Lìgure céntro-òcidentâle

Òrìgine do nómme

Sto grùppo chi o l'é stæto definîo pi-â prìmma vòtta da-o lengoìsta Werner Forner, studiôzo avoxòu de despæge variêtæ lìguri, into sò travàggio do 1980 dedicòu a-a léngoa lìgure, inclûzo into quàrto volùmme de l'êuvia Lexikon der Romanistischen Linguistik dond'o conpâre co-o nómme de Westligurisch, sàiva a dî "lìgure de ponénte"^{[n. 1][2]}.

Tra e âtre clasificaçioìn de variànte da léngoa lìgure gh'é o grùppo, tòsto pægio pe caraterìstiche giögràfiche e lengoìstiche a quéllo definîo da-o Forner, do coscì dîto "lìgure centrâle" pe comm'o l'é stæto indicòu da-a Giulia Petracco Sicardi, clasificaçión da lê adotâ do 1992 into Vocabolario delle parlate liguri^[3] e, do 2010, pò-u capìtolo Liguria (Ligurien) into segóndo volùmme de l'ediçión do 2010 de l'êuvia di ànni Òtànta^{[n. 2][4]}.

O nómme de lìgure céntro-òcidentâle o vêgne da 'n critêio giögràfico de denominaçión di grùppi di parlæ da léngoa lìgure che, a tùtte e mainêe, pe caraterìstiche e confìn fra de lô o l'é do tùtto pægio a quélli mensonæ de d'âto. In particolâ, sto nómme chi o l'é stæto dêuviòu da-o Fiorenzo Toso^[5][6] e da âtri outoî ch'én vegnûi dòppo^[7][8].

Evoluçión

I parlæ conpréixi inte sto grùppo chi, che a ògni mòddo gh'àn 'na çèrta variàbilitæ fra de lô, són, dòppo quélli do coscì dîto lìgure centrâle, tra i ciù ligæ a-o zenéize in sénso stréito, ch'o l'à de lóngo ezercitòu 'n'inportànte infloénsa in scê variêtæ do lìgure difûze ciù da vixìn a-a çitæ. A tùtte e mainêe, l'é probàbile che-e caraterìstiche despæge inti parlæ da Rivêa àggian de òrìgine tànto antîghe, ch'andiéivan inderê a no goæi dòppo a formaçión da Provincia Maritima, moménto inportantìscimo inta creaçión de 'na léngoa lìgure bén bén destacâ da quélle in gîo^[9]. Defæti, l'é stæto teorizòu che çèrte diferénse tra e variànte da léngoa lìgure remóntan scìnn-a-a spartiçión da Rivêa ch'a gh'é stæta a l'época do Càrlo Màgno, co-a formaçión de træ màrche che conprendéivan o levànte, o céntro e o ponénte^[10], con l'ùrtima ch'a l'é stæta quélla con ciù ligàmmi a-o móndo provensâ, inclûzo da-o pónto de vìsta lengoìstico^[11].

A ògni mòddo, tànte diferénse che gh'é a-a giornâ d'ancheu tra i parlæ do céntro da Ligùria e quélli de Rivêe e de l'entrotæra pàn vegnî da 'n procèsso ciù reçénte, dovûo a-o ròllo ch'o l'àiva pigiòu Zêna into móndo ligùstego. Defæti, co-a formaçión di domìnni da Repùbrica con, into Ponénte in particolâ, a conquìsta de Vintimìggia do 1221, a sotomisción d'Arbénga do 1251 e l'acàtto de Sanrémmo do 1297, s'é desvilupòu o ròllo unificatô da nêuva poténsa. A supremaçîa da Repùbrica a l'êa inta coltûa e inta léngoa ascì, fæto ch'o l'à comensòu a-aliniâ i parlæ di pàixi de mâ e di mercoéi ciù inportànti a quéllo da capitâle e che, pe cóntra, o l'à portòu a-o créscio de diferénse co-e canpàgne e-e periferîe^[12].

I nêuvi caràteri lengoìstichi, spantegæ pe-i àssi de dôe Rivêe e de lì vèrso l'entrotæra, se són difûxi ànche co-e inpréize coloniâli ch'àn portòu o zenéize a êse conscideròu cómme léngoa comerciâle e de ciù èrta nòmina, inclûzo tra quélli che tornâvan inta Rivêa da l'Otramâ, con de stratigrafîe lengoìstiche de lóngo ciù conplèsse ch'én coscì nasciûe. Però, i parlæ riveàschi no són andæti de lóngo aprêuvo a-e evoluçioìn do capolêugo, ch'én stæte ciù dinàmiche, con de fàrte de racòrdo tra i cangiaménti ch'àn portòu a-o conservâse de træti do zenéize antîgo fêua de Zêna, dond'êan za stæti abandonæ. Inte sto mòddo chi, e-evoluçioìn do zenéize són vegnûe de vivàgne de diverscitæ into panoràmma lengoìstico lìgure, co-a tendénsa generalizâ di âtri parlæ a di cangiaménti ciù lènti che gh'àn fæto conservâ di eleménti d'antighitæ^[13].

A ògni mòddo, a-o mànco scìnn-a l'Èrta Etæ de Mêzo e, in particolâ, a-o sécolo XII^[14], i parlæ do Ponénte no l'àn avûo in ròllo pascîvo inte l'evoluçión da léngoa lìgure, fàndose creatoî de çèrti træti che co-o ténpo s'én spantegæ into rèsto de variànte lìguri. Da-o Ponénte vegniéiva, in particolâ, a tìpica palatizaçión lìgure di grùppi latìn PL, BL, FL, ciù avànti adotâ da-o lìgure centrâle e, pe mêzo de lê, scìnn-a into Levànte, cómme testimoniòu da-a sò difuxón ciù profónda inte l'Otrazôvo de ponénte, scìnn-a a di pòsti do tùtto de léngoa piemontéize, e da-a sò fàrta inti papê di sécoli X-XII, méntre gh'é za inte êuvie do Raimbaut de Vaqueiras, ch'o l'êa a-o servìçio da córte do Monferòu, alôa bén ligâ a-a Rivêa de Ponénte^[15].

Pasòu o sécolo XII, co-o zenéize ch'o l'àiva pigiòu a fonçión de koiné pe-e raxoìn mensonæ de d'âto, tòsto tùtte e inovaçioìn fonétiche do lìgure pàn pe cóntra vegnî da-o capolêugo, scibén ch'én stæte adotæ in mezûa diferénte lóngo a Rivêa de Ponénte e, in generâle, mêno che inte quélla de Levànte. Quarchedùnn-a de st'inovaçioìn chi, cómme a chéita de -r a-a fìn de pòule e a riduçión de [t͡s] e [d͡z] a [s] e [z], a s'é spantegâ squæxi da tùtte e pàrte fêua de sénci pónti izolæ, ma o ciù tànto de quélle sucesîve, cómme çèrte caraterìstiche pigiæ da-o parlâ de Zêna da-e âtre léngoe gàllo-itàliche, abastànsa destacæ da-o lìgure, se són arestæ apénn-a ciù a ponénte de Sànn-a, sénsa difóndise a-o de la de quéllo che, ancón a-a giornâ d'ancheu, o l'é o lìmite tra i parlæ do grùppo do céntro e quélli do céntro-ponénte^[13][16].

I parlæ do grùppo céntro-òcidentâle són spantegæ inte bónn-a pàrte da Rivêa de Ponénte e, in particolâ, inta sò porçión conpréiza tra Tàggia/Inperiéize e o Finâ^[3][4][17]. Sti parlæ chi s'esténdan vèrso l'entrotæra scìnn-a-a crénn-a do spartiægoa lìgure-padàn lóngo de valàdde cómme quélle de l'Inpêro, do Mérola, de l'Aróscia, do Nêva e do Varatèlla. Fêua da Ligùria aministratîva, o lìgure céntro-òcidentâle o l'é parlòu inti doî comùn d'Âto e de Cravòuna, scitoæ inta provìnsa de Cùnio scibén che a-o de sa da crénn-a de Àrpi, inte l'èrta valàdda do Pennavàire^[18].

Segóndo a spartiçión do lìgure inte di grùppi in sciâ bâze di træti de diferénsa di sò parlæ, a-o ponénte do lìgure céntro-òcidentâle gh'é di parlæ ch'én drénto a-o grùppo do lìgure òcidentâle ò Intemélio, spécce o Sanremàsco, pasòu l'ària tagiàsca ch'a l'é de tranxiçión, intànto chi-â levànte lasciàn o pòsto a-o lìgure centrâle e, in particolâ, a-o Savonéize. Vèrso a tramontànn-a, a-o de la da crénn-a di mónti, làscian o pòsto a-i parlæ da Bórnia e a quélli lìguri de l'èrta valàdda do Tanòu, sàiva a dî l'Ormeàsco e o Garescìn, caraterizæ da infloénse piemontéixi ciù ò mêno marcæ, intànto che dâ-arénte a-o confìn françéize se trêuva o grùppo picìn do coscì dîto lìgure arpìn^[18].

• 
  Cartéllo stradâle in arascìn
• 
  Tàrghe inti caróggi de Castergiànco into parlâ do pòsto, de stànpo arbenganéize
• 
  Tàrga in castrevegìn, variêtæ arbenganéize da valàdda do Nêva.
• 
  Boisàn, vèrso l'estremitæ de levànte do sto grùppo chi
• 
  Tàrga into parlâ de Vèrsci de Lêua

O lìgure céntro-òcidentâle, co-a sò estensción ciutòsto rilevànte e a sò poxiçión into mêzo tra o céntro e o ponénte estrêmo, o prezénta de diferénse bén bén inportànti, co-in çèrto nùmero de variêtæ ch'én chi conpréize. A sò sudivixón intèrna ciù ciæa a l'é quélla determinâ da-e dôe valàdde derê a-a çitæ d'Arbénga, sàiva a dî quélla de l'Aròscia e-e tære a-o sò ponénte e quélla do Nêva co-a pàrte ciù a levànte de l'ària do quésta spartiçión da léngoa lìgure. A segónda zöna, ch'a l'inclùdde di pàixi scìnn-a a l'entrotæra do Finâ, a l'é caraterizâ da in çèrto nùmero d'eleménti setentrionâli ma indipendénti e despægi da quélli adotæ into zenéize^[4]. Pe de ciù, a l'estremitæ de levànte de quésto grùppo coménsa a ésighe ciù caràteri in comùn co-o lìgure centrâle, prezénti sorviatùtto inte l'ària di parlæ de stànpo priéize e finarìn^[18][19].

Into lìgure céntro-òcidentâle, tra e sénce variànte chi conpréize, e ciù inportànti són quélle de çitæ ciù grénde pe stöia e popolaçión e dónca, in particolâ, gh'é:

• o parlâ do Finâ ò finaléize (finarìn)
• o parlâ d'Arbénga ò arbenghéize ò arbenganéize (arbenganese)
• o parlâ d'Aràsce ò arascìn (de lóngo arascìn into parlâ do pòsto)
• o parlâ d'Onêgia ò onegiéize (inejin)
• o parlâ do Pòrto ò portorìn (porturin)

Pe de ciù, gh'é de variêtæ ch'én in càngio de tranxiçión, ligæ a-o lìgure de céntro-ponénte ma con de caraterìstiche diferénti ascì, sconpartîe co-i grùppi parlæ in gîo. In particolâ, ste chi són:

• o parlâ de Tàggia: prezénte inte sta çitæ chi e inte dötréi comùn dâ-arénte^[18], o gh'à de caraterìstiche ch'én fòscia dovûe a di ligàmmi ciù antîghi co-i parlæ de l'Intemélia, a despêto di cangiaménti ciù modèrni ch'o àn fæto vegnî ciù scìmile a quélli do grùppo céntro-òcidentâle^[19].
• i parlæ de Bardinêo e de Carisàn: tra tùtte e variànte d'Otrazôvo avèrte a de infloénse piemontéixi quélle di doî pàixi inta pàrte ciù èrta da valàdda da Bórmia són tra quélle da-i træti lìguri ciù marcæ^[18][19], scicómme, prezénpio, no gh'àn ancón i infinîi da prìmma coniugaçión che finìscian pe -è^[20] ni a chéita de ciù tànte vocâle àtone, a-o mànco quànde se trêuvan a-a fìn de pòule^[3].
• i parlæ do górfo de Lêua: i parlæ da pàrte da Rivêa conpréiza tra Lêua e Bórxi, cómme o priéize, gh'àn ciù træti ch'én tìpichi do grùppo do lìgure centrâle, tànto da êse clasificæ cómme de tranxiçión con quest'âtre variànte^[21]. Defæti, gh'àn de caraterìstiche ciutòsto despæge da quélle di parlæ vixìn, sàiva a dî l'arbenganéize e o finarìn, che pe cóntra són conscideræ into grùppo do lìgure céntro-òcidentâle.
• o parlâ de Varigòtti: variànte do parlâ finarìn, caraterìstica de quésta fraçión che scìnn-a-o 1869 a l'à fæto comùn ascì, a l'é o pónto de racòrdo tra o scistêma do lìgure céntro-òcidentâle e o grùppo do lìgure centrâle. Defæti, scibén ch'a gh'à de caraterìstiche tìpiche do finarìn, a l'é do bèllo infloensâ da-i parlæ difûxi a-o de la de Còu Nöi, spécce da quéllo de Nöi e da-o Savonéize, ch'én ciù scìmili a-o zenéize do finarìn^[22]. O Varigotìn, prezénpio, o l'é caraterizòu da-a chéita da -r- intervocàlica^{[n. 3]}, diversaménte da-e âtre pàrte do Finâ^{[n. 4]}, e o fórma o partiçìpio pasòu da prìmma coniugaçión co-o sufìsso -ou, diversaménte da l'-ùn caraterìstico do finarìn^{[n. 5][26]}.
• o figoun: variànte ò, pe mêgio dî, grùppo de variànte ch'én scentæ do tùtto into sécolo XX, spantegæ inte di pàixi izoæ da Provénsa dónde gh'êa stæto 'n'inmigraçión de lìguri da-a Rivêa de Ponénte. Pò-u sò træto de îzoe lengoìstiche fêua do continuum prinçipâ da léngoa lìgure, o figoun o l'é conscideròu pe convençión drénto a-o lìgure coloniâle, a tùtte e mainêe pe òrìgine o pâ ligòu pròpio a l'ària do lìgure de çéntro-ponénte, in acòrdio co-i sò caràteri tìpichi e con quélli ciù antîghi òrmâi scentæ, tànto da fâlo somegiâ ànche a-o lìgure òcidentâle d'ancheu^[27].

A caxón da lónga unitæ teritoriâle de l'àrea dovûa a-o domìnio da-a Repùblica de Zêna, i parlæ lìguri do grùppo céntro-òcidentâle són stæti co-o ténpo infloensæ a-o zenéize de Zêna ma, a ògni mòddo, gh'é ancón bén bén d'eleménti outònomi^[28].

Caraterìstiche unitâie

O lìgure céntro-òcidentâle o l'é determinòu in sciâ bâze di éxiti inte l'evoluçión de dötréi soìn, che perméttan de marcâ i confìn co-i parlæ di âtri grùppi^[4][17]:

• -cl- : in sciâ bâze de l'éxito do latìn -cl- s'ariêsce a determinâ o confìn de ponénte de quésto grùppo. A levànte de Tàggia gh'é defæti 'n'evoluçión a -d:ӡ- cómme inti parlæ do grùppo centrâle, méntre inte quélli òcidentâli, ò inteméli, a sò evoluçión a l'à portòu a -λ-^{[n. 6][29]}, ch'a l'arîva inte dötréi câxi, cómme into mentonàsco, scinn-a-a -į-^{[n. 7]}. Prezénpio, o latìn speculum o l'é vegnûo [ˈspedːʒu] inti parlæ céntro-òcidentâli e centrâli, in càngio de l'evoluçión in [ˈspeʎu] di parlæ difûxi ciù a ponénte^[23]. O confìn lengoìstico ch'o detèrmina o pasàggio da -d:ӡ- a -λ- o sèrve pe marcâ o confìn fra i parlæ céntro-òcidentâli e quélli òcidentâli^[30]. Quésto o pàssa ciù ò mêno pi-â valàdda de l'Argentìnn-a, a-o mànco into sò træto de mêzo, caraterìstica bén bén ciæa into nêuvo comùn de Montâto Carpâxe: defæti, o pàize de Carpâxe, in çìmma a-a còsta de levànte da valàdda, o gh'à 'n éxito pægio a-i parlæ de çéntro-ponénte; Montâto, ciù in bàsso e arénte a-a scciumæa, o gh'à 'n parlâ ch'o s'é in càngio evolûo con di modélli ciù scìmili a-o lìgure òcidentâle.
• -lj- : l'evoluçión ch'a gh'é stæta da-o latìn -lj- a permétte in càngio de delimitâ o confìn de levànte de sti parlæ chi; defæti ciù levànte de l'ària de confìn tra Nöi e Finâ gh'é stæto cómme èxito -dӡ-, cóntra -i̯- ò -λ-, a ponénte^[29][30]. Prezénpio, o latìn familia o s'é evolûo inte dôe fórme [faˈmiʤa], tìpiche do lìgure centrâle e òrientâle, e [faˈmii̯a] ò [faˈmiʎa]^[30].
• -n- : into lìgure centrâle, dónde gh'é de infloénse gallo-itàliche ciù marcæ, gh'é stæto a velarizaçión, sàiva a dî 'na pronónçia ciù nazâle, de quésto són^[23] ma a ponénte de l'ària de confìn tra Nöi e Finâ sta caraterìstica chi a no s'é svilupâ, inte 'n mòddo scìmile a-i parlæ difûxi a levànte de Monêgia, e dónca a-o confìn tra o lìgure centrâle e òrientâle. O latìn lana o l'é coscì vegnûo [ˈlana]^{[n. 8]} in scàngio do lìgure centrâle, dónde l'éxito o l'é stæto ['laŋa]^[30].
• -ē- : into lìgure céntro-òcidentâle a ē latìnn-a a s'é evolûa, coscì cómme inte âtre àrie laterâli, inte 'n mòddo despægio da-o lìgure centrâle. Defæti, méntre into zenéize gh'é o ditóngo -ej-, inti parlæ lìguri céntro-òcidentâli e òcidentâli, coscì cómme inte quélli òrientâli, quésto o no l'é acapitòu. Prezénpio, o latìn bibere o s'é evolûo in [ˈbeve] inte variêtæ a-o ponénte do Finâ e a-o levànte de Monêgia, méntre into lìgure centrâle, co-o ditóngo da -ē-, gh'é [ˈbejve]^[21]. Da segnalâ ancón cómme, scìnn-a inta región conpréiza tra Arbénga e o Finâ, s'ascìste inte dötréi câxi specìfichi a-a conpàrsa do ditóngo da -ē-: sto fæto chi o l'acàpita in particolâ quànde aprêuvo a quésto són gh'é 'na -r-, ségge primâia che segondâia da-a -i-. Inte sta zöna chi, defæti, gh'é [ˈbeve] e [ˈmeze] ma, co-a -r-, [ˈsei̯r̂a] e [ˈkandei̯ra] ascì.
• -tr- : l'éxito do -tr- latìn o l'é do tùtto particolâ di parlæ ch'én drénto a sto grùppo chi, co-in'evoluçión inte -r- ch'a se peu trovâ inte âtre léngoe gàllo-itàliche e inta léngoa françéize ascì. Prezénpio, gh'é o pasàggio da-o latin pater in ['par̂e], inte 'n mòddo despægio da-o zenéize ['poɛː] e da-i parlæ lìguri òcidentâli dónde, cómme into provensâ, o l'é vegnûo ['pair̂e]^[11][31].

Caraterìstiche spantegæ

• -alt-, -als-: caraterìstica che inte l'ària lìgure a l'é arivâ a doî éxiti despægi, a divìdde a meitæ o lìgure céntro-òcidentâle. Defæti l'é poscìbile de evoluçioìn diferénti, sàiva a dî [aut] e [aus] cóntra [at] e [as], che se prezéntan tùtte dôe inte l'ària de quésto grùppo. In particolâ, inti pàixi de Aràsce, da valàdda do Lerón e inte tùtte e bànde a ponénte de sti pòsti chi gh'é o prìmmo éxito; in càngio tùtti quélli a levànte gh'àn, prezénpio, atru a-o pòsto de autru e fasu in càngio de fausu^[31].
• -ct-: o grùppo latìn -ct- o gh'à cómme éxito de bâze o latìn [it], co-a semi-vocâle j che de sòlito a se tàcca a quélla ch'a-a precédde a formâ di ditònghi, ma, inte çèrti parlæ de l'entrotæra, gh'é stæto a fuxón inte [č]. Sto træto chi, in comùn con di pàixi de l'entrotæra de Sànn-a e de l'Otrazôvo, o l'é ligòu a 'n'antîga penetraçión do piemontéize, despægia da quélle ch'én stæte ciù avànti adotæ da-o zenéize^[4][31].
• -k-: a diferénsa da -g- depoî a vocâle velâ, prezénpio in "fò" (da fagu), ch'a l'é chéita inti ciù tànti parlæ lìguri, inte çèrte variànte de céntro-ponénte gh'é stæto a chéita de -g- che vegnîvan da -k- ascì. Sto fæto chi o vêgne da 'n'infloénsa do piemontéize bén bén antîga che, pe mêzo di parlæ de tranxiçión da Bórnia, a l'é arivâ scìnn-a inte de valàdde de l'Ingàonia, spécce inte quélla do Nêva^[16][31].
• A tònica velarizâ: træto fonético spantegòu tra di pàixi da Rivêa de Ponénte, o peu êse inte di gràddi diferénti de velarizaçión, da-a "a" serâ, [ä], scìnn-a-a "ò", prononçiâ ségge [ɔ] che [o]. Inte l'ària do lìgure céntro-òcidentâle sto træto chi o gh'é, prezénpio, a Onêgia, a-Aràsce, a-o Tô e a-o Finâ^[20].

Nòtte a-o tèsto

Nòtte bibliogràfiche

• (DE) Werner Forner, Italienisch: Areallinguistik I. Ligurien, in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. 4, 1ª ed., M. Niemeyer, 1988, pp. 453-469, ISBN 3-484-50250-9.
• (IT) Giulia Petracco Sicardi, Fiorenzo Toso e Patrizia Cavallaro, Vocabolario delle parlate liguri, Zêna, Consulta Ligure, 1985-1992.
• (IT) Fiorenzo Toso e William Piastra, Bibliografia dialettale ligure. Aggiornamento 1979-1993, Zêna, A Compagna, 1994.
• (EN) Martin Maiden e M. Mair Parry, The Ligurian Dialects, in The Dialects of Italy, Lóndra, Routledge, 1995, pp. 245-252, ISBN 0-415-11104-8.
• (IT) Fiorenzo Toso, Liguria, in I dialetti italiani. Storia, struttura, uso, Turìn, M. Cortelazzo, UTET, 2002, pp. 196-225.
• (IT) Fiorenzo Toso, Storia della cultura ligure (PDF), in Dino Puncuh, Atti della Società Ligure di Storia Patria, vol. 45, 119, fasc. II, Zêna, Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria, 2005, pp. 191-230.
• (IT) Giulia Petracco Sicardi, 128. Ligurien (Liguria), in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete vom Mittelalter bis zur Renaissance, Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. 2, Tübingen, Walter de Gruyter, 2010, pp. 111-124, ISBN 3-110-93835-9.
• (IT, EN) Davide Garassino, Michele Loporcaro e Stephan Schmid, La quantità vocalica in due dialetti della Liguria (PDF), in Fattori sociali e biologici nella variazione biologica, Pîza, 1º zenâ 2017, pp. 127-144. URL consultòu o 13 màrso 2021.
• (IT) Fiorenzo Toso, Il genovese. Cenni di storia linguistica, in Thomas Krefeld e Roland Bauer, Lo spazio comunicativo dell'Italia e delle varietà italiane, 2019.

Diçionâi

O mæximo argoménto in detàggio: Diçionâi da léngoa lìgure.

• (LIJ, IT) Giacomo Accame e Giulia Petracco Sicardi, Dizionario pietrese, A Prîa, Tipolitografia "LA STAMPA", 1981.
• (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Borgio, Sànn-a, Grafiche F.lli Spirito, 1984.
• (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Verezzi, Bórxi Verézzi, Centro Storico Culturale di San Pietro, 1986.
• (LIJ, IT) Santino Bruno Pezzuolo, Dizionario alassino, Arbénga, Ed. F.lli Stalla, 1989.
• (LIJ, IT) Lucetto Ramella, Dizionario onegliese, Inpéria, Edizioni Dominici, 1989.
• (LIJ, IT) Giacomo Accame, Dizionario di Pietra Ligure, Sànn-a, Comüne da Prîa, 1999.
• (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finâ, Centro Storico del Finale, 2000.
• (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpéria, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, 2000.
• (LIJ, IT) Nuovo Dizionario alassino, Aràsce, Associazione Vecchia Alassio, 2001.
• (LIJ, IT) Lucetto Ramella, Vocabolario italiano - dialetto d'Oneglia: con voci della vallata e note di folclore, Inpéria, Tipolitografia Nante, 2003.
• (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, Disiuna-iu Arbenganese - Dizionario Albenganese, Arbénga, Tipolitografia F.lli Stalla, 2009.
• (LIJ, IT) Adriano Ghiglione, Manuale della parlata di Rollo e della Marina, 2017.
• (LIJ, IT) Dizionario ragionato della parlata di San Bartolomeo al Mare e dintorni, Circolo Culturale Cà de Puiö, 2019.

• Dialetologîa lìgure

• (IT) Fiorenzo Toso, Liguri, dialetti, Enciclopedia dell'Italiano, 2010. URL consultòu o 16 màrso 2021.