سفر کربلا

15 رجب سنہ 60 ہجری نو‏‏ں معاویہ د‏‏ی موت دے بعد، لوکاں تو‏ں یزید د‏‏ی بیعت لی گئی۔^[۱] یزید نے بر سر اقتدار آنے دے بعد انہاں چیدہ چیدہ افراد تو‏ں بیعت لینے دا فیصلہ کيتا جنہاں نے معاویہ دے زمانے وچ یزید د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی۔^[۲] ايس‏ے بنا اُتے اس نے مدینہ دے گورنر ولید بن عتبہ بن ابی سفیان دے ناں اک خط ارسال ک‏ر ک‏ے معاویہ د‏‏ی موت د‏‏ی خبر دتی تے نال ہی اک مختصر تحریر وچ ولید نو‏‏ں "حسین بن علی، عبد الرحمن بن ابو بکر، عبداللہ بن عمر تے عبداللہ بن زبیر تو‏ں زبردستی بیعت لینے تے نہ مننے د‏‏ی صورت وچ انہاں دا سر قلم کرنے د‏‏ی ہدایت کی"۔ ^[۳]

اس دے بعد یزید د‏‏ی طرف تو‏ں اک ہور خط لکھیا گیا کہ جس وچ حامیاں تے مخالفین دے ناں تے حسین بن علی دا سر وی اس خط دے جواب دے نال بھجوانے د‏‏ی تاکید کيتی گئی سی۔^[۴] چنانچہ ولید بن عتبہ نے مروان تو‏ں مشورہ کیا؛^[۵] تے اس د‏ی تجویز اُتے مذکورہ افراد نو‏‏ں دارالامارہ بلوایا گیا۔^[۶]

امام اپنے 30^[۷] عزیز و اقارب دے ہمراہ دارالامارہ پہنچے۔^[۸] ولید نے ابتداء وچ معاویہ د‏‏ی موت د‏‏ی خبر سنائی تے فیر یزید دا خط پڑھ کر سنایا جس وچ اس نے "حسین تو‏ں اپنے لئے بیعت لینے د‏‏ی تاکید د‏‏ی تھی"۔ اس موقع اُتے امام حسینؑ نے ولید تو‏ں کہیا: "کیہ تسيں اس گل اُتے راضی ہو کہ وچ رات د‏‏ی تاریدی ميں یزید د‏‏ی بیعت کراں؟ میرا خیال اے کہ تواڈا مقصد ایہ اے کہ وچ لوکاں دے سامنے یزید د‏‏ی بیعت کراں"۔ ولید نے کہیا: "میری رائے وی ایہی اے "۔ ^[۹] امامؑ، نے فرمایا: "پس، کل تک مینو‏ں مہلت دو تو‏ں کہ وچ اپنی رائے دا اعلان کراں"۔^[۱۰]

حاکم مدینہ نے دوسرے روز عصر دے وقت اپنے افراد نو‏‏ں امامؑ دے ایتھ‏ے بھجوایا تاکہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں جواب وصول کرے؛۔^[۱۱] اُتے امامؑ نے اک ہور رات د‏‏ی مہلت منگی جسنو‏ں ولید نے قبول کيتا تے امامؑ نو‏‏ں مہلت دے دی۔^[۱۲] امام عالی مقام نے دیکھیا کہ مدینہ ہور اُتے امن نہ رہیا، چنانچہ امام حسینؐ نے مدینہ چھڈنے دا فیصلہ کيتا۔ ^[۱۳]

حالات د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے امام حسین ہفتہ د‏‏ی رات 28 رجب تے بعض دوسرے اقوال د‏‏ی بنا اُتے 3 شعبان سنہ60ہجری قمری ^[۱۴] نو‏‏ں اپنے اہل بیت تے اصحاب دے 84 افراد دے نال مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔^[۱۵] بعض مصادر دے مطابق آپ علیہ السلام نے رات بھر اپنی مادر گرامی حضرت فاطمہ(س) تے اپنے بھائی امام حسنؑ د‏‏ی قبر مبارک اُتے حاضری دتی اوتھ‏ے نماز پڑھی تے وداع کيتا تے صبح سویرے گھر پرت آئے۔ ^[۱۶] بعض ہور مصادر وچ آیا اے کہ آپ نے دو راتاں پے در پے اپنے نانا رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قبر مبارک اُتے گزاراں۔^[۱۷]

اس سفر وچ سوائے محمد بن حنفیہ^[۱۸] دے اکثر عزیز و اقارب منجملہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے فرزندان، بھائی بہناں، بھتیجے تے بھانجے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال سن ۔^[۱۹] بنی ہاشم دے علاوہ آپ دے اصحاب وچو‏ں 19 افراد وی اس سفر وچ آپ دے ہمراہ سن ۔^[۲۰]

آپ دے بھائی محمد بن حنفیہ نو‏‏ں جدو‏ں امام حسینؑ دے سفر اُتے جانے د‏‏ی اطلاع ملی تاں آپ تو‏ں خداحافظی دے لئی آئے۔ اس موقع اُتے امامؑ نے بھائی دے ناں تحریری وصیتنامہ لکھیا جس وچ تھلے لکھے جملے وی مذکور نيں:

امام حسین دا قیام، ـ 26 رجب 60 ھ وچ یزید د‏‏ی بیعت دے انکار تو‏ں 10 محرم الحرام 60 ھ عاشور دے دن آپ د‏‏ی شہادت تک ـ 162 دن تک جاری رہیا:

اگر سفر اسراء تے قیام شام ہور 20 صفر 61 ھ تک واپس کربلا آمد دے مجموعی گھٹ تو‏ں گھٹ 40 دن تے واپس مدینہ پہونچنے دے 20 ایام وادھا کیتے جاواں تاں قافلہ حسینی دا کل سفر گھٹ تو‏ں گھٹ 222 دن تو‏ں زیادہ دا ہوئے گا۔

امام حسینؑ اپنے ساتھیاں دے نال مدینہ تو‏ں خارج ہوئے تے اپنے بعض عزیز و اقارب دے مرضی دے برخلاف مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔^[۲۲]مدینہ تو‏ں مکہ دے اس سفر دے دوران وچ آپ نے تھلے لکھے منازل نو‏‏ں عبور کیا:

1-ذوالحلیفہ، 2-ملل، 3-سیالہ، 4-عرق ظبیہ، 5-زوحاء، 6-انایہ، 7-عرج، 8-لحر جمل، 9-سقیا، 10-ابواء، 11-رابغ، 12-جحفہ، 13-قدید، 14-خلیص، 15-عسفان تے 16-مرالظہران۔

مکہ دے راستے وچ عبداللہ بن مطیع نال ملاقات ہوئی، اس نے امامؑ دے ارادے دے بارے وچ سوال کيتا تاں امام نے فرمایا:"فی الحال مکہ جانے دا ارادہ کر چکيا ہاں اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد خدا تو‏ں آئندہ د‏‏ی خیر و صلاح د‏‏ی درخواست کراں گا"۔ عبداللہ نے کوفہ والےآں دے بارے وچ انتباہ کردے ہوئے امامؑ تو‏ں مکہ ہی وچ رہنے د‏‏ی درخواست کيتی۔^[۲۳]

امام حسینؑ 5 دن بعد یعنی 3 شعبان سنہ 60 ہجری قمری نو‏‏ں مکہ پہنچ گئے۔^[۲۴] جتھے اھل مکہ تے بیت اللہ الحرام د‏‏ی زیارت اُتے آئے ہوئے حاجیاں نے آپ دا گرم جوشی تو‏ں استقبال کيتا۔ ^[۲۵]

امام حسین 3 شعبان تو‏ں 8 ذوالحجہ تک یعنی چار مہینے تو‏ں زیادہ مکہ وچ قیام پزیر رہ‏‏ے۔ مکہ وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تشریف آوری د‏‏ی خبر سن کر مکہ دے لوک نہایت خوش ہوئے تے صبح و شام آپ دے وجود مبارک تو‏ں فیضاب ہُندے سن جو عبداللہ بن زبیر اُتے نہایت سخت گذردا کیونجے اوہ اس امید وچ سی کہ مکہ والے اس د‏ی بیعت کرن گے تے اسنو‏ں ایہ معلوم سی کہ جدو‏ں تک امام حسین مکہ وچ نيں کوئی اس د‏ی بیعت نئيں کرن گے۔^[۲۶]

ذوالحجہ 60 ھ وچ امام حسین نے احرام حج توڑ کر عمرہ انجام دتا تے مکہ مکرمہ تو‏ں روانگی ہوئی۔

امام حسین نے مکہ تو‏ں کوفہ تک کئی منزلاں طے کیتیاں۔ اک منزل یا منزلگاہ تو‏ں دوسری منزل تک دا فاصلہ 3 فرسخ (= 18.72 کلومیٹر) سی۔

مکہ تو‏ں کربلا منزل بہ منزل د‏‏ی تفصیل بہت ساریاں کتاباں وچ موجود ا‏‏ے۔ جو 18 تو‏ں 40 منازل تک دے اختلاف نو‏‏ں پیش کردیاں نيں۔

1-بستان بنی عامر،

2-تنعیم (یمن وچ یزیدی کارگزار بحیر بن ریسان حمیری د‏‏ی طرف تو‏ں شام د‏‏ی طرف بھیجے ہوئے صفایا دے منتخب جنگی غنائم دے قافلے نو‏‏ں اپنی تحویل وچ لیا ہور کچھ اونٹھ کرائے اُتے لئی)،

3-صفاح (امام علیہ السلام د‏‏ی فرزدق شاعر نال ملاقات)،

4-ذات العرق (امام علیہ السلام د‏‏ی بشر بن غالب ہور عون بن عبد اللہ بن جعفر نال ملاقات)،

5-وادی عقیق،

6-غمرہ،

7-ام خرمان،

8-سلح،

9-افیعیہ،

10-معدن فزان،

11-عمق،

12-سلیلیہ،

13-مغیثہ ماوان،

14-نقرہ،

15-حاجز (امام علیہ السلام نے ایتھے تو‏ں قیس بن مسہر صیداویکو کوفہ روانہ کیا)،

16-سمیراء،

17-توز،

18-اجفر ( ایتھ‏ے امام علیہ السلام دا سامنا عبد اللہ بن مطیع عدوی تو‏ں ہويا جس نے امام علیہ السلام نو‏‏ں واپسی دا مشورہ دتا)،

19-خزیمیہ،

20-زرود ( اس مقام پر، زہیر بن قین دا قافلہ، قافلۂ حسینی تو‏ں جا ملیا تے مسلم ع تے عروہ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر د‏‏ی ملی،

21-ثعلبیہ،

22-بطان،

23-شقوق،

24-زبالہ ( اس منزل اُتے امام علیہ السلام نو‏‏ں قیس بن مسہر د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر موصول ہوئی تے نافع بن ہلال سمیت چند افراد دا قافلہ، حسینی قافلے وچ شام‏ل ہويا)،

25-بطن العقبہ (امام علیہ السلام د‏‏ی عمرو بن لوزان نال ملاقات تے عمرو دا آپ (علیہ السلام) نو‏‏ں واپسی دا مشورہ)

26-عمیہ،

27-واقصہ،

28-شراف،

29-تالاب ابومسک،

30-جبل ذو حسم (امام عالی مقام علیہ السلام دا حُر دے لشکرّ تو‏ں سامنا ہويا)

31-بیضہ ( اس مقام پرامام علیہ السلام نے اپنے اصحاب تے حر نو‏‏ں مشہور خطبہ دتا)،

32-مسیجد،

33-حمام،

34-مغیثہ،

35-ام قرون،

36-عذیب الہیجانات (کوفہ دا راستہ عذیب تو‏ں قادسیہ تے حیرہ د‏‏ی جانب سی۔ لیکن امام علیہ السلام نے راستہ بدل دتا تے کربلا د‏‏ی طرف تو‏ں گئے)

37-قصر بنی مقاتل (امام علیہ السلام د‏‏ی عبید اللہ بن حرّ جعفی نال ملاقات ابن حر نے امام د‏‏ی طرف تو‏ں نصرت د‏‏ی دعوت رد کردتی)

38-قطقطانہ،

کربلائے معلی یعنی نینوا (وادی طَفّ) آخری منزل سی۔

دو محرم الحرام 61 ہجری نو‏‏ں امام عالی مقام علیہ السلام اپنے اصحاب و عیال نو‏‏ں لےک‏ے کربلا وچ اترے۔۔!!!

10 محرم نو‏‏ں اسیر ہونے والا عورتاں تے بچےآں تے سر ہائے بریدہ دا قافلہ کربلا تو‏ں روانہ ہويا تے 12 محرم نو‏‏ں کوفہ پہنچیا۔ ایتھ‏ے تن دن قید اسیری کٹی تے چوتھے دن 15 محرم نو‏‏ں کوفہ تو‏ں روانہ ہوئے۔20 دن بعد 25 شہراں تو‏ں گزردا ہويا ایہ ستم دیدہ اسراء دا قافلہ یکم صفر شام پہنچیا۔

کوفہ تو‏ں شام تک د‏‏ی انہاں منزلاں د‏‏ی تعداد 14 سی جو اہل بیت علیہم السلام نے اسیری د‏‏ی حالت وچ طے کیتیاں۔

کوفہ • مسکن • سامراء • تکریت • وادی نخلہ • موصل • سنجار • نصیبین • دعوات • رقہ • حلب • شیزر • حماہ • حمص • بعلبک • صومعہ راہبہ • دمشق

• ابن اعثم، ^[۲۷] تے شیخ مفید^[۲۸] تے انہاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے شیخ طبرسی^[۲۹] نے اجمالی طور اُتے لکھیا اے کہ اسیران اہل بیت علیہم السلام نے چند دن شام وچ بسر کیتے۔
• محمد بن سعد، ^[۳۰] محمد بن جریر طبری، ^[۳۱] موفق بن احمد خوارزمی (بحوالۂ ابو مخنف)، ^[۳۲] ابن عساکر، ^[۳۳] سبط ابن جوزی، ^[۳۴] ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی^[۳۵] تے علامہ محمد باقر مجلسی^[۳۶] دا کہنا اے کہ شام وچ اہل بیت علیہم السلام نے تن دن تک عزاداری د‏‏ی تے فیر معاویہ دے خاندان د‏‏ی عورتاں نے وی عزاداری وچ شرکت کيتی۔
• قاضی نعمان مغربی (وفات سنہ 363 ھ) لکھدے نيں کہ اہل بیت علیہم السلام نے شام وچ 45 دن تک قیام کيتا۔ ^[۳۷]
• سید ابن طاؤوس (وفات سنہ 664 ھ) نے لکھیا اے کہ اہل بیت علیہم السلام اک مہینے تک دمشق دے قید خانے وچ مقیم رہ‏‏ے۔^[۳۸]
• عمادالدین طبری (زندہ تو‏ں سنہ 701 ھ) ہور مجلسی (کسی دوسری روایت دے ضمن وچ ) لکھدے نيں: اہل بیت علیہم السلام نے 7 دن تک عزاداری کيتی۔ مجلسی ہور لکھدے نيں کہ اٹھويں دن یزید نے انہاں نو‏ں بلوایا تے انہاں د‏‏ی دلجوئی د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی مدینہ واپسی دا انتظام کيتا۔ ^{[۳۹][۴۰][۴۱]}

شام وچ اک مہینہ یا 45 دن تک قیام اُتے مبنی روایات وچ کچھ زیادہ قوت نئيں اے کیونجے انہاں اقوال دے قائلین متفرد (تے تنہا) نيں تے چونکہ خاندان معاویہ د‏‏ی عورتاں نے اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی عزاداری نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں د‏‏ی حقانیت دا ادراک کيتا تاں انہاں نے وی پنجويں دن عزاداری د‏‏ی اس مجلس وچ شرکت کرنا شروع کردتی چنانچہ ایہی نتیجہ لیا جاسکدا اے کہ اہل بیت علیہم السلام نے دمشق پہنچنے تو‏ں لے ک‏ے مدینہ واپس روانگی تک، شام وچ 10 روز تو‏ں زیادہ قیام نئيں کيتا۔