Wieczornik damski
Wieczornik damski (Hesperis matronalis L.) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych.
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek | wieczornik damski |
Nazwa systematyczna | |
Hesperis matronalis L. Sp. Pl. 663 1753[3] |
Występuje w Europie i Azji. W Europie rośnie na południe od Francji, Austrii, Słowacji, południowych krańców Polski, Ukrainy i w południowej Rosji (przy czym gatunku brak na południowych krańcach kontynentu[4]), a w Azji w Turcji, regionie Kaukazu, w Kazachstanie, Kirgistanie i zachodnich Chinach (Sinciang)[5].
W Polsce gatunek w całym kraju jest uprawiany i wszędzie spotykany jako dziczejący[6][7]. Naturalnie rośnie w Bieszczadach wieczornik śnieżny o niepewnym statusie taksonomicznym – uznawany albo za osobny gatunek (H. nivea), albo za podgatunek wieczornika damskiego (H. matrionalis subsp. candida)[8].
Roślina jest szeroko rozprzestrzeniona w uprawie i w wielu miejscach dziczeje – w niemal całej Europie[4], w Ameryce Północnej i Południowej, w Japonii i Nowej Zelandii[5].
Morfologia
- Pokrój
- Roślina zielna o łodydze prostej, wzniesionej, o wysokości 30–100 cm. Zwykle pędy są owłosione, rzadko nagie. Włoski pojedyncze i dwudzielne, brak włosków gruczołowych[9].
- Liście
- Odziomkowe liście osiągają do 15 cm długości, są długoogonkowe i zamierają w czasie kwitnienia[10]. Na dole łodygi ogonkowe, na górze niemal siedzące. Blaszka jajowatolancetowata, ząbkowana do niemal całobrzegiej[9], zaostrzona[10].
- Kwiaty
- Zebrane w kwiatostan groniasty[11]. Działki kielicha podługowatojajowate, do 7,5 mm długości, owłosione, mocno zwłaszcza w końcowej części. Płatki korony liliowe lub rzadko białe, jajowate, całobrzegie lub słabo i rzadko wycięte albo krótko zaostrzone, osiągające do 18 mm długości[9]. Pręcików jest 6, słupek pojedynczy[11].
- Owoce
- Łuszczyny równowąskie, na przekroju obłe, z krótkim dzióbkiem. Osiągają do 12 cm długości i do 2 mm średnicy. Rozwijają się na szypułkach odstających i osiągających do 2,5 cm długości. Nasiona mają długość 3–3,5 mm[9]. Masa 1000 nasion wynosi 2,8 g[12].
- Gatunki podobne
- Wieczornik leśny H. sylvestris ma pędy okryte także włoskami gruczołowatymi. Mające niepewny status taksonomiczny wieczornik śnieżny H. nivea i wieczornik biały H. candida (lub H. matrionalis subsp. candida) różnią się białymi kwiatami, w pierwszym wypadku niemal nagimi łuszczynami, a w drugim – brakiem włosków dwudzielnych[9].
Biologia i ekologia
Roślina dwuletnia i krótkowieczna bylina. Kwitnie w maju i czerwcu[9]. Kwiaty silnie pachnące[10] (zapach określany jest jako fiołkowy[13]), zapylane są przez pszczoły, muchówki i motyle[14]. Wieczornik damski rośnie w naturze w miejscach cienistych i wilgotnych[4]. Ważna roślina pokarmowa dla gąsienic zorzynka rzeżuchowca[14].
Jako gatunek dziczejący na obszarach poza naturalnym zasięgiem uznawany jest za gatunek inwazyjny, oddziałujący negatywnie na środowisko naturalne ze względu na tworzenie zwartych skupisk i wypieranie gatunków rodzimych w zaroślach, widnych lasach, wzdłuż strumieni. Ze względu na to, że gatunek jest też gospodarzem dla licznych wirusów chorobotwórczych dla roślin kapustowatych – może mieć też negatywny wpływ na ich uprawy[15].
Systematyka
Gatunek jest bardzo zmienny[4]. W jego obrębie wyróżnia się różną liczbę podgatunków w zależności od ujęcia[3][4]. Według The Plant List pięć podgatunków (poza nominatywnym) ma status zweryfikowany[3]:
- Hesperis matronalis subsp. adzharica Cullen
- Hesperis matronalis subsp. candida (Kit.) Hegi & Em.Schmid
- Hesperis matronalis subsp. cladotricha (Borbás) Hayek
- Hesperis matronalis subsp. nivea Kulcz.
- Hesperis matronalis subsp. voronovii (N.Busch) P.W.Ball
Nazewnictwo
- Antoniana sylvestris Bubani
- Crucifera matronalis E.H.L.Krause
- Deilosma inodorum Fuss
- Deilosma matronale Andrz. ex DC.
- Deilosma niveum Fuss
- Deilosma runcinatum Fuss
- Deilosma sibirica Andrz. ex DC.
- Hesperis adenosepala Borbás
- Hesperis alba J.S. Muell.
- Hesperis heterophylla Ten.
- Hesperis oblongipetala Borbás ex Murr
- Hesperis oreophila Kitag.
- Hesperis pontica Zapał.
- Hesperis pseudonivea Tzvelev
- Hesperis sibirica L.
- Hesperis unguinosa Schrank
Zastosowanie
Roślina ozdobna
Roślina uprawiana w ogrodach leśnych, ale też na rabatach. Ozdobna ze względu intensywne kwitnienie i aromat kwiatów przypominający goździki, silny zwłaszcza wieczorem. Ceniona także ze względu na przywabianie dużej ilości owadów, w tym motyli. Nadaje się na kwiat cięty[14]. Gatunek uprawiany jest w ogrodach co najmniej od XVI wieku, współcześnie częściej w wiejskich[13]
Roślina jadalna
Nasiona zawierają 29–50% oleju[12]. Jest on jadalny i z tego powodu roślina ma duży potencjał użytkowy[14]. Nasiona mogą być też dodawane do sałatek. Spożywane w sałatkach są także liście, cechujące się dużą zawartością witaminy C i gorzkawym smakiem[14]. Wykorzystuje się je także do ozdoby deserów. Nie mogą być jednak spożywane w dużych ilościach z powodu wywoływania w takich przypadkach wymiotów[16].
Roślina lecznicza
Liście stosowane były w celu przeciwdziałania szkorbutowi oraz podczas jego leczenia[16].
Inne zastosowania
- Olejek eteryczny wykorzystywany jest w przemyśle perfumeryjnym[14].
- Suszone kwiaty dodawane są do potpourri ze względu na pastelowe barwy i aromat[16].
Uprawa
Roślina preferuje gleby żyzne, przepuszczalne, wilgotne i alkaliczne[14]. Najlepiej rośnie na glebach leśnych, próchnicznych[16], ale toleruje też gleby słabe i po zadomowieniu dobrze znosi też susze. Dobrze rośnie w półcieniu, ale znosi miejsca słoneczne i cieniste[14].
Przypisy
- BioLib: 39039
- EoL: 583891
- Flora of China: 200009560
- Flora of North America: 200009560
- FloraWeb: 2841
- GBIF: 3042291
- identyfikator iNaturalist: 47697
- IPNI: 285087-1
- ITIS: 23138
- NCBI: 264418
- Plant Finder: 278038
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2847567
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:285087-1
- Tela Botanica: 31868
- identyfikator Tropicos: 4100184
- USDA PLANTS: HEMA3