Pancerniki obrony wybrzeża typu Deodoro

Pod koniec XIX wieku Marynarka Brazylii posiadała z dużych okrętów artyleryjskich dwa starzejące się pancerniki zbudowane w latach 80. („Riachuelo” i „Aquidaban”) oraz kilka zupełnie przestarzałych okrętów pancernych obrony wybrzeża^[1]. Finansowanie marynarki było jednak ograniczone po obaleniu cesarstwa w 1891 roku, a wydatki jeszcze zmniejszono na skutek udziału marynarki w buncie antyrządowym(inne języki) w latach 1893–1894^[2]. W efekcie, dopiero w drugiej połowie lat 90. XIX wieku, zbudowano dla niej z dużych okrętów jedynie dwa pancerniki obrony wybrzeża i jeden krążownik („Almirante Barroso”)^[3].

Pancerniki obrony wybrzeża zamówiono we francuskiej stoczni Forges et Chantiers de la Méditerranée(inne języki) (FCM) w La Seyne-sur-Mer. Projekt był wzorowany ogólnie na francuskich pancernikach obrony wybrzeża typu Jemmapes^[a]. Był on jednak dwukrotnie pomniejszony pod względem wyporności i ze zmniejszonym kalibrem uzbrojenia^[4]. Jednym z wymogów było zachowanie umiarkowanych rozmiarów, w tym zanurzenia, w celu umożliwienia operowania na wielkich rzekach Ameryki Południowej^[5]. Budową okrętów kierowali inżynierowie Fournier i Serres^[6]. Pierwotne zamówienie zostało złożone jeszcze wiosną 1894 roku, lecz rozpoczęcie budowy było przez pewien czas wstrzymane i okręty przeprojektowano w celu zwiększenia szybkości^[7].

Stępkę pod budowę pierwszego okrętu położono w 1896 roku, a drugiego rok później^[3]. Wodowano je odpowiednio w czerwcu 1898 roku i lipcu 1899 roku^[3]. Początkowo pierwszy okręt miał nosić nazwę „Ypiranga”^[8]. Jeszcze 12 grudnia 1896 roku okręty otrzymały imiona dwóch pierwszych prezydentów republikańskiej Brazylii, początkowo z przedrostkiem: „Marechal” (marszałek), z którego jednak zrezygnowano ok. 1897–1898 roku^[8]. Budowę nadzorowała na miejscu komisja, której przewodniczył adm. José Cândido Guillobel^[3]. Podczas budowy jednostki oglądali przedstawiciele USA i Hiszpanii, szukający okrętów z związku z wojną amerykańsko-hiszpańską, ale nie zdecydowali się na zakup, przy tym okręty nie były jeszcze gotowe^[9].

Kadłub i opis ogólny

Okręty miały architekturę podobną do większych pancerników ówczesnej generacji przeddrednotów. Miały kadłub gładkopokładowy z niskimi burtami na dziobie i rufie oraz długą nadbudowę na śródokręciu (nazywaną po francusku château – zamek), z niewielką nadbudówką dziobową^[5][10]. Wolna burta miała wysokość 2,9 m^[11]. Prawie pośrodku długości okrętu, nieco przesunięty w stronę dziobu, znajdował się pojedynczy pionowy komin^[12]. Uzbrojenie główne było umieszczone w dwóch wieżach na pokładzie dziobowym i rufowym, a artyleria średnia w postaci czterech dział kalibru 120 mm w kazamatach w narożnikach nadbudowy^[13]. Sylwetkę dopełniały dwa maszty z marsami bojowymi^[13]. Dziobnica miała formę taranową^[14]. Okręt miał dwa ciągłe pokłady, w tym jeden pancerny, i spardek nad nadbudową^[12]. Kadłub był stalowy, podzielony grodziami na 17 głównych poprzecznych przedziałów wodoszczelnych^[11]. Pewną ochronę przeciw przebiciom w części podwodnej zapewniały koferdamy wzdłuż burt wewnątrz kadłuba^[11]. Kadłub miał dno podwójne, wykorzystywane jako zbiorniki wody kotłowej i balastowe^[11].

Wyporność normalna wynosiła 3162 ts (ton angielskich), a pełna 3350 ts^[d]. Długość całkowita wynosiła 83,6 m, a między pionami 81,5 m^[11]. Szerokość wynosiła 14,4 m, a największe zanurzenie na rufie 4,4 m^[11].

Załoga pojedynczego okrętu liczyła 200 osób^[15]. Kabiny oficerów znajdowały się na rufie, a apartamenty dowódcy na końcu nadbudowy, pod spardekiem^[16].

Uzbrojenie

Uzbrojenie główne składało się z dwóch armat kalibru 240 mm, umieszczonych w wieżach na dziobie i rufie, jednakże istnieją rozbieżności w publikacjach w zakresie modelu dział. Większość źródeł podaje działa brytyjskich zakładów Armstronga w Elswick (EOC)^[e]. Były to prawdopodobnie działa eksportowego wzoru D (Pattern D) o długości lufy L/40 (40 kalibrów), natomiast w literaturze często spotykana jest informacja o długości lufy L/45^[f]. Działa Armstronga L/40 miały lufę o długości 9601 mm i strzelały pociskami o masie 160 kg^[17] . Wieże miały kąt ostrzału w poziomie 250° i poruszane były elektrycznie^[16].

Artylerię średnią stanowiły cztery działa szybkostrzelne kalibru 120 mm umieszczone w kazamatach w narożnikach nadbudówki^[13]. Początkowo były to armaty Schneidera o długości lufy L/50, wkrótce po wejściu do służby wymienione na brytyjskie Armstronga o tej samej długości lufy^[13]. Ich kąt ostrzału wynosił po 110°^[16]. Miały one indywidualne windy amunicyjne^[16]. Uzupełniało je sześć szybkostrzelnych dział kalibru 57 mm Nordenfelta, ustawionych na pokładzie nadbudówki z tarczami ochronnymi^[15]. Lekkie uzbrojenie tworzyły dwa działa kalibru 37 mm Vickers na marsach bojowych i dwa karabiny maszynowe Hotchkiss kalibru 7 mm^[15]. Według innych źródeł z epoki, zamiast karabinów maszynowych na mostku były w chwili wejścia do służby działka automatyczne 37 mm Vickers-Maxim^[18]. Działa z marsów bojowych usunięto w 1915 roku^[19].

Okręty miały dwie podwodne wyrzutnie torped systemu Armstronga kalibru 450 mm, wystrzeliwujące torpedy o długości 3,6 m^[18][g]. Zapas wynosił sześć torped^[15]. Wyrzutnie torped zdemontowano w 1917 roku^[19].

Opancerzenie

Opancerzenie burt stanowił pas pancerny w rejonie linii wodnej ze stali niklowej Harveya, o grubości maksymalnej do 350 mm na śródokręciu, zmniejszającej się do 105 mm na dziobie i rufie^[11]. Na dolnej krawędzi pod wodą grubość pasa zmniejszała się w części środkowej do 150 mm^[11]. Pas miał wysokość 1,7 m i sięgał na 1 m poniżej konstrukcyjnej linii wodnej^[11]. Oparty był na drewnianej podkładce grubości 100–120 mm^[11]. Ponad pasem pancernym burty nie były chronione^[20]. Wewnętrzny pokład pancerny ze skosami bocznymi miał grubość 45 mm, zbudowany z dwóch warstw^[11]. Według opisu z epoki, pokład miał grubość 25–30 mm, a w rejonie maszynowni i kotłowni 35 mm^[16]. Otwory w pokładzie pancernym były chronione przez zrębnice grubości 100 mm^[16].

Wieże artylerii głównej miały pancerz grubości 200 mm na dwóch warstwach stali konstrukcyjnej grubości 20 mm^[16][h]. Oparte były na barbetach o grubości ścian 180 mm^[16]. Pod nimi były opancerzone szyby do transportu amunicji spod pokładu pancernego^[20]. Kazamaty artylerii średniej były chronione przez pancerz grubości 52 mm na dwóch warstwach stali konstrukcyjnej (łącznie grubości 76 mm)^[15]. Same działa miały opancerzone cylindryczne maski^[16]. Ponadto stanowisko dowodzenia było osłonięte pancerzem 125 mm^[11], a według innych źródeł 100 mm^[16].

Napęd

Napęd stanowiły dwie pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, rozwijające moc indykowaną 3400 hp^[10]. Napędzały dwie czteropłatowe śruby o średnicy 320 cm^[15]. Były zasilane w parę przez osiem kotłów wodnorurkowych systemu Lagrafel d′Allest, rozdzielonych na cztery grupy po dwa kotły^[15]. W 1915 roku zostały one wymienione na cztery kotły systemu Babcock-Wilcox^[21]. Zapas paliwa wynosił 240 ton węgla^[15]. W Meksyku kotły „Deodoro” zostały dostosowane do paliwa płynnego, którego zapas zwiększono do 440 ton^[19].

Prędkość maksymalna na próbach przy wymuszonym ciągu wynosiła 14 węzłów^[15]. Spotykane informacje o prędkości 15 węzłów nie mają według monografii potwierdzenia w źródłach brazylijskich (ewentualnie może była ona osiągana po wymianie kotłów)^[22]. Zasięg wynosił pierwotnie 1440 mil morskich przy prędkości 7,5 węzła^[i].

Wyposażenie

Energię elektryczną – prąd o napięciu 80 V i natężeniu 400 A dostarczały cztery prądnice napędzane własnymi maszynami parowymi^[15]. Prądnice były firmy Sautter Harlé^[16]. Oprócz elektrycznego oświetlenia (255 lamp), wentylatorów i mechanizmów pomocniczych na prąd, okręty miały dwa reflektory bojowe Mangina o średnicy 60 cm^[16]. Reflektory umieszczone były według planu na platformach u podstawy masztu dziobowego i rufowego^[16].

Okręty były wyposażone w radiostacje Telefunken i Marconi o zasięgu do 40 mil morskich^[15]. Do kierowania ogniem służył dalmierz o zasięgu 7000 m^[15].

„Deodoro” wszedł faktycznie do służby w Marynarce Brazylii w 1900 roku, a „Floriano” w 1901 roku^[10]. Okręty pełniły służbę w obronie wybrzeża Brazylii i były używane podczas manewrów floty. Do 1910 roku – wejścia do służby pancerników typu Minas Gereas, były najnowszymi z jej czterech dużych okrętów artyleryjskich, mimo że z racji wielkości i charakterystyk nie były pełnowartościowymi pancernikami^[23]. W styczniu 1908 roku reprezentowały marynarkę brazylijską podczas wizyty w Rio de Janeiro amerykańskiej Wielkiej Białej Floty^[j].

Okręty nie brały udziału w działaniach bojowych przeciw innym państwom, natomiast używane były w walkach domowych. W listopadzie 1904 roku „Deodoro” posłużył do stłumienia buntu w szkole wojskowej w Praia Vermelha^[24]. W dniach 22–25 listopada 1910 roku natomiast „Deodoro” dołączył w buntu floty w Rio de Janeiro przeciw złemu traktowaniu marynarzy i stosowaniu kar cielesnych, który odniósł częściowy skutek^[25]. W 1914 roku oba tworzyły 2. Eskadrę floty (2a Divisão Naval)^[21]. W 1915 roku przeszły remont i modernizację kotłowni^[21] (według innych źródeł, w 1912 roku)^[23]. Służyły u brzegów Brazylii podczas I wojny światowej, nie biorąc udziału w walkach^[19].

W kwietniu 1924 roku „Deodoro” został sprzedany Meksykowi i 29 kwietnia podniesiono na nim banderę meksykańską^[19]. Służył w Marynarce Meksyku pod nazwą „Anáhuac”, jako jej największy okręt i jedyny większy od kanonierek^[26]. Został wycofany ze służby w 1938 roku, po czym złomowany w 1940 roku^[19].

„Floriano” kontynuował służbę w marynarce Brazylii, obok nowych pancerników. 6 lipca 1922 roku został uszkodzony pociskiem artylerii nadbrzeżnej podczas ćwiczeń^[19]. W 1934 roku został wycofany z czynnej służby i rozbrojony, po czym pełnił rolę hulku koszarowego do skreślenia z listy floty 2 kwietnia 1936 roku^[2].

Pancerniki obrony wybrzeża typu Deodoro były stosunkowo nowoczesne w chwili wejścia do służby, ale ich realna wartość bojowa była oceniana jako umiarkowana z uwagi na nieliczną artylerię i mało rozległe opancerzenie^[19]. Oceniano, że byłyby słabsze w walce od argentyńskich krążowników pancernych typu Garibaldi^[19]. Ich projekt był jednak kompromisowy, a zamówienie dwóch nowoczesnych okrętów obrony wybrzeża pozwoliło na rozwój marynarki brazylijskiej i ochronę dwóch strategicznie ważnych punktów wybrzeża^[19]. Przy tym, za kwotę wydaną na oba okręty, trudno byłoby zbudować pełnowartościowy pancernik, a dwukrotnie większy pancernik obrony wybrzeża w rodzaju francuskiego Jemmapes miałby mimo to niewiele większą wartość bojową^[19].

• Conway’s All the world’s fighting ships 1860–1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene Kolesnik (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 0-85177-133-5. (ang.).
• Conway’s All the world’s fighting ships 1922–1946. Robert Gardiner, Roger Chesneau (red.). London: Conway Maritime Press, 1980. ISBN 0-85177-146-7. (ang.).
• Norman Friedman: Naval weapons of World War One. Seaforth Publishing, 2011. ISBN 978-1-84832-100-7. (ang.).
• Jane’s Fighting Ships 1937. Francis McMurtrie (red.). Londyn: Sampson Low, Marston & Co, 1937. (ang.).
• Notes and queries of service afloat and ashore. „Navy & Army Illustrated”. VI (76), s. 401, 16 lipca 1898. Hudson & Kearns.. (ang.). 
• H. Pétin. La cuirasse brésilien “Deodoro”. „Le Yacht”. XXI (1060), 2 lipca 1898. (fr.). 
• H. Pétin. Essais du cuirasse brésilien “Marechal Deodoro”. „Le Yacht”. XXII (1136), 16 grudnia 1899. (fr.). 
• Aleksandr Wielmożko. Pancerniki obrony wybrzeża typu „Deodoro”. „Okręty Wojenne”. Nr 2/2012. XIX (112), marzec – kwiecień 2012. Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X.