Pancernik obrony wybrzeża

Klasa pancerników przybrzeżnych powstała w latach 70. XIX wieku. Wykształciła się z jednej strony z monitorów a z drugiej z kanonierek pancernych. Były to silne okręty o małym zanurzeniu, służące do ochrony własnych wybrzeży przed okrętami wroga. Były one tańsze od konwencjonalnych pełnomorskich pancerników, ale o znacznie mniejszej sile. Z drugiej strony, ich nieco mniejsze od pancerników zanurzenie umożliwiało im operowanie w szkierach i fiordach – dlatego klasa ta była szczególnie popularna w marynarkach krajów skandynawskich. Głównie budowano je pod koniec XIX wieku oraz w pierwszej dekadzie XX wieku. Najwięcej jednostek tej klasy – 15 – posiadała Szwecja. Po kilka jednostek miały: Dania, Norwegia (4), Finlandia (2), a ponadto: Holandia (z przeznaczeniem do obrony swoich kolonii w Indonezji), Niemcy (8 typu Siegfried) i Rosja (3 typu Admirał Sieniawin, użyte w bitwie pod Cuszimą, daleko od zakładanego obszaru operacyjnego).

Układ konstrukcyjny pancerników przybrzeżnych był podobny do pancerników generacji przeddrednotów, lecz były one mniejsze i słabsze. Wyporność pancerników przybrzeżnych wynosiła od 3000 do 5000 ton, jedynie kilka jednostek było większych – do 7000 ton. Uzbrojenie stanowiły z reguły 2, a w późniejszych konstrukcjach 4, działa kalibru od 203 do 280 mm, umieszczone w jednej lub dwóch wieżach, na dziobie i rufie oraz kilka dział mniejszych kalibrów, w tym 120-150 mm. Okręty tej klasy były opancerzone - grubość pancerza nie przekraczała zwykle 100-200 mm na pasie burtowym, wieżach artylerii i wieży dowodzenia, słabiej opancerzony był pokład. Prędkość nie przekraczała zwykle 17 węzłów. Szybsze były jedynie 3 szwedzkie pancerniki typu Sverige z 1916, które były przy tym najsilniejszymi jednostkami tej klasy (wyporność – 7100 ton, uzbrojenie główne – 4 działa 280 mm, prędkość – 23 w.). Zanurzenie okrętów tej klasy nie przekraczało z reguły 6 m.

Podczas I wojny światowej pancerniki przybrzeżne straciły na znaczeniu, zyskując wrogów takich jak okręty torpedowe a następnie lotnictwo. Po wojnie generalnie zaprzestano budowy okrętów tej klasy – oprócz wykończenia już rozpoczętych, powstały jedynie 2 fińskie niewielkie pancerniki typu Väinämöinen (4000 ton, 4 działa 254 mm) i 2 tajlandzkie małe okręty typu Dhonburi, silnie uzbrojone w 4 działa 203 mm, lecz o pośredniej wielkości między kanonierką a pancernikiem przybrzeżnym (2200 ton).

Oprócz omówionych wyżej specjalnie budowanych pancerników przybrzeżnych, wiele państw (np. Japonia) do takiej roli przeznaczało stare okręty innych klas (głównie pancerniki – przeddrednoty i krążowniki pancerne). Okręty te różniły się charakterystykami od specjalnie budowanych pancerników przybrzeżnych, będąc z reguły większe i silniejsze.

Duża część pancerników obrony wybrzeża była jeszcze w służbie na początku II wojny światowej, aczkolwiek większość ich pochodziła z przełomu wieków. Działania wojenne II wojny wykazały niewielką przydatność okrętów tego typu, a zwłaszcza ich wrażliwość na wybuchy podwodne – norweskie „Norge” i „Eidsvold” zostały błyskawicznie zatopione torpedami niszczycieli niemieckich pod Narwikiem, a fiński „Ilmarinen” równie szybko zatonął na minie. Tajlandzki okręt brał udział w bitwie pod Ko Chang, gdzie został pokonany przez francuski krążownik lekki. Ostatecznie klasa ta zanikła po II wojnie światowej, zastąpiona w zadaniach obrony wybrzeża przez kutry torpedowe i kutry rakietowe.

• (ros.) G. Smirnow, W. Smirnow, Ot monitorow k bronienoscam bieriegowoj oborony (От мониторов к броненосцам береговой обороны) w: Modelist-Konstruktor nr 3/84
• (ros.) G. Smirnow, W. Smirnow, Skandinawskie bronienoscy (Скандинавские броненосцы) w: Modelist-Konstruktor nr 11/84