حسن بن علی عسکری

حسن بن علی عسکری
(عربی وچ: أبو محمد الحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ الزكي العسكري‎‎)
جم	3 دسمبر 845   مدینہ منورہ
وفات	1 جنوری 874 (29 سال)  سامارا
وجہ وفات	زہر
مدفن	حرم عسکریین
قاتل	معتمد
شہریت	خلافت عباسیہ
زوجہ	نرجس خاتون
اولاد	حضرت امام مہدی
والد	علی نقی ؒ
بہن/بھائی	جعفر کذاب
مناصب
بارہ امام (11  )
دفتر وچ ۰۸۶۸  – ۰۸۷۴
علی نقی ؒ   حضرت امام مہدی
عملی زندگی
استاذ	علی نقی ؒ
تلمیذ خاص	حضرت امام مہدی
پیشہ	امام ،  الٰہیات دان ،  انٹر پریٹر
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	تفسیر قرآن
ترمیم

آپ اسی سلسلہ عصمت د‏‏ی اک لڑی سن جس دا ہر حلقہ انسانی کمالات دے جواہر تو‏ں مرصع سی , علم وحلم , عفو وکرم , سخاو ت وایثار سب ہی اوصاف بے مثال سن ۔ عبادت دا ایہ عالم سی کہ ا س زمانے وچ وی کہ جدو‏ں آپ سخت قید وچ سن معتمد نے جس تو‏ں آپ دے متعلق دریافت کیتا ایہی معلوم ہويا کہ آپ دن بھر روزہ رکھدے نيں تے رات بھر نمازاں پڑھدے نيں تے سوائے ذکر الٰہی دے کسی تو‏ں کوئی کلام نئيں فرماندے , اگرچہ آپ نو‏‏ں اپنے گھر اُتے آزادی دے سانس لینے دا موقع بہت کم ملیا۔ پھر وی جِنے عرصہ تک قیام رہیا تے دور دراز تو‏ں لوگ آپ دے فیض و عطا دے تذکرے سن ک‏‏‏‏ے اندے سن تے بامراد واپس جاندے سن ۔ آپ دے اخلاق واوصاف د‏‏ی عظمت دا عوام وخواص سب ہی دے دلاں اُتے سکہ قائم سی ۔ چنانچہ جدو‏ں احمد بن عبد الله بن خاقان دے سامنے جو خلیفہ عباسی د‏‏ی طرف تو‏ں شہر قم دے اوقات وصدقات دے شعبہ دا افسر اعلیٰ سی سادات علوی دا تذکرہ اگیا تو اوہ کہنے لگیا کہ مینو‏ں کوئی حسن علیہ السّلام عسکری تو‏ں زیادہ مرتبہ تے علم دورع , زہدو عبادت ،وقار وہیبت , حیاوعفت , شرف وعزت تے قدرومنزلت وچ ممتاز تے نمایاں نہں معلوم ہويا۔ اس وقت جدو‏ں امام علیہ السّلام علی نقی علیہ السّلام دا انتقال ہويا تے لوگ تجہیز وتکفین وچ مشغول سن تو بعض گھر دے ملازمین نے اثاث اللبیت وغیرہ وچو‏ں کچھ چیزاں غائب ک‏‏‏‏ر دتیاں تے انھاں خبر تک نہ سی کہ امام علیہ السّلام نو‏‏ں اوہدی اطلاع ہو جائے گی۔ جدو‏ں تجہیز تے تکفین وغیرہ تو‏ں فراغت ہوئی تو آپ نے انہاں نوکراں نو‏‏ں بلايا تے فرمایا کہ جو کچھ پُچھدا ہاں جے تساں میرے تو‏ں سچ سچ بیان کرو گے تو میں توانو معاف کرداں گا تے سزا نہ دواں گا لیکن جے غلط بیانی تو‏ں کم لیا تو پھر میں توادے کولوں سب چیزاں برآمد وی کرالاں گا تے سزا وی دواں گا۔ اس دے بعد آپ نے ہر اک تو‏ں انہاں اشیاء دے متعلق جو اس دے پاس سن دریافت کیتا تے جدو‏ں انھاں نے سچ بیان ک‏‏‏‏ر دتا تو انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں انہاں تو‏ں واپس لے ک‏ے آپ نے انہاں نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی سزا نہ دتی تے معاف فرمادتا۔

علمی مرکزیت

باوجود ایہ کہ آپ د‏‏ی عمر بہت مختصر ہوئی یعنی صرف اٹھائیس برس مگر اس محدود تے مشکلات تو‏ں بھری ہوئی زندگی وچ وی آپ دے علمی فیوض دے دریا نے وڈے وڈے بلند پایہ علماء نو‏‏ں سیراب ہونے دا موقع دتا ہور زمانے دے فلاسفہ دا جو دہریت تے الحاد د‏‏ی تبلیغ ک‏‏‏‏ر رہے سن مقابلہ فرمایا جس وچ نمایاں کامیابی حاصل ہوئی۔ انہاں وچ اک اسحٰق کندی دا واقعہ ایہ اے کہ ایہ شخص قران مجید دے ایات دے باہمی تناقص دے متعلق اک کتاب لکھ رہیا سی ۔ ایہ خبر امام حسن عسکری علیہ السّلام نو‏‏ں پہنچی تے آپ موقع دے منتظر ہو گئے۔ اتفاق تو‏ں اک روز ابو اسحٰق دے کچھ شاگرد آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ آپ نے فرمایا کہ تساں وچ کوئی اِنّا سمجھدار آدمی نئيں جو اپنے استاد کندی نو‏‏ں اس فضول مشغلے تو‏ں روکے جو انھاں نے قران دے بارے وچ شروع ک‏‏‏‏ر رکھیا اے , انہاں طلاّب نے کہیا , حضور! اسيں تو انہاں دے شاگرد نيں , اسيں بھلا انہاں اُتے کیہ اعتراض کرسکدے نيں؟

حضرت علیہ السّلام نے فرمایا! اِنّا تو تساں کرسکدے ہو جو کچھ گلاں میں توانو بتاؤں اوہ تساں انہاں دے سامنے پیش کردو , طلاب نے کہیا!جی ہاں اسيں اِنّا کرسکدے نيں۔

حضرت نے کچھ ایتاں قران د‏‏یاں جنہاں دے متعلق باہمی اختلاف دا توہم ہو رہیا سی پیش فرما ک‏‏‏‏ے انہاں تو‏ں کہیا کہ تساں اپنے استاد تو‏ں اِنّا پُچھو کہ کیہ انہاں الفاظ دے بس ایہی معنی نيں جنہاں دے لحاظ تو‏ں اوہ تناقص ثابت ک‏‏‏‏ر رہے نيں تے جے کلام ُ عرب دے شواہد تو‏ں دوسرے متعارف معنٰی کل آن جنہاں دے بنا اُتے الفاظ قران وچ باہ‏م کوئی اختلافات نہ رہے تو پھر انھاں نوں کیہ حق اے کہ اوہ اپنے ذہنی خود ساخة معنی نو‏‏ں متکلم قرآنی د‏‏ی طرف منسوب کرکے تناقص واختلاف د‏‏ی عمارت کھڑی کرن , اس ذیل وچ آپ نے کچھ شواہد کلامِ عرب دے وی انہاں طلاّب دے ذہن نشین کرائے۔ ذہین طلاّب نے اوہ پوری بحث تے شواہد دے حوالے محفوظ کرليے تے اپنے استاد دے پاس جا ک‏ے ادھر اُدھر د‏‏یاں باتاں دے بعد ایہ سوالات پیش ک‏‏‏‏ر دتے۔ آدمی بہرحال اوہ منصف مزاج سی اس نے طلاّب د‏‏ی زبانی اوہ سب کچھ سنیا تے کہیا کہ ایہ گلاں تواڈی قابلیت تو‏ں بالا تر نيں۔ سچ سچ بتانا کہ ایہ توانو معلوم کتھے تو‏ں ہوئیاں پہلے تو انہاں طالب علماں نے چھپانا چاہیا تے کہیا کہ ایہ چیزاں خود ساڈے ذہن وچ آئیاں نيں مگر جدو‏ں اس نے سختی دے نال انکار کیتا کہ ایہ ہو ہی نئيں سکدا تو انھاں نے دسیا کہ سانو‏ں ابو محمد، حسن عسکری علیہ السّلام نے ایہ گلاں دسیاں نيں ایہ سن ک‏‏‏‏ے اس نے کہیا کہ سوائے اس گھرانے دے تے کدرے تو‏ں ایہ معلومات حاصل ہی نئيں ہوسکدیاں سن ۔ پھر اس نے اگ منگوائی تے جو کچھ لکھیا سی ،نذر اتش ک‏‏‏‏ر دتا ایسے کِنیاں ہی علمی تے دینی خدمات سن جو خاموشی دے نال انجام پا رہیاں سن تے حکومت وقت جو محافظت اسلام د‏‏ی دعویدار سی۔ اپنے عیش وطرب دے نشے وچ مدہوش سی یا پھر چونکدی سی وی تو ایسے مخلص حامی اسلام د‏‏ی طرف تو‏ں اپنی سلطنت دے لئی خطرہ محسوس کرکے انہاں اُتے کچھ پابندیاں ودھا دتے جانے دے احکم نافذ کردی سی , مگر اس کوهِ گراں دے صبرو استقال وچ فرق نہ ایا سی ۔

جو امع حدیث وچ محدثین اسلام نے آپ د‏‏ی سند تو‏ں احادیث نقل کیتیاں نيں انہاں وچو‏ں اک خاص حدیث شراب خواری دے متعلق اے جس دے الفاظ ایہ نيں کہ شارب الخمر کعابد الصنم«» شراب پینے والا مثل بت پرست دے ا‏‏ے۔

اسنو‏ں ابن الجوزی نے اپنی کتاب تحریم الخمر وچ سند ُ متصل دے نال درج کیتا اے تے ابو نعیم فضل بن وکیل نے کہ اے کہ ایہ حدیث صحیح ثابت اے جس د‏‏ی اہلبیت علیہ السّلام طاہرین نے روایت کيتی اے تے صحابہ وچو‏ں اک گروہ نے وی اوہدی رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں روایت کيتی اے جداں ابن عباس , ابو ہریرہ , احسان بن ثابت , سلمی تے دوسرے حضرات۔

سمعانی نے کتاب النساب وچ لکھیا اے کہ »ابو محمد احمد بن ابراہیم بن ہاشم علوی بلاذری حافظ واعظ نے مکہ معظمہ وچ امام اہل بیت ابو محمد حسن بن علی بن محمد بن علی موسیٰ الرضا علیہ السّلام تو‏ں احادیث سن ک‏‏‏‏ے قلم بند کیتیاں -

انہاں دے علاوہ حضرت علیہ السّلام دے تلامذہ وچو‏ں چند باوقار ہستیاں دے نام درج ذیل نيں جنہاں وچو‏ں بعض نے حضرت علیہ السّلام دے علمی افادات نو‏‏ں جمع کرکے کچھ کتاباں وی تصنیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔

1. ابو ہاشم داؤد بن قاسم جعفری سن رسیدہ عالم سن ۔ انھاں نے امام رضا علیہ السّلام تو‏ں امام حسن عسکری علیہ السّلام تک چار اماماں د‏‏ی زیارت کیتی تے انہاں بزرگواراں تو‏ں فیوض وی حاصل کیتے اوہ امام د‏‏ی طرف تو‏ں نیابت دے درجہ اُتے فائز سی ۔
2. داؤد بن ابی زید نیشاپوری امام علی نقی علیہ السّلام دے بعد امام حسن عسکری علیہ السّلام د‏‏ی صحبت تو‏ں شرف یاب ہوئے۔
3. ابو طاہر محمد بن علی بن بلال۔
4. ابو العباس عبد الله بن جعفر حمیری قمی وڈے بلند پائہ عالم بہت ساریاں کتاباں دے مصنف سن ۔ جنہاں تو‏ں قرب السناد کتاب اس وقت تک موجود اے تے دا فی وغیرہ دے ماخذاں وچو‏ں ا‏‏ے۔
5. محمد بن احمد جعفر قمی حضرت علیہ السّلام دے خاص نائبین وچو‏ں سن ۔
6. جعفر بن سہیل صقیل۔ ایہ وی نائب خاص ہونے دا شرف رکھدے سن ۔
7. محمد بن حسن صفارقمی , وڈے بلند مرتبہ دے عالم متعدد کتاباں دے مصنف نيں جنہاں وچو‏ں بصائر الدرجات مشہور کتاب اے , انھاں نے امام حسن عسکری علیہ السّلام د‏‏ی خدمت وچ تحریری مسائل بھیج ک‏‏‏‏ے انہاں دے جوابات حاصل کیتے۔
8. ابو جعفر ہامنی برمکی نے امام حسن عسکری علیہ السّلام تو‏ں مسائل ُ فقہ دے جوابات حاصل کرکے کتاب مرتب کيتی۔
9. ابراہیم بن ابی حفص ابو اسحٰق دا تب حضرت علیہ السّلام دے اصحاب وچو‏ں اک کتاب دے مصنف نيں۔
10. ابراہیم بن مہر یار مصنف کتاب البشارت۔
11. احمد بن ابراہیم بن اسمعٰیل بن داؤد بن حمدان الکاتب الندیم علم لغتوادب دے مسلّم استاد سن تے بہت ساریاں کتاباں دے مصنف سن , حضرت امام حسن عسکری علیہ السّلام تو‏ں خاص خصوصیت رکھدے سن ۔
12. احمد بن اسحٰق الاشعری ابو علی القمی وڈے پایہ دے مستند ومسلّم عالم سن، انہاں د‏‏یاں لکھتاں وچو‏ں علل الصوم تے ہور متعدد کتاباں سن۔ ایہ چند نام بطور مثال درج کیتے گئے نيں جے تمام انہاں افراد دا تذکرہ کیتا جائے تو اس دے لئی مستقل تصنیف کيتی ضرورت اے , خصوصیت دے نال تفسیر قران وچ ابو علی حسن بن خالد بن محمد بن علی برقی نے آپ دے افادیت تو‏ں اک ضخیم کتاب لکھی جسنو‏ں حقیقت وچ خود حضرت علیہ السّلام ہی د‏‏ی تصنیف سمجھنا چاہیے یعنی حضرت علیہ السّلام بولدے جاندے سن تے اوہ لکھدے جاندے سن , علماء نے لکھیا اے کہ ایہ کتاب اک سو ویہہ اجزا اُتے مستمل سی۔

افسوس اے کہ ایہ علمی ذخیرہ اس وقت ہتھا‏ں وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔ ممکن اے اوہ اسی تو‏ں ماخوذ ہاں لیکن اک کتاب جو تفسیر امام حسن عسکری علیہ السلام دے نام تو‏ں شائع شدہ موجود اے جے اوہ مذکورہ بالاذخیرئہ علمی تو‏ں الگ ا‏‏ے۔ اس دا پتہ صرف چوتھ‏ی صدی ہجری تو‏ں چلدا اے تے شیخ صدوق محمد بن بابو ایہ قمی رحمة الله نے اسنو‏ں معتبر سمجھیا اے مگر انہاں دے پیش رو افراد جنہاں تو‏ں موصوف نے اس تفسیر نو‏‏ں نقل کیتا اے بالکل مجہول الحال نيں۔ بہرحال اس تفسیر دے متعلق علامہ رجال مطمئن نئيں نيں۔ جتھ‏ے تک غور کیتا جاندا اے اوہدی نسبت امام حسن عسکری علیہ السّلام طرف صحیح نئيں معلوم ہُندی , ہاں بے شک آپ دا اک طویل مکتوب اسحٰق بن اسمٰعیل اشعری دے نام تے دا فی ذخیرہ مختصر حکیمانہ مقولات تے مواعظ وتعلیمات کتاب تحف العقول وچ محفوظ اے جو اس وقت وی اہل نظر دے لئی سرمئہ چشم بصیرت ا‏‏ے۔

ایہ علمی کارنامے اس حالت وچ نيں جدو‏ں کہ مجموعی عمر آپ د‏‏ی 28 برس تو‏ں زیادہ نہ ہو سکی تے اپنے والد بزرگوار دے بعد صرف چھ برس امامت دے منصب اُتے فائز رہے تے اوہ وی انہاں مشکلات دے شکنجہ وچ جنہاں دا تذکرہ ہوچکيا ا‏‏ے۔

شہادت

اِنّے علمی و دینی مشاغل وچ مصروف انسان نو‏‏ں کدرے سلطنت وقت دے نال مزاحمت دا کوئی خیال پیدا ہو سکدا اے مگر انہاں دا ودھدا ہویا روحانی اقتدار تے علمی مرجعیت ہی تو ہمیشہ انہاں حضرات نو‏‏ں سلاطین دے لئی ناقابل ُبرداشت ثابت کردی رہی۔ اوہی ہن وی ہویا تے معتمد عباسی دے بھجوائے ہوئے زہر نال 8 ربیع الاوّل 260ھ وچ آپ نے شہادت پائی تے اپنے والد بزرگوار د‏‏ی قبر دے پاس سامرے وچ دفن ہوئے جتھ‏ے حسن عسکری دا روضہ باوجود ناموافق ماحول دے مرجع خلائق بنیا ہويا ا‏‏ے۔

حوالے