custrusiùn de cuélla növa (prinsipalménte pe-u XVII seculu), a l'è stèta sêde da parocchia de Varigotti^[87].

Architetüe civili

• Palas̠s̠u du tribunô: u l'è ün di palas̠s̠i ciü cunusciüi de Finô; u se truva in-tu céntru de Burgu e u prende u sö numme da-u fètu d'ése stètu, scuéxi fina a-a giurnô d'ancö, ségge a sêde du tribunô du Marchexùn che ün palas̠s̠u de s̠ustisia ascì. U l'è mens̠unùn pe-a primma otta in-tu 1311, dunca u l'è foscia stètu realis̠ùn a-u tenpu da fundasiùn de Burgus Finarii pe oréi de ün di primmi marchéis̠i scibén che, segundu di res̠énti retruvaménti, in-te l'area i gh'éran s̠a de custrusiòi ciü antighe. U palas̠s̠u du tribunô u l'è stètu anpliùn varie otte, tra-e cuôli i sùn stèti inpurtànti i travai du XV-XVI seculu, che i gh'àn dètu u sö spétu d'ancö a-a faciôta, riccaménte decurô cun di afreschi^[29][88].
• Palas̠s̠u Ricci: palas̠s̠u da famia da-u méximu numme, u sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da recustrusiùn du 1529. U se truva a-u Burgu, in-scia ciassa de Santa Caterina, scibén che a sö intrô prinsipô, decurô da ün gréndu purtün, a l'éra da l'ôtru lôtu, in-sciu cuscì dito caruggiu du munisipiu. U l'é stètu a sêde du cumüne du Burgu da-u 1863 fìn a-a sö supresciùn, in-tu 1927^[31].
• Villa Gallesio-Sanguineti: custruia in-scia riva de levante da valô da sciuméra Aquila, a l'è stèta a villa da famia Gallesio. A l'è deventô famus̠a pe l'ativité de ün di sö propietari, Sorsu Gallesio, u cuôle, ün butanicu, u l'à döverùn i terén da villa pe-i sö stüdi in-sci èrburi da früta, primma da pubblicasiùn du sö libbru Pomona Italiana^[89].
• Teôtru Aycardi: teôtru da lücalité du Burgu, u l'è stètu custruiu tra-u 1804 e u 1806, a-u pustu du ciü végiu oratoiu di Scolopi. U l'è u ciü antigu teôtru de tütta a rivêa, da-u 2019 avértu turna a-u pübrico^[90][91].
• Teôtru Camillo Sivori: u se truva in-ta lücalité da Marina, lüngu l'Aurelia, e a sö custrusiùn a l'é cumensô in-tu 1863, pe finî tréi anni doppu. Realis̠ùn segundu ün stile neu-clascicu, u l'è dedicùn a l'urtimu boccia de Paganìn, u cuôle u l'axèiva partecipùn a l'avertura de stu teôtru chi. A-giurnô d'ancö, e da vari anni, u Sivori u l'è serùn, dètu u sö bes̠ögnu de inpurtànti travai de manutensiùn^[92][93].
• Ôrcu a Margaritta Teresa d'Asburgo: u l'è stètu custruiu tra mas̠u e agustu du 1666 pe-u rivu da s̠uéna fia du re Féipo IV de Spagna a Finô, cuande a l'éra in viéggiu pe Viénna pe andô a mariô Puldu I d'Austria. U l'è ün gréndu ôrcu sénciu pugiùn surva cuattru chinole, realis̠ùn segundu ün stile clascicu^[37][94].
• Punti rumôni: a Finô i ghe sùn vari punti de l'antiga Via Julia Augusta, che a pasôva in-te valè daré a-u pais̠e, cumme i sincue, in particulô, da valô Ponci^[15].

Architetüe militôri

• Castrum Perticae: da-u latìn "castéllu de Perti", cunusciüu cumme castéllu de San Tugnìn ascì (da-u numme de l'arénte gexétta^[18]), a l'è üna furtificasiùn custruia da-i bisantìn che a se truva in simma a l'értu briccu che u divide Perti da valô da sciüméra Aquila. A sö realis̠asiùn a l'è foscia du VI-VII seculu, dunca a remunta a primma de l'invasiùn di lüngubardi, e a l'è mens̠unô pe-a primma otta in-te ün dipluma du 1162 de l'inperatû Federiccu Bôrbarussa. U l'è stètu pocu a pocu abandunùn cun-u sviluppu du pais̠e du Burgu a partî da-u XIII seculu. A-a giurnô d'ancö i restan sölo de ruvine e di töcchi de müraie^[19][95].
• Castél Govone: scituùn in-sciu briccu du Becchignolo, in-ta frasiùn de Perti, u remunta ciü o menu a-u 1172 e u l'è ün di scinbuli du Finô. Custruiu sübitu doppu a custitus̠iùn du Marchexùn, pe oréi du marchéis̠e Riccu II, u l'è s̠a mens̠unùn in-tu 1188 cumme üna "caminata", dunca ün palas̠s̠u furtificùn cun di camìn. S̠a largùn in-tu XIV seculu, u l'è stètu cuncuistùn da-i s̠enéis̠i in-ta guéra du Finô (in-tu 1448) ma liberùn da-u marchéis̠e Giuanne I dòi anni doppu. A remunta a-u 1490 a coscì dita "Ture di diamanti", realis̠ô cun-u scistema du bugnato, u cuôle a gh'à dètu u sö spétu particulô. In-ti seculi sucessivi, cun l'invensiùn di canòi, a l'è stèta realis̠ô üna segunda müraia, ciü spessa, fenia in-tu 1558. Però, cun-a duminasiùn spagnolla, castél Govone u perderà prestu a sö inpurtàns̠a in favö da furtes̠s̠a de San Giuanne tantu che, sutta a-u sucessivu cuntrullu da Repübbrica de S̠éna, a müraia de föra a l'è stèta fèta scciupô in-tu 1713. A-a giurnô d'ancö, gras̠ie a di finans̠iaménti de l'Uniùn Europêa, u l'è in cursu ün prugèttu de recüperu^[23][96][97].

• Castél San Giuanne: furtes̠s̠a spagnolla, realis̠ô tra-u 1640 e u 1678 in-ta lücalité du Burgu, a l'è scituô in-scia cuscì dita stradda Beretta, a cuôle a s̠untôva Finô cu-i sö castélli e cun-u Ducôto de Milan. U l'è stètu custruiu a-u pustu de üna ciü antiga ture mediuevôle e, pe üna méiu difeis̠a, u pres̠enta de müraie a tenaie, e cuôli i l'àn de guôrdiule a-e estremité. In parte derucùn da-i s̠enéis̠i in-tu 1713, u l'è stètu lasciùn in-te ün stôtu de abandùn fìn a-u 1822 cuande, pe oréi da növa aministrasiùn di Savüia, u l'è divenùn üna galéra, ciosa sölo in-tu növeséntu. A-a giurnô d'ancö u castél San Giuanne u l'è de proprieté du cumüne e pe-a ciü parte vixitôbile^[36][98].

• Castelfrancu: castéllu s̠enéis̠e du XIV seculu (foscia finiu in-tu 1365), döverùn da cuésti pe cuntrulô u Marchexùn de Finô, u l'è ciamùn cuscì dètu che, esendu ün exclave s̠enéis̠e in-tu teritöriu du Marchexùn, u nu l'éra suttupustu a-u pagaméntu de tascie. Dèta a sö pusisiùn strategica u l'è stètu cuncuistùn, derucùn e recustruiu varie otte fìn a-u periudu da duminasiùn spagnolla, cuande u l'è stètu trasfurmùn in-ta prinsipô furtes̠s̠a de Finô, cun-a realis̠asiùn de vari furti ségge versu i munti che versu u mô. Cun-a növa duminasiùn s̠enéis̠e, diversaménte da-i ôtri castélli, a furtes̠s̠a de Castelfrancu a l'è stètu ancura döverô pe cuntrulô a s̠öna, respingendu üna squaddra de cuatorse nôvi ingléis̠i in-tu 1745. Doppu ün periudu in-tu cuôle u l'è stètu döverùn cumme galéra, a-a giurnô d'ancö u l'è a sêde de vari archivi^[99][100].
• Ture da Crôvas̠òppa: a l'è a ture bénben vixibile da tütta a s̠öna, che a se truva in simma a-u côu da-u méximu numme. A sö custrusiùn a l'è incuménsô pe oréi du guvernatû spagnollu de Finô don Pedro de Toledo y Anaya, de moddu de cuntrastô i tacchi di saracìn, cun ün decretu du 10 mas̠u du 1608. A ture a l'à üna furma a fegura de cuattru lôti e a l'è ôta due livélli, cun due garitte pusisiunè in-sci canti sud-est e nord-ovest^[101].
• Ture de Varigotti: a l'è a ture che a se truva in simma a punta Crena, surva a-a lücalité de Varigotti. A l'è u frütu de üna recustrusiùn du XIX seculu fèta cu-i materiôli e a-u pustu de üna ture bénben ciü antiga, parte du castrum bis̠antìn derucùn in-tu 1341, doppu ün taccu di s̠enéis̠i a-u purtu du pais̠e. A séncia ture, da-a furma a cuattru lôti e ôta due livélli, a l'è stèta realis̠ô cumme üna pustasiùn di canòi pe-a difeis̠a da rivêa^[102].
• Ture de San Dunôtu o Munuméntu a-u s̠enerô Cavigia: munuméntu dedicùn a-u s̠enerô finarìn Riccu Cavigia, cumandante de ün armô in-ta primma guéra mundiô, u l'è stètu realis̠ùn in-tu 1952 dréntu ün antiga ture, in simma a-u côu de San Dunôtu. Sta ture chi, che a regurda cuélla da Crôvas̠òppa scibén che a ségge in cundisiòi pés̠u, a l'è stèta custruia pe raxòi de difeis̠a da rivêa da-i tacchi di saracìn, arénte a üna géxa, a-a giurnô d'ancö sparîa, dedicô a San Dunôtu (che a l'à poi dètu u numme a-u côu ascì)^[103][104].
• Cà-ture de Belenda: a se truva in-scia colla de San Benardìn, surva a-a valô da sciümera Susà, e u l'è u méiu côxu de cà furtificô ancura vixibile in-ta s̠öna. A sö custrusiùn, che a cunta de tréi livélli, a remunta a-u XIV seculu e a l'è stèta fèta cun-a pria du Finô^[105].

Musei

• Müs̠eu archeulogicu du Finô: u l'è u müs̠eu da sité, u cuôle u cunserva vari retruvaménti preistòirici e de éte sucessive fèti in-te l'ôrme de l'area, resti du periudu rumônu e bisantìn, reperti de l'éte mediuevôle e üna grénda collesiùn de monéte antighe. U l'è vixitôbile u restu du cunventu ascì, che u l'éra stètu trasfurmùn in-te üna galéra, cu-e célle ciü düre scituè in-tu canpanìn de l'arénte géxa^[106].

Cumme pe-i ôtri cumüni da rivêa, tantu inpurtànte pe l'ecunumia de Finô u l'è u turismu balneare scibén che i ghe séggian nümerus̠e ôtre ativité puscibili. Pertantu a gh'è ascì ün turismu s̠untùn a-e varie ativité sportive pe-e cuôli Finô u l'è deventùn ün inpurtànte céntru de turismu internasiunôle, survatüttu pe-a ranpignô, fèta in-sce varie rive verticôli di munti surva e valè daré a-u pais̠e, e pe-u ciclismu, prinsipalménte pe-e discipline lighè a-a mountain bike.

Fìn a-u 2012, doppu ün prucessu de industrialis̠asiùn incumensùn in-tu XIX seculu, a se truvôva chi a sêde du stabilimentu da Piaggio Aerospace, frabica unde a gh'éra a prudusiùn de aérei, che a l'è stèta de lüngu a ciü inpurtànte realté de travaiu du pais̠e.

Pe-u primariu i sùn pres̠enti de ativité agricule, cu-i prudutti cultivòi in-tu restu da rivêa ligüre e de varieté tipiche de Finô ascì, cumme de vigne de ruseis̠e, de lümassina e de vermentìn che i l'àn ötegniu u certificùn D.O.C.

Istrusiùn

Bibliutêche

A Finô a l'è stèta creô, cu-e bibliutêche di cumüni de Côrxi e Maiö ascì, a cuscì dita réi du Sistema Bibliotecario Finalese, a cuôle a cunprende e due bibliutêche da sité^[107].

• Biblioteca Mediateca finalese: avérta in-tu 2002, a l'è a növa bibliutêca da sité. A se truva a-u Burgu, in-tu cunventu de Santa Caterina, e a cunta de scuéxi séntumilla libbri, pe ün nümeru de vixitatòi a l'annu ciü o menu paréggiu a trentasincuemilla^[108].
• Biblioteca San Lorenzo: a l'è a bibliutêca de Varigotti, scituô in-scia SS1 Aurelia e avérta in-tu 2006.

Scöre

Pe l'istrusiùn de livéllu segundariu de segundu grôdu, a Finô i ghe sùn e scöre de:

• Licéu statôle "Arturu Issel", cu-i indirissi scentificu, lénguistegu, scens̠e umône e ecunomicu-sociô.
• IPSIA "Leunôrdu da Vinci"
• IPSSAR "Gustu Migliorini"

Dialettu

U mèximu arguméntu in detàggiu: Dialéttu finarìn.

A Finô u l'è parlùn ün particulô dialéttu da léngua lìgüre, du gruppu du lìgüre céntru-ucidentàle, u finarìn. Stu dialettu chi u l'è üna parlô cun varie diferens̠e da cuélle di pais̠i vexìn, dèta a lünga stòia de indipendens̠a du Marchexùn da-a Repübbrica de S̠éna. Stu fètu chi u l'à cunsentiu a-u finarìn de scapurô a-e infruénse du s̠enéis̠e pres̠enti in-ti teritöri vexìn, cunservandu e sö particularitè^[109].

Persunalité lighè a Finô

• i 17 marchéis̠i de Finô.
• Carlu Duménegu du Caréttu (Finô, 1454 - Rumma, 15 agustu 1514): cardinô e arcivescu.
• Fabris̠iu du Caréttu (Finô, 1455 - Rödi, 10 s̠enô 1521): Gréndu Méistru de l'Ordine di Uspialiê.
• Duménegu Bociardo (Finô, 1686 - S̠éna, 1746): pitû du periudu baroccu.
• Sorsu Gallesio (Burgu, 23 mas̠u 1772 - Firens̠, 30 nuvembre 1839): butanicu e ommu puliticu.
• Riccu Cavigia (Marina, 4 mas̠u 1862 - Finô, 22 môrsu 1945): s̠enerô e puliticu. In-sciu côu de San Dunôtu u gh'è ün munuméntu dedicùn a lé.
• Giuanne Boine (Marina, 12 setenbre 1887 - Purtu Mauris̠iu, 16 mas̠u 1917): scritû.
• Virgiliu Fedi: ditu "u finarìn", ün di ciü inpurtànti scritòi in-tu dialettu de Finô.

• Trail du Marchexùn: u se tegne a primma dumenega de môrsu in-ti senté tra-i bricchi de Finô, pe üna lünghes̠s̠a de scuéxi 38 km^[110].
• Salone dell'Agroalimentare Ligure: tra avri e mas̠u a Burgu, u l'è ün eventu enogastronomico dedicùn a-e tradisiòi e a-e coltüre lücali^[111].
• 24h de Finô: da-u 1999 a l'è üna di cunpetisiòi de endurance mountain bike ciü inpurtànte a-u mundu. U se tegne tra mas̠u e s̠ügnu tra-i senté in-sci bricchi da lücalité Môgne^[112].
• Varigotti Festival: a lüu, festival müxicôle dedicùn a-a cansùn d'autö^[113].
• {te}che Festival: u se tegne tra lüu e agustu in-tu castéllu de Castelfrancu e u cunsciste in mustre d'arte e spetaculi de ballu, müxica e teôtru^[114].
• Viéggiu in-tu mediuevu: manifestasiùn che a se tegne in agustu, pe mustrô cumme a l'éra a vitta in-tu 1400, sutta a-u Marchexùn in-tu sö momentu de mascima richéssa^[115].
• Finale for Nepal: manifestasiùn ligô a l'inpurtàns̠a de Finô cumme lücalité unde u l'è praticùn u sport da ranpignô, a gh'à cumme scupu cuéllu de recanpô giüti pe-e pupulasiòi du Nepal. A se tegne tütti i anni in-tu méis̠e de setenbre^[116].
• FinalEnduro - Enduro World Series: u se tegne a otubre e, cun-a 24h de Finô, a l'è üna de manifestasiòi de endurance mountain bike ciü inpurtànti a-u mundu. In particulô a FinalEnduro, creô in-tu 2008, a l'è l'urtima tappa du canpiunùn mundiô de sta disciplina chi^[117].
• RunRivieraRun Half Marathon: manifestasiùn che a se tegne de otubre, a cunsciste in-te üna més̠a maratona (de 21,097 km) che, partindu da Varigotti, a cure lüngu l'Aurelia fina a-a marina de Löa^[118].

• Féra de San Biôxu: a se tegne in-ta setemôna da festa du santu, che a l'è u 3 de frevô.
• Festa e féra da Maculôta: féra pe-a festa da Maculôta de l'8 dixénbre, a cunprende üna prucesciùn religiusa ascì.
• Féra de San Giuanne Batista: pe-a festa da parocchia da Marina, u 24 de sügnu.
• Féra de Nostra Scignura Sunta: pe-a festa du 15 agustu.

Stradde

Finô u l'è traversùn da l'inpurtànte SS1 Aurelia, che a s̠unta u pais̠e cu-i ôtri cumüni da rivéa e, in particulô, cun Borsi a punénte e cun Nori a levante. A SP490, dita Stradda du S̠ü du Melogno, a s̠unta, a nord, a costa cun Carisan e a valô du Tanaru. I ghe sùn ascì a SP17 pe Côrxi, a SP27 pe Orcu Feìn e, da Pîa, a SP8 pe Véssi e a SP54 che, pasandu da Môgne, a va a Spoturnu.

In-ta valô du Côrxi u gh'è ün cas̠ellu in-sce l'autustradda A10, ciü o menu 2 km a nord-ovest da cuntrô du Burgu.

Féruvîe

U mèximu arguméntu in detàggiu: Stasiùn de Finô Marina.

Finô u l'è s̠untùn a-a réi féruviària lìgüre, cun üna stasiùn in-scia lìnia S̠éna-Vintimîa che a se truva in-ta frasiùn da Marina. I gh'éran de stasiòi a Pia e a Varigotti ascì, ciose in-tu 1977 cun-a supresiùn du végiu ramu Finô-Vué s̠öna industriôle e l'avertura du növu garbassu, a dugiu binario. Scibén che i sùn stèti es̠eguîi sti travai chi, a-a giurnô d'ancö u töccu Finô-Löa (e l'Arbenga-Andöra ascì) u l'è ancura a binario sénciu, scituasiùn che a crea de spessu di prublemi.

Purtu

Finô u l'è serviu da ün purtu turisticu realis̠ùn in-tu 1964 che u se truva sutta a-u côu de San Dunôtu, da-u lôtu de Varigotti, e da-u cuôle u pia u sö numme: a Marina di Capo San Donato. U purtu de San Dunôtu u cunta de 590 pusti bôrca, cun di spas̠i pe bôrchi fìn a-i 17 m de lünghes̠s̠a^[119][120].

Scindici de Finô

Binéllaggi

• Vittorio Veneto, da-o 1998
• Montechiaro d'Asti, da-o 2000
• Ocean City (Maryland), da-o 2000
• Racalmuto, da-o 2004
• Benalmádena, da-o 2005
• Coseano, da-o 2009
• Saint-Victoret, da-o 2021

Finô a l'è üna sité da-e varie sucieté e manifestasiòi sportive, tantu che in-tu 2012 a l'à ötegniu u titulu de "European Town of Sport"^[122]. In particulô i ghe sùn, in-ti canpiunòi de varie discipline, e sucieté de:

• F.B.C. Finale: a l'è a scuaddra de balùn de Finô, fundô in-tu 1908 a-a giurnô d'ancö a s̠öga in série D^[123].
• Volley Team Finale: scuaddra che a s̠öga in-ta série C du canpiunùn di massci^[124].
• Tennis Club Finale: sucieté fundô in-tu 1928, a s̠öga in-ta série B du canpiunùn di massci e in-ta série C pe cuéllu de donne^[125].
• Finale Basket Club: a s̠öga in-tu canpiunùn de série D.

Cumme s̠a mens̠unùn, a-a giurnô d'ancö Finô u l'è ün di céntri ciü inpurtànti a-u mundu pe-u cuscì ditu endurance mountain bike, specialité de ciclismu in-scia tèra abbastansa s̠uéna e cun ün format che u regurda i rally. E gôre ciü inpurtànti i sùn in particulô a 24h e a FinalEnduro, parte du canpiunùn mundiô de stu sport chi.

Finô a l'è ascì üna lücalité inpurtànte pe-a ranpignô, survatüttu de tipu sportivu, cun percursi de tütti i livélli, da 3a a 8c. Scibén che a nu gh'è de vie tantu lünghe, i sùn bénben cunusciüe dèta a bèlles̠s̠a de viste e u clima mite pe tüttu l'annu^[126].

• 
  Vista du côu da Crôvas̠òppa e da sö Ture.
• 
  Punta Crena e l'ansa di Saracìn, a Varigotti.
• 
  L'ôrma de Aréne Candide, cunusciüa cumme l'Armassa ascì.
• 
  Illustrasiùn de Castél Govone in-tu 1570, ancura cu-e dugie müraie.
• 
  Vista da lücalité da Marina in-te ün disegnu du 1870 de Henry Alford.
• 
  Vista da lücalité de Pia a-a giurnô d'ancö.
• 
  Vista da lücalité de Varigotti.
• 
  Vista da valô de Lacremô.
• 
  Vista de Perti ôta, cun-a géxa de San Eusébiu.
• 
  Vista da ciassa prinsipô de Gura.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Finô

• (IT) Scitu uficiô, in sce comune.finaleligure.sv.it. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
• (IT, EN) Scitu du MUDIF, in sce mudifinale.com. URL consultòu o 29 màzzo 2021.
• (IT, EN, FR) Scitu turisticu uficiô, in sce turismo.comunefinaleligure.it. URL consultòu o 29 màzzo 2021.