भारतातील सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम
भारतातील सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (इंग्रजी: Public Sector Undertakings (PSU)) हे राज्य-मालकीचे उद्योग आहेत, जे भारत सरकार किंवा भारताच्या राज्य सरकारांच्या मालकीचे आहेत. सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम एकतर राष्ट्रीयीकरणाद्वारे किंवा केंद्र सरकार आणि राज्य सरकारच्या कार्यकारी आदेशाद्वारे बनतात.
सरकारला नफा मिळवून देण्यासाठी, खाजगी क्षेत्रातील संस्थांच्या मक्तेदारीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी, स्वस्त दरात उत्पादने आणि सेवा देण्याच्या उद्देशाने ही स्थापित केले जातात.
या आस्थापना पूर्णपणे किंवा अंशतः भारत सरकारच्या आणि/किंवा भारतातील अनेक राज्य सरकारांच्या मालकीच्या आहेत. केंद्रीय सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (CPSU) पूर्णतः किंवा अंशतः भारत सरकारच्या मालकीचे आहेत, तर राज्य सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (SPSU) पूर्णतः किंवा अंशतः राज्य किंवा प्रादेशिक सरकारांच्या मालकीचे आहेत. [१]
१९५१ मध्ये, भारतात सरकारी मालकीखाली पाच सार्वजनिक उपक्रम होते. मार्च २०२१ पर्यंत, अशा सरकारी संस्थांची संख्या ३६५ पर्यंत वाढली होती.[२] या सरकारी संस्थांनी ३१ मार्च २०१९ पर्यंत एकूण ₹ १६.४१ लाख कोटी गुंतवणुकीचे प्रतिनिधित्व केले.[२]
व्यवस्थापन
सार्वजनिक क्षेत्रातील सर्व उपक्रमांना अतिरिक्त आर्थिक स्वायत्तता प्रदान करण्यात आली आहे. [३] १९९७ मध्ये सुरुवातीला नऊ सार्वजनिक उपक्रमांना नवरत्न दर्जा म्हणून आर्थिक स्वायत्तता प्रदान करण्यात आली होती.[४]
सर्वाधिक नफा कमावणारे केंद्रीय सार्वजनिक उपक्रम
| S. क्र. | CPSE नाव | निव्वळ नफा (₹ करोड) | शेअर करा (%) |
|---|---|---|---|
| १ | ऑइल अँड नॅचरल गॅस कॉर्पोरेशन लिमिटेड (ONGC) | 40,305 | १५.२७ |
| २ | इंडियन ऑइल कॉर्पोरेशन लिमिटेड (IOCL) | २४,१८४ | ९.१६ |
| 3 | पॉवर ग्रिड कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (PGCIL) | १७,०७४ | ६.४८ |
| ४ | नॅशनल थर्मल पॉवर कॉर्पोरेशन (NTPC) | 16,111 | ६.११ |
| ५ | स्टील अथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड (सेल) | १२,०१५ | ४.५५ |
| ६ | कोल इंडिया लिमिटेड (CIL) | 11,202 | ४.२४ |
| ७ | गॅस अथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड (गेल) | १०,३६४ | ३.९३ |
| ८ | ग्रामीण विद्युतीकरण महामंडळ (REC) | १०,०४६ | ३.८१ |
| ९ | पॉवर फायनान्स कॉर्पोरेशन लिमिटेड (PFCL) | १०,०२२ | ३.८० |
| १० | नॅशनल मिनरल डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन लिमिटेड (NMDC) | ९,३९८ | ३.५६ |
| एकूण (१-१०) | १,६०,७४२ | ६०.९१ | |
| इतर CPSEs | १,०३,१५३ | ३९.०९ | |
| नफा मिळवणाऱ्या CPSE चा एकत्रित नफा | २,६३,८९५ | 100 |
केंद्रीय सार्वजनिक उपक्रमांची यादी
ऑक्टोबर २०२१ पर्यंत, १२ महारत्न, १३ नवरत्न आणि ७२ मिनीरत्न (श्रेणी १ आणि श्रेणी २ मध्ये विभागलेले) आहेत. [६] [७]
महारत्नांची यादी
- तेल आणि नैसर्गिक वायू महामंडळ (ONGC)
- भारत हेवी इलेक्ट्रिकल्स लिमिटेड (भेल)
- भारत पेट्रोलियम कॉर्पोरेशन लिमिटेड (BPCL)
- कोल इंडिया लिमिटेड (CIL)
- गॅस अथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड (गेल)
- हिंदुस्तान पेट्रोलियम कॉर्पोरेशन लिमिटेड (HPCL)
- इंडियन ऑइल कॉर्पोरेशन लिमिटेड (IOCL)
- नॅशनल थर्मल पॉवर कॉर्पोरेशन (NTPC)
- पॉवर ग्रिड कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (PGCIL)
- पॉवर फायनान्स कॉर्पोरेशन लिमिटेड (PFCL)
- ग्रामीण विद्युतीकरण निगम लिमिटेड (REC)
- स्टील अथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड (सेल)
नवरत्नांची यादी
- भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड (BEL)
- कंटेनर कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (CONCOR)
- इंजिनियर्स इंडिया लिमिटेड (EIL)
- हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड (एचएएल)
- महानगर टेलिफोन निगम लिमिटेड (MTNL)
- नॅशनल अॅल्युमिनियम कंपनी (नाल्को)
- नॅशनल बिल्डिंग कन्स्ट्रक्शन कॉर्पोरेशन (NBCC)
- राष्ट्रीय खनिज विकास महामंडळ (NMDC)
- एनएलसी इंडिया लिमिटेड (नेवेली लिग्नाइट)
- ऑइल इंडिया लिमिटेड (OIL)
- राष्ट्रीय इस्पात निगम लिमिटेड (RINL)
- शिपिंग कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (SCI)
- रेल विकास निगम लिमिटेड (RVNL)
मिनीरत्नांची यादी
- मिनीरत्न श्रेणी १ (६१)
- Airports Authority of India (AAI)
- ONGC Videsh Limited
- Antrix Corporation
- Balmer Lawrie
- Braithwaite & Co.
- Bharat Coking Coal Limited (BCCL)
- Bharat Dynamics Limited (BDL)
- Bharat Earth Movers Limited (BEML)
- Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL)
- Bridge and Roof Company (India)
- Central Electronics Limited
- Central Warehousing Corporation
- Central Coalfields Limited
- Central Mine Planning & Design Institute Limited
- Chennai Petroleum Corporation (CPCL)
- Cochin Shipyard (CSL)
- Cotton Corporation of India Limited (CCIL)
- EdCIL (India) Limited
- Garden Reach Shipbuilders & Engineers (GRSE)
- Goa Shipyard (GSL)
- Hindustan Copper (HCL)
- HLL Lifecare
- Hindustan Newsprint
- Hindustan Paper Corporation Limited
- Housing and Urban Development Corporation (HUDCO)
- HSCC India Limited
- Indian Tourism Development Corporation (ITDC)
- Indian Rare Earths
- Indian Railway Catering and Tourism Corporation (IRCTC)
- Indian Railway Finance Corporation
- Indian Renewable Energy Development Agency Limited
- India Trade Promotion Organisation (ITPO)
- Ircon International
- Kudremukh Iron Ore Company (KIOCL)
- Mazagon Dock Limited
- Mahanadi Coalfields (MCL)
- MOIL Limited
- Mangalore Refinery and Petrochemicals Limited (MRPL)
- Mineral Exploration Corporation Limited
- Mishra Dhatu Nigam
- MMTC Ltd.
- MSTC Limited
- National Fertilizers (NFL)
- National Projects Construction Corporation
- National Small Industries Corporation
- National Seed Corporation (NSC)
- NHPC Limited
- Northern Coalfields (NCL)
- North Eastern Electric Power Corporation Limited (NEEPCL)
- Numaligarh Refinery
- Pawan Hans Helicopters Limited
- Projects and Development India Limited (PDIL)
- RailTel Corporation of India
- Rashtriya Chemicals & Fertilizers (RCF)
- RITES
- SJVN Limited
- Security Printing and Minting Corporation of India
- Solar Energy Corporation of India
- South Eastern Coalfields (SECL)
- Telecommunications Consultants India (TCIL)
- THDC India Limited
- Western Coalfields (WCL)
- WAPCOS Limited
- मिनीरत्न श्रेणी २ (12)
- आर्टिफिशियल लिम्ब्स मॅन्युफॅक्चरिंग कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया
- भारत पंप आणि कंप्रेसर
- ब्रॉडकास्ट इंजिनियरिंग कन्सल्टंट्स इंडिया लिमिटेड
- सेंट्रल रेलसाइड वेअरहाऊस कंपनी लिमिटेड
- अभियांत्रिकी प्रकल्प (इंडिया) लिमिटेड
- एफसीआय अरवली जिप्सम अँड मिनरल्स (इंडिया) लिमिटेड
- फेरो स्क्रॅप निगम लिमिटेड
- एचएमटी इंटरनॅशनल लिमिटेड
- इंडियन मेडिसिन्स फार्मास्युटिकल कॉर्पोरेशन लिमिटेड
- मेकॉन
- भारतीय राष्ट्रीय चित्रपट विकास महामंडळ (NFDC)
- राजस्थान इलेक्ट्रॉनिक्स आणि इन्स्ट्रुमेंट्स लिमिटेड