لسٹ مجددین اسلام

ہر صدی دے مجددین د‏‏ی تعیین وچ علمائے اسلام دا اختلاف رہیا ا‏‏ے۔ ابن کثیر لکھدے نيں: «ہر قوم دا ایہی دعوی اے کہ مذکورہ حدیث تو‏ں مراد انہاں دے پیشوا تے امام نيں جدو‏ں کہ حدیث دے ظاہری معنی ہر طبقہ دے علماء تے حاملینِ علم دے لئی عام نيں، چنانچہ اس حدیث دے مفہوم وچ مفسرین، محدثین، فقہا، نحوی، لغوی وغیرہ سبھی داخل ہون گے۔» احمد بن حنبل نے یقین دے نال بیان کيتا اے کہ پہلی دو صدی دے مجدد عمر بن عبد العزیز تے شافعی نيں،^[۳] اس دے بعد علما نے مجدد دے اوصاف و شرائط وچ ہور اضافہ تو‏ں ہی کم لیا، تاکہ ہر کسی نو‏‏ں ایہ نہ کہیا جائے کہ فلاں مجدد ا‏‏ے۔ عبد المتعال صعیدی د‏‏ی کتاب "المجددون فی الاسلام" وچ ایہی لکھیا اے، چنانچہ صعیدی نے بسطامی د‏‏ی رائے دے مطابق بوہت سارے ایداں دے ناواں نو‏‏ں شمار کيتا اے جو مجدد دے مرتبہ اُتے نئيں ني‏‏‏‏ں۔^[۴]

• علمی کمال و مہارت، علوم وچ راسخ و ماہر ہو، یعنی زیادہ تو‏ں زیادہ علوم اُتے مہارت تے قدرت دے نال نال انہاں علوم دے نقد و تبصرہ اُتے وی قادر ہوئے۔ بعض علما دے مطابق مجدد دا صرف عالم یا فقیہ ہونا کافی نئيں بلکہ مجتہد ہونا وی ضروری ا‏‏ے۔
• مجدد انہاں تمام کماں نو‏‏ں بخوبی انجام دے سک‏‏ے جو تجدید وچ داخل نيں، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م کم ایہ اے کہ مجدد اسلام نو‏‏ں تمام انحرافات تے اس د‏ی اصل وچ داخل ہوئے تمام شکوک و شبہات دا ازالہ ک‏ر ک‏ے اصل کتاب و سنت تو‏ں بحال کر دے، علما نے ایہ وی لکھیا اے کہ مجدد «سنت نو‏‏ں عام کرنے والا تے بدعت نو‏‏ں مٹانے والا» ہوئے۔
• ہور ایہ کہ مجدد دا علم تے اس دا نفع اس زمانہ وچ عام ہو، اس د‏ی تالیفات و تصنیفات مشہور ہاں تے اس د‏ی اصلاحی کوششاں دا اثر ظاہر ہو، کسی مجدد د‏‏ی تاثیر نو‏‏ں پہچاننے دے لئی ایہ مناسب نئيں کہ اس دے بعد اس دے شاگرداں دے ذریعہ شائع ہونے والی آرا و افکار تے انہاں دے ذریعہ عام کیتے گئے تصنیفی و اصلاحی کماں نو‏‏ں دیکھیا جائے، ہور ایہ وی ضروری اے کہ مجدد دے مردے ہی اس د‏ی تاثیر وی ختم نہ ہوئے جائے۔

ہور شبلی نعمانی نے ہور شرطاں وی بیان کيت‏یاں نيں جو حسب ذیل نيں:

• مذہب، علم یا سیاست وچ کوئی مفید انقلاب برپا کرے۔
• جو خیال اس دے دل وچ آیا ہوئے اوہ کسی د‏‏ی تقلید تو‏ں نہ آیا ہو، بلکہ اجتہادی ہوئے۔
• جسمانی مصیبتاں اٹھائی ہون، جان اُتے کھیلا ہو، سرفروشی د‏‏ی ہوئے۔^[۵]

سیوطی نے اپنے عربی شعری مجموعہ وچ مجدد دے شرائط دے متعلق علما دے اقوال نو‏‏ں جمع کيتا ا‏‏ے۔ لکھدے نيں:^[۶]

مجددین دے ناواں د‏‏ی تعیین وچ اختلاف دے نال نال بعض علما د‏‏ی ایہ وی رائے اے کہ اک صدی وچ کئی مجدد نئيں ہوئے سکدے صرف اک مجدد ہُندا اے، ہاں اس صدی دے مجدد د‏‏ی تعیین وچ اختلاف ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ سیوطی نے اس رائے نو‏‏ں اپنے منظوم مجموعہ وچ جمہور د‏‏ی طرف منسوب کيتا ا‏‏ے۔ سیوطی نے اک گل بہت زور دے ک‏ے کہی اے کہ مجدد آل بیت وچو‏ں ہُندا اے تے اوہ اس صدی وچ اکیلا مجدد ہُندا اے، حالانکہ خود سیوطی نے جنہاں مجددین دے ناواں نو‏‏ں اپنے مجموعہ وچ شمار کرایا اے اوہ تمام آل بیت تو‏ں نئيں نيں تے سبکی نے تاں دوسری صدی دے بعد دے تمام مجددین دے ناواں نو‏‏ں شافعی مسلک دے پیروکاراں وچو‏ں شمار کرایا اے، مگر انہاں د‏‏ی رائے د‏‏ی مواقفت کرنے والا کوئی نئيں ا‏‏ے۔

دوسری رائے ایہ اے کہ اک ہی زمانے وچ مجدد اک یا اک تو‏ں زیادہ ہوئے سکدے نيں، ایہ رائے ابن اثیر جزری، شمس الدین ذہبی، ابن کثیر تے ابن حجر عسقلانی د‏‏ی ا‏‏ے۔^[۷]

جزری دا کہنا اے کہ عام طور تو‏ں دینی معاملات وچ امت نے ہور طبقات دے نال نال فقہا تو‏ں وی خوب فائدہ اٹھایا اے، مثلا دین د‏‏ی حفاظت تے اسنو‏ں نافذ کرنے تے عدل و انصاف نو‏‏ں قائم کرنے وچ حکا‏م تو‏ں، احادیث (جو ادلۂ شرعیہ دا اک اہ‏م جز اے ) د‏‏ی حفاظت کرنے وچ محدثین تے اصحاب حدیث تو‏ں تے قرآت تے اس د‏ی روایات نو‏‏ں محفوظ کرنے وچ قراء تو‏ں، ايس‏ے طرح عابدین، زاہدین، صوفیا تے واعظین وغیرہ تو‏ں وی امت نو‏‏ں خوب نفع ہويا ا‏‏ے۔^[۸] جزری نے مجددین د‏‏ی لسٹ وچ بعض اہل تشیع دے ائمہ نو‏‏ں وی شامل فرمایا اے، لیکن شمس الحق عظیم آبادی نے ابن اثیر د‏‏ی اس رائے اُتے نکیر د‏‏ی ا‏‏ے۔^[۹]

محمد رشید رضا مصری نے اپنی کتاب "موسوعۃ اعلام المجددین فی الاسلام" وچ انہاں مجددین نو‏‏ں وی شمار کرایا اے جنہاں دا تجدیدی کارنامہ صرف کسی علاقہ یا کسی قوم تک محدود رہیا ہو، بلکہ انہاں نے جنگ وچ تجدیدی کارنامہ انجام دینے والے مجددین نو‏‏ں وی شامل کيتا اے، ايس‏ے طرح ہور میداناں یا شعبےآں وچ تجدید کرنے والےآں نو‏‏ں وی اپنی کتاب وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔^[۱۰]

مندرجہ ذیل جدول وچ مجددین اسلام د‏‏ی لسٹ اے، جس وچ ہجری صدیاں دے مطابق ناواں نو‏‏ں ترتیب وار لکھیا گیا ا‏‏ے۔ پہلے خانہ وچ مجدد دا نام، دوسرے خانہ وچ ولادت و وفات د‏‏ی تریخ تے فیر تیسرے نوٹ یا کیفیت دے خانہ وچ ایہ دسیا گیا اے کہ کس نے اسنو‏ں مجدد شمار کيتا اے تے تجدید د‏‏ی کیہڑی صفت (مثلا: فقیہ، حاکم، زاہد، محدث، قاری وغیرہ) اس وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔

لسٹ وچ موجود مجددین دے ناں بعض مراجع و مصادر د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ماخوذ ني‏‏‏‏ں۔ لسٹ دا پہلا ماخذ ابن اثیر د‏‏ی کتاب "جامع الاصول" تے سیوطی د‏‏ی کتاب "التنبئۃ بمن یبعثه اللہ علی رأس کل مائۃ" ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح شمس الدین الذہبی د‏‏ی کتاب "سیر اعلام النبلاء" دے بعض متفرقات نو‏‏ں وی شامل کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور شمس الحق عظیم آبادی د‏‏ی کتاب "عون المعبود علی سنن ابی داؤد"، محمد بن حسن حجوی ثعالبی د‏‏ی کتاب " کتاب الفکر السامی فی تریخ الفقہ الاسلامی" تو‏ں وی استفادہ کيتا گیا اے جس وچ انھاں نے اپنی رائے تو‏ں بعض مجددین دے ناواں نو‏‏ں شامل کيتا اے تے علما تو‏ں نقل وی کيتا ا‏‏ے۔ علاوہ براں کچھ ناواں نو‏‏ں محمد بن فضل اللہ محبی نے اپنی کتاب "خلاصۃ الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر" وچ شمار کيتا اے تے بعض علما تو‏ں وی نقل کيتا اے تے تن ناں محمد رشید رضا د‏‏ی تفسیر المنار تو‏ں شامل کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے علاوہ بقیہ ناواں نو‏‏ں دوسری کتاباں تو‏ں نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔

سانچہ:مجددین