مریخ اُتے پانی

مریخ اُتے پانی
انتظامی تقسیم
ذیلی کلاس	پاݨی
حصہ	کرہ آبی
دے حصے	مریخ اُتے زیر زمین پانی
ترمیم

دور حاضر وچ اگرچہ مریخ اُتے پانی دی تھوڑی سی مقدار کرۂ فضائی وچ بطور آبی بخارات موجود اے پر ایتھے اُتے زیادہ تر پانی صرف برف دی صورت ای وچ پایا جاندا اے^[۱] جدونکہ کدی کبھار تھوڑے توں نمکین پانی دی مقدار مریخ دی مٹی وچ کم گہرائی اُتے وی پائی جاتی اے۔^[۲] اوہ واحد جگہ جتھے اُتے پانی دی برف سطح اُتے دکھائی دے سکدی اے اوہ شمالی قطبی برفیلی ٹوپی اے۔^[۳] پانی دی برف دی فراواں مقدار مریخ دے جنوبی قطب اُتے سدا بہار کاربن ڈائی آکسائڈ دی برفیلی ٹوپی دے نیچے تے معتدل عرض البلد وچ سطح زمین توں قریب موجود اے۔^{[۴][۵][۶][۷]} پنجاہ لکھ مکعب کلومیٹر توں زیادہ برف دا سراغ مریخ دی سطح اُتے جاں اس دے قریب لایا جا چکیا اے۔ ایہ مقدار اس قدر اے کہ پورے سیارے دی سطح نوں 35 میٹر دی گہرائی وچ ڈبو سکدی اے۔^[۸] بلکہ سطح توں نیچے تے گہرائی وچ مزید برف دی موجودگی دا امکان اے۔^[۹]

دور حاضر وچ کچھ مائع پانی مریخ دی سطح اُتے عارضی طور اُتے نمودار ہو سکدا اے پر ایسا صرف مخصوص حالات دے زیر اثر ای ہُندا اے۔^{[۱۰][۱۱][۱۲]} مریخ دی سطح اُتے مائع پانی کےکھڑے بڑے ذخیرے اس لئی وجود نئيں رکھدے کیونجے سطح اُتے موجود فضائی دباؤ دی اوسط 600 پاسکل (0.087 psi) – یعنی زمین دے سطح سمندر دے دباؤ دا صرف 0.6 فیصد اے – تے کیونجے سیاروی درجہ حرارت بوہت ای کم ((210K (-63 °C ) اے لہٰذا اس دی وجہ توں جاں تو تیز رفتار تبخیر (عمل تصعید) جاں تیز رفتار انجماد وقوع پزیر ہو جاندا اے۔ اج توں لگ بھگ 3 ارب 80 کروڑ برس پہلے، مریخ دا کرۂ فضائی کافی کثیف تے درجہ حرارت کافی بلند سی ^[۱۳][۱۴] جس دی وجہ توں سطح اُتے پانی دی وسیع مقدار موجود سی ^{[۱۵][۱۶][۱۷]} گمان اے کہ مریخ اُتے اس دور وچ اک وڈا سمندر وی ہوۓگآ^{[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]} جس نے سیارے دے اک تہائی حصّے نوں گھیرا ہویا ہوۓگآ۔^{[۲۲][۲۳][۲۴]} بظاہر ایسا لگتا اے کہ مریخ دے ماضی قریب وچ پانی سطح اُتے مختلف ادوار وچ مختصر طور اُتے بہتا رہیا اے۔^{[۲۵][۲۶][۲۷]} 9 دسمبر 2013ء نوں ناسا نے کیوریوسٹی جتھے گرد دی تحقیق توں حاصل کردہ ثبوتاں دی بنیاد اُتے دسیا کہ ایولس پالس، گیل شہابی گڑھے وچ قدیمی تازہ پانی دی جھیلاں موجود نیں جو خرد حیات دے لئی مہمان نواز ماحول مہیا کر سکدی تھاں۔^[۲۸][۲۹]

مریخ اُتے پانی دی  کثیر مقدار تے سیارے دی ارضیاتی تریخ وچ اس دے اہم کردار دے بارے وچ  کافی ثبوت ملے نیں ۔^[۳۰][۳۱] دور حاضر وچ مریخ دے پانی دے ذخائر دا اندازہ خلائی جہاز توں حاصل کردہ تصویراں، دور حساسی تیکنیک ( طیف پیمائی،^[۳۲][۳۳] ریڈار،^[۳۴] وغیرہ) تے خلائی گاڑیاں تے جتھے گرداں دی تفتیش توں لایا جا سکدا اے۔^[۳۵][۳۶] ماضی دے پانی توں متعلق ارضیاتی ثبوتاں دے سراغ وچ مریخ دی سطح اُتے آنے والے سیلاباں توں تراشی ہوئی شاندار بہنے والی نہراں،^[۳۷] قدیمی دریائی وادیاں دے جال،^[۳۸][۳۹] ڈیلٹا تے جھیلاں دی تہاں،^{[۴۰][۴۱][۴۲][۴۳]} اورمائع پانی توں بننے والی سطح اُتے موجود چٹاناں تے معدنیات شامل نیں ۔^[۴۴] اکثر سطحی خدوخال زمینی برف (زیر سطحی مستقلاً جمی ہوئی زمین)،^[۴۵] تے برفانی توداں وچ ہونے والی برف دی حرکت دے بارے وچ ماضی قریب^{[۴۶][۴۷][۴۸][۴۹]} تے عصر حاضر ^[۵۰] وچ اشارہ دیندے نیں ۔ عمودی چوٹیاں تے شہابی گڑھاں دی دیواراں دے نال نالیاں تے ڈھلوانی نالیاں بتاتی نیں کہ پانی نے مریخ دی سطح دی تراش خراش نوں جاری رکھیا اے، ہرچند کہ ایہ عمل قدیمی ماضی دی نسبت ہن حد درجہ کم ہو گیا اے۔

اگرچہ مریخ دی سطح ماضی وچ مختلف ادوار وچ مرطوب رہی اے تے امکان اے کہ ایہ ارب ہا برس پہلے خرد حیات دے لئی مہربان وی رہی ہوگی،^[۵۱] پر سطح اُتے موجود حالیہ ماحول خشک تے جما دینے والا اے، شاید ایہ ماحول خرد حیات دے لئی اک ناقابل تسخیر رکاوٹ اے۔ مزید براں مریخ وچ کثیف کرۂ فضائی، اوزون دی تہ تے مقناطیسی میدان وی موجود نئيں نیں جس دی وجہ توں شمسی تے کائناتی اشعاع بغیر کسے رکاوٹ دے اس دی سطح توں ٹکراتی نیں ۔ سطح اُتے موجود خلیاتی ساخت رکھنے والی حیات دے زندہ رہنے دے لئی اک تے وڈا مسئلہ انہاں اُتے پڑنے والی آئن زدہ تابکاری دا تباہ کر دینے والا اثر اے۔^[۵۲][۵۳] لہٰذا مریخ اُتے حیات نوں پروان چڑھانے دے لئی سب توں بہترین جگہ زیر سطح ماحول ای ہو سکدا اے۔^{[۵۴][۵۵][۵۶]}

مریخ اُتے پانی دے بارے وچ علم، سیارے دی حیات نوں سہارا دینے دی تفہیم تے مستقبل دی انسانی کھوج دے لئی وسائل نوں مہیا کرنے دی صلاحیت دی جانچ دے لئی انتہائی اہم و ضروری اے۔ اکیسویں صدی دی پہلی دہائی وچ "پانی دے پیچھے چلو"دا نعرہ ناسا دے مریخ کھوجی پروگرام دا رہیا اے۔ 2001ء مریخی مہمات، مریخی کھوجی جتھے گرد، مریخی پڑتال گر مدار گرد تے مریخی فینکس خلائی گاڑی ایہ تمام دے سارے مریخ اُتے پانی دی فراوانی تے تقسیم دے بارے وچ اہم سوالات دے جواب دینے دے لئی کھوج کر چکے نیں ۔ ای ایس اے دا مریخی ایکسپریس مدار گرد نے وی اس مہم جوئی دے بارے وچ اہم معلومات فراہم دی اے۔^[۵۷] مریخی مہم، مریخی ایکسپریس، آپرچونیٹی جتھے گرد، ایم آر او تے مریخی سائنس خلائی گاڑی کیوریوسٹی جتھے گرد ہن وی مریخ توں معلومات نوں بھیج رہے نیں تے دریافتاں نے ہونا ہن وی جاری رکھیا ہویا اے۔

تاریخی پس منظر 

مریخ اُتے پانی دا قیاس خلائی دور شروع ہونے توں وی سینکڑاں برس پہلے توں رہیا اے۔ دوربین توں ابتدائی مشاہدہ کرنے والاں نے انتہائی درستی توں سفید قطبی ٹوپیاں تے بادلاں نوں پانی دی موجودگی دے نشان دے طور پرشناخت کر لیا سی۔ کافی برساں تک مریخ دی سطح اُتے موجود تاریک حصّوں نوں سمندرسمجھا جاندا رہیا۔^[۵۸] انہاں مشاہدات نے اس حقیقت دے نال مل کر کہ مریخ اُتے وی دن 24 گھنٹے دا ہُندا اے، فلکیات دان ولیم ہرشل کو1784ء اس بات دا اعلان کرنے دی راہ دکھائی کہ شاید مریخ اپنے رہائشیاں نوں اک ایسا ماحول فراہم کردا اے جوزمین توں کافی حد تک مشابہ اے۔ ^[۵۹]

مریخ کا تاریخی نقشہ از طرف جیووانی شیاپیریلی۔

مریخی نہروں کے فلکیات دان پرسیول لوویل کے 1898ء میں بنائے گئے خاکے۔

بیسویں صدی دے آغاز وچ اکثر فلکیات داناں نے ایہ دریافت کر لیا سی کہ مریخ زمین توں زیادہ سرد و خشک اے۔ سمندروں دے وجود نوں ہن تسلیم نئيں کیتا جادا سی، لہٰذا مریخ دی تصویر تبدیل ہو کر اک ایسے "دم توڑتے" ہوئے سیارے دی ہو گئی سی جس وچ پانی دی انتہائی گھٹ مقدار سی۔ اوہ تاریک علاقے جو موسم دے نال بدلدے سن ہن انہاں نوں سبزہ روئیدگی سمجھیا جانے لگیا سی۔^[۶۰] اوہ آدمی جس نے مریخ دے اس چہرہ نوں قبول عام بنانے وچ سب توں زیادہ کردار ادا کیدا سی اوہ پرسیول لوویل (1855–1916) سی، جس نے ایہ تصور کیدا سی کہ مریخ اُتے نہراں دے جال نوں بنانے دی اک دوڑ لگی ہوئی اے تے انہاں نہراں دے ذریعہ مریخ دے استوائی خطے دے لوک پانی نوں قطبین توں لاتے ہون گے۔ ہرچند کہ اس نے عوام الناس وچ انتہائی جوش و خروش بھر دتا سی، پر لوویل دا خیال اکثر فلکیات داناں نے رد کر دتا سی۔ اس دور وچ سائنسی حقیقت اُتے سب توں زیادہ لوگاں نوں جس شخص نے قائل کیتا اوہ انگریز فلکیات دان ایڈورڈ والٹر مونڈر (1851–1928) سن جنہاں نے مریخ دے ماحول کوآرکٹک جزیرے اُتے موجود بیس ہزار فٹ دی چوٹی توں ملایا سی ^[۶۱] اس طرح دے ماحول وچ صرف کائی دے باقی رہنے دی امید دی جا سکدی اے۔

اسی دوران وچ کئی فلکیات دان سیاروی طیف بینی دے آلات نوں مزید بہتر کرنے وچ لگے ہوئے سن تاکہ مریخی ماحول دے اجزاء دا تعین کرسکاں۔ 1925ء تا 1943ء دے درمیان ماؤنٹ ولسن رصدگاہ دے والٹر ایڈمزاور تھیوڈور ڈنہم مریخ دے ماحول وچ آکسیجن تے پانی دے بخارات نوں ڈھونڈنے دی کوشش دی، جس دے نتیجے کچھ زیادہ حوصلہ افزا نہ سن۔ مریخی ماحول وچ جس جز دے بارے وچ یقین توں کہیا جا سکدا سی اوہ صرف کاربن ڈائی آکسائڈ سی جس دی شاخت جیرارڈ کائیپر نے طیف بینی کرکے 1947ء وچ دی سی۔^[۶۲] مریخ اُتے 1963ءسے پہلے تک پانی دے بخارات دا واضح طور اُتے سراغ نئيں لایا گیا سی۔ ^[۶۳]

کیسینی (1666ء) دے دور توں قطبی ٹوپیاں دے اجزائے ترکیبی وچ پانی نوں فرض کیتا جاندا رہیا سی، اس اُتے 1800ء دے دور دے کچھ سائنس داناں نے اعتراض اٹھائے جو اوتھے اُتے کاربن ڈائی آکسائڈ ہونے دے حق وچ سن کیونجے اس دی وجہ انہاں دی نظر وچ سیارے دا بحیثیت مجموعی درجہ حرارت تے پانی دی قابل ذکر مقدار دی کمی سی۔ 1966ء وچ اس مفروضے دی تصدیق رابرٹ لیٹن تے بروس مررے نے دی۔^[۶۴] اج اساں جانتے نیں کہ دونے قطب دی سرد ٹوپیاں بنیادی طور اُتے کاربن ڈائی آکسائڈ دی برف توں بنی ہوئی نیں ، پر اک دائمی (جاں سدا بہار) پانی دی برف دی ٹوپی شمالی قطب اُتے موسم گرما دے دوران موجود رہتی اے۔ جنوبی قطب اُتے موسم گرما دے دوران وچ کاربن ڈائی آکسائڈ دی برف رہتی اے، پر اس ٹوپی دے نیچے وی پانی دی برف موجود اے۔

مریخ دے ماحول دے معمے دا آخری حصّے مرینیر چہارم نے 1965ء وچ دتا۔ خلائی جہاز توں حاصل کردہ دانے دار ٹیلی ویژن دی تصویراں وچ معلوم ہویا کہ سطح اُتے شہابی گڑھاں دا غلبہ اے، جس دا مطلب ایہ سی کہ سطح کافی پرانی اے تے اس نے کٹاؤ تے ساختمائی دے عمل دا سامنا نئيں کیتا اے جس طرح توں زمین اُتے ہُندا اے۔ کم کٹاؤ دا مطلب ایہ سی کہ مائع پانی نے شاید سیارے دی شکلی ارضیات وچ ارب ہا برس توں کوئی اہم کردار ادا نئيں کیتا اے۔^[۶۵] مزید براں جدوں خلائی جہاز سیارے دے پیچھے توں لنگھدا اے تو اس توں حاصل کردہ ریڈیائی اشاراں وچ تغیرات سائنس داناں نوں اس قابل کر دے نیں کہ اوہ کرۂ فضائی دی کثافت نوں ناپ سکاں۔ نتیجے توں معلوم ہویا اے کہ زمین دے سطح سمندر دے دباؤ دا 1 فیصد توں وی کم اوتھے دا ماحولیاتی دباؤ اے جو لامحالہ طور اُتے مائع پانی دے وجود دا انکار کردا اے کیونجے اتنے کم دباؤ دی وجہ توں پانی تیزی توں ابلے گا جاں فیر جم جائے گا۔^[۶۶] مریخ اک ایسی دنیا دے طور اُتے ابھرا جو چاند وانگکی اے پر اس دا لچھے دار کرۂ فضائی اتنا اے کہ ارد گرد دی دھول نوں اڑا دیتا اے۔ مریخ دی ایہ تصویر اس وقت تک مزید اک دہائی تک باقی رہی جدوں تک مرینیر نہم نے مریخ دی زیادہ متحرک تصویر نئيں دکھائی جس وچ اس نے اشارہ دتا کہ سیارے دا ماضی اس دے حال دے ماحول توں کافی حلیم و مہمان نواز سی۔

24 جنوری 2014ء وچ ناسا نے دسیا کہ کیوریوسٹی تے آپرچونیٹی جتھے گرداں دے ذریعہ مریخ اُتے دی جانے والی حالیہ تحقیق قدیمی حیات دے ثبوتاں دی تلاش کرے گی۔ اس دے علاوہ ایہ اس حیاتی کرہ دی وی تلاش کرے گا جس دی بنیاد خود پرور، جرثوماں تے / جاں کیمیائی سنگی خود پرور خرد حیاتیات ہُتی اے۔ مزید براں اس نے قدیمی پانی دے نال یخ توداں دے تالابی ماحول (میدان جنہاں دا تعلق قدیمی دریاواں جاں جھیلاں توں اے) تے قابل مسکن جگہاں نوں وی تلاش کرنا اے۔^{[۶۷] [۶۸][۶۹][۷۰]}

کئی برساں تک ایہ سمجھیا جاندا رہیا کہ سیلاباں دی باقیات دے مشاہدات دی وجوہات سیاروی پانی دے جدول توں نکلنے والا پانی اے، پر 2015ء وچ ہونے والی تحقیق نے 45 کروڑ برس پہلے مقامی رسوبی چٹاناں دے ذخیرے تے دھری ہوئی برف نوں اس دا ماخذ دسیا اے۔^[۷۱] دریاواں تے توداں دے پگھلنے توں رسوبی ذخائر نے قدیمی سمندراں دے نیچے موجود دیو ہیکل گھاٹیاں نوں بھر دتا اے جو سیارے دے شمالی نچلے میداناں وچ موجود نیں ۔ ایہ اوہ پانی سی جو انہاں گھاٹیاں دی رسوبی چٹاناں وچ جمع سی جو بعد وچ عظیم سیلاباں دی صورت وچ نکلا جس دا اثر اج وی دیکھیا جا سکدا اے۔

چٹاناں تے معدنیات توں حاصل کردہ ثبوت 

اج اس بات نوں کافی حد تک تسلیم کر لیا گیا اے کہ مریخ دی ابتدائی تریخ وچ اوتھے پانی دی کافی فراوانی سی،^[۷۲][۷۳] پر اس دور دے پانی دے سارے وڈے علاقے اج غائب ہو چکے نیں ۔ ابتدائی مریخ دے دور دے پانی دا کچھ حصّے عصرحاضر دے مریخ وچ ہن وی موجود اے کیونجے برف تے پانی توں لبریز مادّوں دی ساخت بشمول مٹی والی معدنیات (سیلیکٹ) تے گندھک دے نمک وچ قید اے۔^{[۷۴][۷۵][۷۶][۷۷][۷۸]} ہائیڈروجن دے اساں جاؤں دی تحقیق بتاتی اے کہ مریخ توں 2.5 فلکی اکائیاں دے فاصلے اُتے موجود سیارچاں تے دم دار تارےآں نے مریخ نوں پانی دتا، جس دی مقدار زمین دے حالیہ سمندراں دا 6 تا 27 فیصد بنتی اے۔^[۷۹]

پانی ماحولیاتی مصنوعات وچ (آبی معدنیات)

مریخ دی سطح اُتے بنیادی پتھر دی قسم سنگ سیاہ اے۔ ایہ اک لطیف دانے دار آتشاں چٹان ہُتی اے جو زیادہ تر مافک سیلیکٹ زبر جد، پیروکسن تے پلاجیوکلاس فلسپار(بلوری قلماں اُتے مُشتمل فلسپار معدنیات دے سلسلے) اُتے مشتمل ہُتی اے۔^[۸۰] جدوں پانی تے فضائی گیساں توں اس دا سامنا ہُندا اے تو ایہ معدنیات کیمیائی موسم وچ اک نواں (ذیلی) معدنیات وچ بدل جاندے نیں ، جس وچوں کچھ اپنی قلمی ساخت وچ پانی نوں وی شامل کر لیندے نیں ، چاہیے اوہ پانی ہو جاں ہائیڈروکسل(اک ہائیڈروجن ایٹم اک آکسیجن ایٹم توں مزدوج) دی صورت ہو۔ آبیدہ معدنیات دی مثالاں وچ آئرن ہائیڈ روآکسائیڈز گوتھائٹ (میدانی مٹی دا اک عام جز)؛ تبخیر ہوئے معدنیات، جپسم تے کیسیرائیٹ؛ اپلائن سیلیکا تے سنگی سیلی کیٹ (جس نوں مٹی دی معدن وی کہندے نیں )، جداں کہ گل چینی تے مونٹ موریلونائیٹ شامل نیں ۔ ^[۸۱]

کیمیائی ماحول دا اک براہ راست اثر پانی تے دوسرے تعاملی کیمیائی عناصر دا استعمال اے، جس نوں اوہ چلتے پھرتے ذخیراں مثلاً کرۂ فضائی تے آبی کرہ توں حاصل کردا اے تے اس نوں جدا کرکے چٹاناں تے معدنیات وچ ڈال دیتا اے۔^[۸۲] مریخی پرت نے آبیدہ معدنیات وچ پانی دی کتنی مقدار نوں ذخیرہ کیتا اے اس دا فی الوقت معلوم نئيں اے پر اندازہ اے کہ ایہ کافی وڈی مقدار ہوگی۔^[۸۳] مثال دے طور اُتے مریڈیانی پلانم اُتے آپرچونیٹی جتھے گرد وچ لگے ہوئے آلات توں کیتی گئی سطح توں نکلی ہوئی چٹان دے معدنیاتی نمونے دی جانچ توں معلوم ہویا کہ اوتھے اُتے موجود گندھک دے نمک دے ذخیرے اپنے وزن دا 22 فیصد تک پانی اُتے مشتمل ہُندے نیں ۔^[۸۴]

زمین اُتے تمام کیمیائی موسمی تعاملات وچ پانی کسے حد تک شامل ہُندا اے۔^[۸۵] لہٰذا کافی ذیلی معدن اصل وچ پانی نوں اپنے اندر ذخیرہ نئيں کر دے بلکہ انہاں نوں بننے دے لئی پانی ضرورت ہُتی اے۔ کچھ نابیدہ ذیلی معدن دی مثالاں وچ کاربونیٹ، کچھ گندھک دے نمکیات (جداں کہ نابیدہ کیلشیم سلفیٹ) تے دھاتی آکسائڈز جداں کہ آئرن آکسائڈ معدن قلمی کچا لوہا شامل نیں ۔ مریخ پراس طرح دی کچھ موسمی پیدوار نظری طور اُتے پانی دے بغیر جاں گھٹ مقدار دی موجود برف جاں مہین سالماتی پیمانے دی فلماں (یک سالمی تہ) وچ وی بن سکدی نیں ۔^[۸۶][۸۷] مریخ اُتے جاری رہنے والے اس عجیب موسم دے دائرہ کار دے بارے وچ ہن وی اساں قطعیت دے نال کچھ نئيں کہہ سکدے۔ انہاں معدنیات نوں جو پانی نوں شامل کردتی نیں جاں پانی دی موجودگی وچ بنتی نیں ، عام طور توں "آبیدہ معدنیات" کہندے نیں ۔

آبیدہ معدنیات اپنے بننے دے وقت موجود ماحول دی قسم دا حساس اشارہ دیتی نیں ۔ آبیدہ تعامل دے آسانی توں وقوع پزیر ہونے دا انحصار دباؤ، درجہ حرارت تے قابل حل مادّوں تے گیساں دے مرتکز ہونے اُتے ہُندا اے۔^[۸۸] دو اہم خصوصیات pH تے تکسیدی تخفیفی امکان (Eh) اے۔ مثال دے طور اُتے سلفیٹ معدن جاروسائٹ صرف کم pH (زبردست تیزابی) پانی وچ ای بنتا اے۔ سنگی سیلی کیٹ عام طور اُتے معتدل توں لے کر زیادہ pH (کھارے) وچ بنتا اے۔ Eh آبیدہ نظام وچ تکسیدی حالت نوں ناپنے دی اکائی اے۔ Eh تے pH مل کر انہاں معدنیات دی اقسام دا بتاندے نیں جنہاں دے حرحرکی طور اُتے بننے دا امکان مخصوص آبیدہ جزئیات توں ہُندا اے۔ اس طرح مریخ اُتے موجود ماضی دی ماحولیاتی شرطاں بشمول مائل با حیات نوں چٹاناں وچ موجود معدنیات دی اقسام توں انبساط کیتا جا سکدا اے۔

گرماہی تغیر 

گرماہی(hydrothermal) سیال دی مساماں تے شگافاں دے ذریعہ ہجرت وی زیر سطح زمین وچ آبیدہ معدن نوں بنا سکدے نیں ۔ گرماہی نظام نوں چلانے والی توانائی قریبی میگما جسم جاں وڈے تصادماں دی باقی مانندہ حرارت توں ملتی ہوگی۔^[۸۹] زمینی سمندراں دی تہ وچ ہونے والے گرماہی تغیر دی اک اہم قسم سرپنٹینائیٹ( بل کھادی ہوئی ساخت) اے، جو اس وقت وقوع پزیر ہُتی اے جدوں سمندری پانی بالائے مافک تے سنگ سیاہ دی چٹاناں دے درمیان وچوں ہُندا ہویا ہجرت کردا اے۔ پانی دی چٹاناں دا تعامل دا نتیجہ زبرجد تے پیروکسن وچ موجود لوہے دی تکسید دی صورت وچ نکلتا اے جس توں آہنی لوہا (جداں کہ معدن سنگ مقناطیس) بنتا اے تے ضمنی پیداوار دے طور اُتے سالماتی ہائیڈروجن نوں بناندا اے۔ اس عمل وچ اک بلند درجے دا کھاری تے تخفیفی (پست Eh) ماحول بنتا اے۔ ایہ ماحول مختلف قسم دی سنگی سیلی کیٹ (بل کھاتی معدن) تے مختلف کاربونیٹ معدنیات نوں بنانے دے لئی سازگار ہُندا اے تے مل کر اک چٹان نوں بناندا اے جس نوں سرپنٹینائیٹ (بل کھادی ہوئی ساخت) کہندے نیں ۔^[۹۰] بننے والی ہائیڈروجن گیس کیمیائی تالیفی جانداراں دی توانائی دا اہم ذریعہ ہو سکدی اے بصورت ہور ایہ کاربن ڈائی آکسائڈ توں تعامل کرکے میتھین گیس نوں پیدا کر سکدی اے، مریخ دے ماحول وچ پائی جانے والی میتھین گیس دی کچھ مقدار اس عمل دے ذریعہ بنی اے جس نوں غیر حیاتیاتی ماخذ دے طور اُتے جانا جاندا اے۔^[۹۱] سرپنٹین معدن وی کافی پانی دا ذخیرہ (ہائیڈروکسل) دے طور اُتے اپنی قلمی ساخت وچ کر سکدے نیں ۔ اک حالیہ تحقیق دلیل دیتی اے کہ مریخ دے قدیمی بلند میداناں دی پرتاں وچ قیاسی سرپنٹینائیٹ پانی دی 500 میٹر موٹی سیاروی اساں پلہ تہ تک رکھ سکدی اے۔^[۹۲] ہرچند کہ کچھ سرپنٹینا ئیٹ معدن دا سراغ مریخ اُتے لایا جا چکیا اے، دور حساسیاں توں حاصل کردہ اعداد و شمار اس طرح دے وسیع سطح توں اُتے نکلے ہوئے ثبوت فراہم نئيں کر سکے نیں ۔^[۹۳] ایہ حقیقت اس بات نوں نظر انداز نئيں کر سکدی کہ سرپنٹینائیٹ دی وڈی مقدار مریخی تہ وچ مخفی ہو سکدی اے۔

موسمی شرح 

اوہ شرح جس توں بنیادی معدن ذیلی آبیدہ معدن وچ تبدیل ہُتی اے، بدلتی رہتی اے۔ بنیادی سیلی کیٹ معدن دی قلماں میگما توں جس دباؤ تے درجہ حرارت وچ بنتی نیں اوہ سیارے دی سطح اُتے موجود ماحول توں وسیع پیمانے اُتے الگ ہُندا اے۔ جدوں ایہ سطح دے ماحول دا سامنا کر دے نیں تو ایہ معدنیات توازن نوں کھو دیندے نیں تے دستیاب کیمیائی اجزاء توں متعامل کرنے دی کوشش کر دے نیں تاکہ مزید پائیدار معدن بنا سکاں۔ عام طور اُتے اوہ سیلی کیٹ معدن جو اُچے درجہ حرارت والے موسم اُتے قلم دی شکل انتہائی تیزی توں اختیار کر لیندے نیں (ٹھنڈے ہوئے میگما وچ پہلے ٹھوس ہُندے نیں )۔^[۹۴] زمین تے مریخ دونے اُتے سب توں زیادہ عام پایا جانے والا معدن جو اس کسوٹی اُتے پورا اترتا اے زبرجد اے جو پانی دی موجودگی وچ فوراً مٹی والی معدن وچ بدلتا اے۔

زبرجد مریخ اُتے کافی موجود اے ^[۹۵] جس توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ مریخ دی سطح نوں پانی نے بوہت زیادہ متغیر نئيں کیتا؛ کثیر ارضیاتی ثبوت اس دے برخلاف وی موجود نیں ۔^{[۹۶][۹۷][۹۸][۹۹][۱۰۰]}

مریخی شہابیے

60 توں زائد مریخ توں آنے والے شہابیے دریافت کیتے جاچکے نیں ۔^[۱۰۱] انہاں وچوں کچھ وچ ایسے ثبوت موجود نیں جو ایہ بتاندے نیں کہ جدوں اوہ مریخ اُتے سن تو انہاں دا سامنا پانی توں ہویا سی۔ کچھ مریخی شہابیے سنگ سیاہ شیرگو ٹایئٹ کہلاندے نیں، انہاں نوں ( آبیدہ کاربونیٹ تے گندھک دی نمکیات دی موجودگی توں )دیکھ کر ایسا لگتا اے کہ خلا وچ پھینکے جانے توں پہلے اس دا سامنا مائع پانی توں ہویا سی۔^{[۱۰۲][۱۰۳]} ایسا وی دیکھیا گیا اے کہ شہابیاں دی اک تے جماعت نخیلائیٹ وچ مائع پانی لگ بھگ 62 کروڑ برس پہلے پھیلیا سی تے اوہ مریخ توں لگ بھگ اک کروڑ ست لکھ پنجاہ ہزار برس پہلے سیارچوی ٹکر وچ اوتھے توں ٹٹ کر نکلا سی۔ ایہ زمین اُتے پچھلے دس ہزار برس وچ گرے نیں ۔ ^[۱۰۴]

1996ء وچ سائنس داناں دے اک گروپ نے مریخ توں آئے ہوئے شہابیے ایلن ہلز 84001 وچ خرد رکاز دی ممکنہ موجودگی دا دسیا۔^[۱۰۵] اس اُتے دی جانے والی اکثر تحقیقات نے رکاز دے معتبر ہونے نوں تسلیم نئيں کیتا۔^{[۱۰۶][۱۰۷]} ایہ پتا لگیا کہ سیارچے دا زیادہ تر نامیاتی مادّہ ارضیاتی اصل دا سی۔^[۱۰۸]

ارض شکلہ ثبوت 

جھیلاں تے دریائی وادیاں 

1971ء دے مرینیر نہم خلائی جہاز نے مریخ اُتے پانی دے حوالے توں ہمارے تصورات وچ انقلاب برپا کر دتا۔ کئی علاقاں وچ وسیع دریائی وادیاں پائی گئاں۔ تصویراں بتاتی نیں کہ پانی دے سیلاب نے ڈیماں نوں توڑتے ہوئے گہری وادیاں تراشاں، چکر دار نالیاں نوں بہا کر نچلی چٹاناں وچ بدل دتا تے ہزار ہا کلومیٹر دا سفر طے کیتا۔ جنوبی نصف کرہ وچ شاخ دار بہاؤ دے علاقے بتاندے نیں کہ کدی اوتھے بارش وی ہُتی سی۔^{[۱۰۹][۱۱۰][۱۱۱]} وقت گزرنے دے نال شناخت شدہ وادیاں دی تعداد وچ اضافہ ہُندا گیا۔ 2010ء وچ شایع ہونے والی تحقیقاتی رپورٹ نے مریخ اُتے 40 ہزار وادیاں دا نقشہ بنایا یعنی ایہ تعداد لگ بھگ پہلے جانے جانی والی وادیاں دی تعداد توں چار گنا زیادہ اے۔ مریخی پانی توں کٹاؤ توں بننے والے خدوخال دو مختلف جماعتاں وچ زمرہ بند کیتے جا سکدے نیں  : ١) شجر نما (شجرینی)، میدانی پیمانے دے وسیع منقسم، نوایچین دور دے وادیاں دے جال تے ٢) غیر معمولی وڈے، لمبے، یک لڑی، الگ، ہیسپیرین دور دے مخرج نالے۔ حالیہ کم بتاندا اے کہ ہو سکدا اے کہ اوتھے کوئی حالیہ پیچیدہ، چھوٹے، نوجوان ( ایمیزونی ہیسپیرین) نالاں دی جماعت وسط عرض البلد وچ وی موجود ہو، جو ممکنہ طور اُتے مقامی پگھلی ہوئی برف دے ذخیراں دی وجہ توں بنی ہو۔^{[۱۱۲][۱۱۳]}

مریخ دے کچھ حصّے الٹے سطح دے ابھار دکھاندے نیں۔ ایسا تد ہُندا اے جدوں گاد بہاؤ دی تہ وچ جمع ہو جاتی اے تے کٹاؤ توں سیمنٹ وانگجڑ کر مزاحمت کرنا شروع کر دیتی اے۔ بعد وچ ایہ علاقے دفن ہو جاندے نیں ۔ بالآخر کٹاؤ اوپری سطح نوں الگ کرکے بعد الذکر بہاؤ نوں سامنے لے آتی اے کیونجے ایہ کٹاؤ توں مزاحمت کر دے نیں ۔ مریخ آفاقی سرویر نے اس عمل دی کافی مثالاں دیکھی نیں ۔،^{[۱۱۴][۱۱۵]} مریخ دے کافی علاقاں وچ اس طرح دے الٹی سطح دے ابھار ملے نیں بطور خاص، میڈوسا مجوف بناوٹ^[۱۱۶] میاموٹو شہابی گڑھے،^[۱۱۷] سہیکی شہابی گڑھے^[۱۱۸] تے جونتا ئے سطح مرتفع وچ۔^{[۱۱۹][۱۲۰]}

مریخ وچ جھیلاں دے طاس دی مختلف نوع دریافت ہوئی نیں ۔^[۱۲۱] انہاں وچوں کچھ تو زمین اُتے موجود وڈی جھیلاں توں مماثلت رکھتی اے جداں کہ کیسپین جھیل، بحیرہ مردار تے بیکل جھیل۔ اوہ جھیلاں جو وادیاں دے نظام توں بھرتی ہون گے اوہ جنوبی اُچے علاقاں وچ پائی گئی نیں ۔ ایتھے ایسی جگہاں نیں جو انہاں تک جاتی دریائی وادیاں دے نال پچکنے دے قریب نیں ۔ انہاں علاقاں دے بارے وچ ایہ سمجھیا جاندا اے کہ کسے زمانے وچ ایتھے جھیلاں ہوں گی؛ اک میدانی سیرنم اے جس دا مخرج مادام ویلس توں لنگھدا ہویا گوسف شہابی گڑھے تک جاندا اے، اس دی چھان بین مریخی کھوجی جتھے گرد اسپرٹ توں کیتی گئی اے۔ اک تے پرانہ ویلس لائیر ویلس وچ وی موجود اے۔^[۱۲۲] کچھ جھیلاں دے بارے وچ خیال اے کہ ایہ عمل تبخیر دے نتیجے وچ بنی ہوں گی، جدونکہ کچھ زیر زمین پانی دی وجہ توں وجود وچ آئی ہوں گی۔ جھیلاں دے بارے وچ اندازہ لایا گیا اے کہ ارگیرے طاس، ہیلس طاس^[۱۲۳] تے شاید ویلس مرینیر وچ وی موجود ہوں گی۔^{[۱۲۴][۱۲۵]} گمان اے کہ نوکین وچ اکثر بوہت سارے شہابی گڑھے جھیلاں دی میزبانی کر دے سن۔ ایہ جھیلاں ٹھنڈی خشک (زمینی معیار دے مطابق) آبیاتی ماحول توں میل کھاتی نیں جس طرح توں مغربی یو ایس اے دا عظیم طاس آخری تودے دی انتہا دے دور وچ سی۔^[۱۲۶]

2010ء دے بعد توں دی جانے والی تحقیق بتاتی اے کہ مریخ وچ استوائی علاقاں دے کچھ حصّوں وچ جھیلاں موجود تھاں۔ ہرچند کہ پہلی ہونے والی تحقیق بتاتی اے کہ مریخ دا گرم و مرطوب ابتدائی موسم سی پر اوہ عرصہ ہویا ختم ہو کر خشک ہو گیا، ایہ جھیلاں ہیسپیرین دور وچ موجود تھاں، جو کافی بعد دا دور اے۔ ناسا دے مریخی پڑتال گر مدارگرد توں حاصل کردہ مفصل تصویراں دا استعمال کر دے ہوئے، محققین نے اندازہ لایا اے اک دور ایسا ہوۓگآ جس دے دوران مریخ وچ آتش فشانی عمل، شہابی ٹکراؤ وچ اضافہ جاں مریخ دے مدار وچ تبدیلی ہوئی ہوگی جس توں مریخ دے ماحول اتنا گرم ہو گیا ہوۓگآ کہ زمین اُتے موجود کثیر برف نوں پگھلا سکے۔ آتش فشاناں نے اوہ گیساں خارج دی ہوں گی جنہاں نے ماحول نوں وقتی عرصے دے لئی کثیف کر دتا ہوۓگآ، یوں سورج دی روشنی ماحول وچ زیادہ قید ہونے لگی ہوگی تے ماحول نوں اس قدر گرما دتا ہوۓگآ کہ مائع پانی اپنا وجود برقرار رکھ سکے۔ اس تحقیق وچ اوہ نہراں دریافت ہوئی نیں جو جھیل دے طاساں نوں آپس وچ ایرس ویلس وچ ملاتی نیں ۔ جدوں اک جھیل بہر جاتی، تو اس دا پانی کناراں توں نکلتا تے نچلے علاقاں وچ نالیاں نوں بناندا چلا جاندا جتھے اک تے جھیل بن جاتی۔^{[۱۲۷][۱۲۸]} ایہ خشک جھیلاں ماضی وچ موجود حیاتیاتی نقش پا دے ثبوت تلاش کرنے دے لئی مستقبل وچ ہمارا ہدف ہوں گی۔

27 ستمبر 2012ء وچ ناسا دے سائنس داناں نے اعلان کیتا کہ کیوریوسٹی جتھے گرد نے براہ راست قدیمی بہنے والی نہراں دے ثبوت گیل شہابی گڑھے وچ دریافت کیتے جس توں مریخ دی سطح اُتے قدیمی زبردست پانی دے بہاؤ دے بارے وچ پتا چلدا اے۔^{[۱۲۹][۱۳۰][۱۳۱][۱۳۲]} بطور خاص ہن سوکھے ہوئے بہتی ہوئی نہراں دے نشاناں دا تجزیہ بتاندا اے کہ پانی ممکنہ طور اُتے بلتی توں پستی ول 3.3 کلومیٹر فی گھنٹہ دی رفتار توں بہدا سی۔ بہتے ہوئے پانی دا ثبوت گول کنکراں تے بجری دے بکھرے ہوئے حصّوں دی صورت وچ موجود اے، ایسی چیزاں صرف اس وقت بن سکدی نیں جدوں مائع بہتے ہوئے پانی دا زبردست بہاؤ موجود ہو۔ انہاں دی شکل و صورت تے سمت بتاتی اے کہ اوہ کافی لمبا سفر طے کرکے شہابی گڑھے دے کنارے دے اُتے توں آئے نیں جتھے اُتے اک پیس ویلس ناں دی نہر الوویل فین نوں بھرتی سی۔

جھیلاں دے ڈیلٹا

مریخی جھیلاں وچ بننے والے ڈیلٹا دی کئی مثالاں محققین نوں ملی نیں ۔ ڈیلٹا دا ملنا اک اہم سراغ اس بات دا اے کہ مریخ اُتے کدی گرم مائع پانی موجود سی۔ ڈیلٹا بننے دے لئی عموماً لمبے عرصے تک گہرا پانی درکار ہُندا اے۔ مزید براں پانی دی سطح نوں متوازن ہونے دی وی ضرورت ہُتی اے تاکہ گاد نوں بہنے توں روک سکے۔ وسیع ارضیاتی پیمانے اُتے ڈیلٹا ملے نیں ، اگرچہ کچھ اشارے ایسے وی موجود نیں جو ایہ بتاندے نیں کہ ڈیلٹا شاید مریخ دے سابقہ قیاسی شمالی سمندر دے کناراں دے گرد مرتکز نیں ۔^[۱۳۳]

زیر زمین پانی

1979ء تک ایسا سمجھیا جادا سی کہ بہتی ہوئی نہراں برف توں بند زیر زمین پانی دے ذخیراں وچ کسے اک آنے والی تباہ کن شکستگی دی وجہ توں بنتی نیں ، جس دے نتیجے وچ عظیم پانی دی مقدار مریخ دے خشک سطح اُتے نکلتی سی۔^{[۱۳۴][۱۳۵]} مزید براں بھاری جاں تباہ کن سیلاب دے ثبوت ایتھابسکا ویلس دی دیوہیکل لہراں وچ پائے گئے نیں ۔^{[۱۳۶][۱۳۷]} بہتی ہوئی اکثر نہراں کسے تباہی جاں کھادی دا نتیجہ نیں جس توں اوہ ثبوت ملدا اے جو ساناں ایہ بتاندا اے کہ پھٹاؤ نے زیر زمین برف دے بند نوں توڑ دتا ہوۓگآ۔

مریخ اُتے وادیاں دے جال دی شاخاں زیر زمین پانی دے اچانک نکلنے دی وجہ توں بننے والی نہراں توں ،نہ تو اپنی شجر نما صورت توں جو کسے اک بہتے ہوئی نقطہ توں نئيں بن سکدی تے نہ ای پانی دے نکلنے دی صورت وچ جو بظاہر ایسا لگتا اے کہ انہاں دے نال ای بہا، میل کھاتی نیں ۔^[۱۳۸] اس دی بجائے کچھ مصنفین دلائل دیندے نیں کہ ایہ زیر زمین پانی دے سست رفتار اچھل کر نکلنے والے اخراج توں رس کر بنی نیں ۔^[۱۳۹] اپنی اس دلیل دے ثبوت دے طور اُتے اوہ بتاندے نیں کہ اس طرح دے جال وچ اکثر وادیاں دے اوپری بہاؤ دے کونے ڈبے والی کھادی جاں بیضوی کھاڑی دے سر توں شروع ہُتی نیں ، زمین اُتے اس طرح دی چیزاں عام طور اُتے زمینی پانی دے رساؤ توں ای بنتی نیں ۔ بہتر پیمانے دی نہراں جاں نہراں دے سوتاں اُتے موجود وادیاں دے بارے وچ وی ثبوت انتہائی کم نیں جس دی وجہ توں کچھ لوک کہندے نیں کہ بجائے سطح اُتے بتدریج پانی دے جمع ہونے دے پانی دی قابل ذکر مقدار اچانک توں زیر زمین توں نکل کر بہتی ہوئی لگتی اے۔ کچھ لوک وادیاں دی بیضوی کھاڑی دے سر تے زیر زمین پانی توں بننے والی ساختاں دی ارضیاتی مثال نوں نئيں مانتے،^[۱۴۰] تے دلیل دیندے نیں کہ وادیاں دے جال وچ بہتر پیمانے دی نہراں دی کمی دی وجہ موسمی تے تصادمی پھلواڑی اے۔

اکثر مصنفین مانتے نیں کہ اکثر وادیاں دے جال گھٹ توں گھٹ جزوی طور اُتے زیر زمین پانی دے رساؤ دے عمل دی وجہ توں بنے نیں ۔

مریخ اُتے زیر زمین پانی وسیع پیمانے دی تہ نشینی دے نموناں تے عمل دا انتظام سنبھالنے وچ اک اہم کردار ادا کردا اے۔^[۱۴۲] اس مفروضے دے مطابق، زیر زمین پانی حل پزیر معدنیات دے نال سطح اُتے شہابی گڑھاں تے اس دے آس کول آیا تے معدنیات دا اضافہ کرکے پرتاں نوں بنانے وچ مدد دی - بطور خاص سلفیٹ – تے سیمنٹ وانگجڑے رہنے والی گاد۔^{[۱۴۳][۱۴۴][۱۴۵][۱۴۶][۱۴۷]} بالفاظ ہور کچھ پرتاں شاید زیر زمین پانی دے اُتے آنے دی وجہ توں بنی جنہاں نے معدنیات نوں ایتھے جمع کیتا تے موجود بکھری ہوئی ہوائی گاد نوں جوڑا۔

ساختی پرتاں لامحالہ طور اُتے کٹاؤ توں زیادہ محفوظ رہی۔ شاید ایہ عمل جھیلاں دے اندر پرتاں دے بننے دے عمل دے برخلاف وقوع پزیر ہویا ہوۓگآ۔ 2011ء وچ مریخی پڑتال گر مدار گرد توں حاصل کردہ اطلاعات دی روشنی وچ اک تحقیق شایع ہوئی، جس نے دسیا کہ اسی طرح دے گاد وڈے علاقے بشمول عربیہ میدان وچ وجود رکھتی اے۔^[۱۴۸] ایہ دلیل دی جاتی اے کہ اساں دور حساسی سیارچاں توں حاصل ہونے والی معلومات دے نتیجہ وچ جانے گئے علاقاں نوں گاد توں بنی چٹاناں توں لبریز دیکھدے نیں ایہ اوہ علاقے نیں جو زیر زمین پانی دے علاقائی پیمانے اُتے اُتے آنے دا مزہ چکھنے دے سب توں وڈے امیدوار نیں ۔^[۱۴۹]

مریخی سمندراں دا مفروضہ

مریخ اُتے سمندراں دی موجودگی دا نظریہ بتاندا اے کہ وسٹیٹس بوریلس طاس کدی کسے زمانے وچ مائع پانی دے سمندر دی جگہ سی تے ایہ ظاہر کردا اے کہ قریباً مریخ دی اک تہائی سطح مائع پانی توں سیارے دی ابتدائی ارضیاتی تریخ وچ ڈھکی ہوئی سی۔^[۱۵۰] ایہ سمندر جس نوں بوریلس سمندر کہیا جاندا اے اس نے وسٹیٹس طاس نوں شمالی نصف کرہ وچ بھر دتا ہوۓگآ، ایہ علاقہ سیارے دی اوسط اونچائی توں 4تا 5 کلومیٹر نیچے اے۔ دو ناں نہاد ساحلی پٹیاں دے ناں وی تجویز کیتے گئے نیں ۔ اک بلتی والی اے جو لگ بھگ 3 ارب 80 کروڑ برس پہلے اُچے میدان دی وادیاں دے جال دے بننے دے نال بنی اے تے دوسری پستی والی اے، جو امید اے کہ نوجوان مخرج نہراں دے نال بنی ہوگی۔ بلتی والی، عربیہ ساحلی پٹی نوں پورے مریخ اُتے دیکھیا جا سکدا اے سوائے تھارسس آتش فشانی علاقے دے۔ پستی والی ڈیوٹرو نیلس وسٹیٹس بوریلس دے نال بنی اے۔

2010ء وچ ہونے والی تحقیق نے نتیجہ اخذ کیتا کہ زیادہ قدیمی سمندراں نے مریخ دا 36 فیصد حصّہ ڈھانکا ہویا سی۔ مریخی مدار گرد لیزر الٹیمیٹر (مولا) توں حاصل کردہ اعداد و شمار جس نے مریخ اُتے موجود تمام میداناں نوں ناپا اے، اس دا استعمال 1999ء وچ کیتا گیا جس نے دسیا کہ کسے ایسے سمندر دا پن دھارے 75 فیصد سیارے نوں ڈھانک سکدا اے۔^[۱۵۱] قدیمی مریخ نوں اپنی سطح اُتے مائع پانی دا وجود برقرار رکھنے دے لئی گرم ماحول تے کثیف کرۂ فضائی دی ضرورت ہوگی۔^{[۱۵۲][۱۵۳]} مزید براں وڈی تعداد وچ وادیاں دے جال سیارے دے ماضی وچ آبی چکر دے امکان دا وی ظاہر کر دے نیں ۔^[۱۵۴]

قدیمی مریخی سمندراں دی موجودگی سائنس داناں دے درمیان وچ وجہ تنازع بنی ہوئی اے تے قدیمی ساحلی پٹیاں دی توجیہ نوں للکارا گیا اے۔^{[۱۵۵][۱۵۶]} دو ارب برس پرانے قیاسی ساحلی پٹی دے نال اک مسئلہ تو ایہ اے کہ ایہ چپٹی نئيں اے – یعنی ایہ خط مستقل ثقلی سکنہ دی اتباع نئيں کردا۔ اس دی وجہ مریخ دی کمیت دی تقسیم وچ ہونے والا فرق وی ہو سکدا اے جو شاید آتش فشانی پھٹاؤ جاں شہابی ٹکراؤ دے نتیجے وچ وقوع پزیر ہویا ہوۓگآ۔^[۱۵۷] ایلی سیم آتش فشانی صوبہ جاں ضخیم یو ٹوپیا طاس جو شمالی میدان دے نیچے دفن اے اس نوں وی ایسا کرنے دا ذمہ دار سمجھیا جاندا اے۔

مارچ 2015ء وچ سائنس داناں نے کہیا کہ مریخی قدیم سمندر دے ثبوت وجود رکھدے نیں ، جو سیارے دے شمالی نصف کرہ وچ زمین دے آرکٹک سمندر دے حجم دے برابر جاں لگ بھگ مریخ دی سطح دے 19 فیصد تک دے سن۔ ایہ تلاش حالیہ مریخ دے ماحول وچ پانی تے ڈیوٹیریئم وچ پائی جانے والی نسبت دا مقابلہ زمینی اُتے پائے جانے والی نسبت توں لگیا کر کیتا اے۔ زمین دے مقابلے وچ مریخ اُتے ڈیوٹیریئم دی مقدار اٹھ گنا زیادہ اے، جس توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ مریخ وچ پانی دی سطح چنگی خاصی سی۔ کیوریوسٹی جتھے گرد توں حاصل کردہ نتیجے نے پہلے گیل شہابی گڑھے وچ ڈیوٹیریئم دے زیادہ نسبت پائی سی پر ایہ اس قدر زیادہ نئيں سی کہ اس توں کسے سمندر دے وجود دے بارے وچ قیاس کیتا جا سکدا۔ دوسرے سائنس دان خبردار کر دے نیں کہ اس تحقیق دی حالے تصدیق ہونا باقی اے تے کہندے نیں کہ مریخی ماحولیاتی نمونے نے حالے تک ایہ نئيں ظاہر کیتا کہ سیارہ ماضی وچ اس قدر گرم سی کہ مائع پانی دے اجسام نوں سہارا دے سکے۔^[۱۵۸]

موجودہ پانی دی برف

پانی کی برف کا حصّہ مریخی نچلی سطح (اوپر) اور اوپری سطح (نیچے) کے عرض البلد پر جو حال میں موجود ہے۔ بر حری نیوٹرانی اخراج کی بنیاد پر مقادیر پیما کے ذریعہ لگائے گئے حساب سے شرح فیصد کو حاصل کیا گیا ہے۔ اس بہاؤ کو2001ء مریخی مہم کے خلائی جہاز پر لگے ہوئے نیوٹران کے طیف پیما سے ناپا گیا۔

مریخی مہم نیوٹران طیف پیما تے گیما شعاع طیف پیما توں سیاروی طور اُتے وڈی تعداد وچ ہائیڈروجن نوں سطح اُتے پایا گیا اے۔^[۱۵۹] ایہ سمجھیا جاندا اے کہ برف دی سالمی ساخت وچ ایہ ہائیڈروجن ضم ہو گئی ہوگی تے مقادیر پیما دے ذریعہ لگائے گئے حساب توں کیتے گئے مشاہدے وچ بہاؤ نوں پانی دی برف وچ بدل کر مریخ دے اوپری میٹر وچ مرتکز کر دتا گیا۔ اس عمل نے دسیا کہ برف نہ صرف کافی جگہ پھیلی ہوئی اے بلکہ حالیہ مریخ دی سطح اُتے کافی فراواں اے۔60درجہ توں نیچے عرض البلد اُتے برف کئی علاقاں وچ ٹکڑاں وچ مرتکز اے بطور خاص ایلی سیم آتش فشاں، میدانی سبیا تے میدانی سرینم دے شمال مغرب وچ تے زیر زمین وچ برف 18 فیصد تک مرتکز ہو سکدی اے۔ 60 درجے توں اُتے دے عرض البلد وچ برف کثرت توں اے۔ پولوارڈ دے 70 درجے عرض البلد اُتے برف دا ارتکاز ہر جگہ لگ بھگ 25 فیصد دا اے تے ایہ قطبین اُتے جا کر تو 100 فیصد ہو جاندا اے۔^[۱۶۰] حال ای وچ شراڈ تے مارسس ریڈار دے صوتی آلات نے اس قابل ہونا شروع کر دتا اے کہ بتا سکاں کہ سطح دے خدوخال برف توں مالا مال نیں جاں نئيں۔ مریخ دی سطح دی حالیہ صورت وچ برف دے غیر استحکام پزیر ہونے دے بارے وچ معلوم ہونے دی وجہ توں ایہ سمجھیا جاندا اے کہ لگ بھگ تمام برف لازمی طور اُتے چٹان دی پرت جاں دھول دی پرت توں ڈھکی ہوئی ہوگی۔

مریخی مہم نیوٹران طیف پیما دے مشاہدات بتاندے نیں کہ اگر مریخی سطح دے بالا بحر وچ موجود تمام برف برابر پھیلی ہوئی ہوگی تو ایہ گھٹ توں گھٹ 14 سینٹی میٹر دی پانی دی سیاروی سطح دے برابر ہوگی – بالفاظ ہور ایہ اوسطاً مریخی سیاروی سطح لگ بھگ 14 فیصد پانی دا اے۔^[۱۶۱] دونے قطبین وچ پھنسی ہوئی برف 30 میٹر پانی دی سیاروی سطح دے برابر اے تے ارضی شکلہ ثبوت ارضیاتی تریخ دے مقابلے وچ کافی وڈی سطح اُتے موجود پانی دی مقدار دا بتاندے نیں جس وچ 500 میٹر تک دی گہرائی تک دی سیاروی سطح دے برابر پانی دی مقدار اے۔ ایہ سمجھیا جاندا اے کہ ماضی دے اس پانی دا کچھ حصّہ زیر زمین گہرائی وچ چلا گیا اے جدوں کہ کچھ خلا وچ ہرچند کہ اس عمل دا مفصل کمیتی توازن ہن وی جاننا جانا باقی اے۔ موجودہ فضائی پانی دا ذخیرہ بطور آب گزر دے برف دی اک حصّے توں دوسرے حصّے بتدریج ہجرت موسمی تے لمبے عرصے دے دوران وچ بوہت اہم اے۔ مقدار دے حوالے توں ایہ بوہت معمولی اے تے 10 مائیکرو میٹر سیاروی سطح دے برابر اے۔

برفیلے پیوند

28 جولائی 2005ء وچ یورپین اسپیس ایجنسی نے اک ایسے شہابی گڑھے دا اعلان کیتا جو جزوی طور اُتے منجمد پانی توں بھرا ہویا؛^[۱۶۲] کچھ لوگاں نے اس دریافت نوں برف دی جھیل توں تعبیر کیتا۔^[۱۶۳] یوروپی اسپیس ایجنسی دے مریخی ایکسپریس اُتے لگے ہوئے ہائی ریزولوشن اسٹیریو کیمرے توں لی ہوئی تصویراں واضح طور اُتے اک چوڑی برف دی چادر نوں اک بے ناں شہابی گڑھے دے تلے وچ دکھا رہی نیں ۔ ایہ شہابی گڑھا وسٹیٹس بوریلس وچ واقع اے، ایہ جگہ اک ایسا میدان اے جو مریخ دے شمالی بعید ارض البلد اُتے تقریباً 70.5° شمال اور103° مشرق اُتے پھیلیا ہویا اے۔ شہابی گڑھا لگ بھگ 35 کلومیٹر چوڑا تے 2 کلومیٹر گہرا اے۔ شہابی گڑھے دے فرش تے پانی دی برف دے درمیان وچ اونچائی دا فرق لگ بھگ 200 میٹر دا اے۔ ای ایس اے دے سائنس دان اس اونچائی دے فرق دے زیادہ ذمہ دار برف دے نیچے موجود ٹیلاں نوں بتاندے نیں جن نوں جزوی طور اُتے دیکھیا جا سکدا اے۔ اگرچہ سائنس دان اس پیوند نوں "جھیل" نئيں گردانتے، پانی دا برف دا ایہ پیوند اپنے حجم تے پورے سال وجود رکھنے دی وجہ توں قابل ذکر اے۔ پانی دی برف دے ذخیرے تے برف دی پرتاں سیارے دے مختلف تھاں اُتے پائی گئی نیں ۔

جس طرح سیارے دی سطح دی تصویراں جدید نسل دے مدار گرد حاصل کر رہے نیں اس توں بتدریج ایہ بات عیاں ہو رہی اے کہ شاید ممکنہ طور اُتے برف دے مزید پیوند مریخی سطح اُتے بکھرے ہوئے ہون گے۔ برف دے ایہ ناں نہاد پیوند اکثر مریخ دے وسطی عرض البلد (تقریباً استواء دے 30 تا 60° شمال/ جنوب ) وچ پائے جاندے نیں ۔ مثال دے طور اُتے کافی سائنس دان اس بات اُتے یقین رکھدے نیں کہ انہاں عرض البلد پٹیاں وچ پھیلے ہوئے خدوخال نوں بطور " عرض البلد اُتے انحصار کرنے والے غلاف" جاں " "میدان وچ چپکے ہوئے" توں بیان کیتا جاندا اے جو مٹی و دھول توں اٹے ہوئے برف دے پیوند نیں تے آہستہ آہستہ انحطاط پزیر ہو رہے نیں ۔ دھول دی اک چادر، تصویر وچ نظر آنے والی مدھم سطح جو برف وانگمنعکس نئيں ہو رہی تے برف دے پیونداں نوں لمبے عرصے تک مکمل تبخیر ہوئے بغیر، دونے وجوہات نوں بیان کرنے دے لئی درکار اے۔ ایہ پیوند بطور پراسرار نہراں دے بہاؤ جداں نالاں دے ممکنہ پانی دے وسیلے دے طور اُتے انہاں عرض البلد دے علاقاں وچ بیان کیتے جاندے نیں ۔

استوائی منجمد سمندر

سطح دے خدوخال جنوبی ایلی سیم پلانیشیا وچ دریافت ہوئے موجودہ جمی ہوئی برف توں میل کھاندے نیں ۔30 میٹر توں 30 کلومیٹر دے درمیان وچ دی بظاہر نظر آنے والی پرتاں نہراں وچ پائی گئی نیں جو شمالی سمندر جتنے چوڑے تے گہرے سیلابی علاقاں تک جاتی نیں ۔ پرتاں وچ ٹٹ پھوٹ تے گھماؤ دے نشان موجود نیں جو واضح طور اُتے انہاں نوں کہاں تے مریخ دی سطح اُتے پائے جانے والی لاوا دی پرتاں توں ممتاز کر دے نیں ۔ سیلاب دا ماخذ قریبی ارضیاتی شگاف سر بیرس مجوف سمجھیا جاندا اے جس نے پانی و لاوا نوں 20 لکھ توں اک کروڑ برس تک دے درمیان وچ اگلا سی۔ ایہ قیاس کیتا جاندا اے کہ پانی سر بیرس مجوف وچ موجود سی اس دے بعد ایہ جمع ہو کر نچلے میدانی سطح اُتے جم گیا تے ہو سکدا اے کہ اوہ جھیلاں ہن وی موجود ہوں۔^[۱۶۴] تمام دے سارے سائنس دان انہاں نتیجے توں متفق نئيں نیں ۔^{[۱۶۵][۱۶۶]}

قطبی برفیلی ٹوپیاں

دونے شمالی قطبی ٹوپی (پلانم بوریم) تے جنوبی قطبی ٹوپی (پلانم اوسٹریل) دے بارے وچ سمجھیا جاندا اے کہ انہاں دی موٹائی سردیاں وچ ودھدی اے جدونکہ جزوی طور اُتے گرمیاں وچ انہاں وچ عمل تصعید وقوع پزیر ہُندا اے۔ 2004ء وچ مریخی ایکسپریس سیارچے اُتے لگے ہوئے مار سس ریڈار آواز پیما نے جنوبی قطبی ٹوپی نوں ہدف بنایا تے اس نے اوتھے اُتے 3.7کلومیٹر تک دی گہری برف دی سطح دے نیچے تصدیق دی۔^[۱۶۷] اسی برس اسی جتھے گرد اُتے لگے ہوئے اومیگا آلے نے دسیا کہ ٹوپی تن مختلف حصّوں وچ بٹی ہوئی اے، جس وچ منجمد پانی دی متغیر مقدار عرض البلد دے لحاظ توں موجود اے۔ تصویر وچ دیکھیا جانے والا پہلا حصّہ قطبی ٹوپی دا روشن حصّہ اے، قطب دے درمیان وچ کاربن ڈائی آکسائڈ دی برف 85 فیصد جدونکہ 15 فیصد برف پانی دی اے۔ دوسرے حصّہ کھڑی ڈھلواناں اُتے مشتمل اے جس نوں فصیل دے ناں توں جانا جاندا اے، جو لگ بھگ پانی دی برف توں بنی اے، جو قطب دے آس کول دے میدانی علاقاں وچ حلقہ بناتی ہوئی قطب توں دور جاتی اے۔ تیسرا حصّہ وسیع دائمی زیر سطحی برف اُتے مشتمل اے جو اس فصیل توں دسیاں ہزار ہا کلومیٹر دور تک کھچیا ہویا اے تے اس وقت تک قطب دا حصّہ نئيں سمجھیا گیا جدوں تک سطح دے اجزاء دا تجزیہ نئيں کیتا گیا۔^[۱۶۸] ناسا دے سائنس داناں نے حساب لایا کہ اگر جنوبی برفیلی ٹوپی وچ موجود برف دی مقدار نوں پگھلایا جائے تو ایہ اِنی ہوگی کہ پورے سیارے دی سطح نوں 11 میٹر دی گہرائی تک ڈھانک لے گی۔^[۱۶۹] دونے قطبین تے سیارے دی وسیع سطح دے مشاہدے بتاندے نیں کہ اگر اس دی سطح دی تمام برف نوں پگھلا دتا جائے تو پانی دی سیاروی سطح دی 35 میٹر گہری تہ بن جائے گی۔

جولائی 2008ء وچ ناسا نے اعلان کیتا کہ فینکس خلائی گاڑی نے پانی دی برف دی موجودگی دی تصدیق اپنے اترنے دی جگہ توں قریب شمالی قطبی ٹوپی (68.2° عرض البلد) اُتے دی اے۔ سطح توں حاصل ہونے والا ایہ برف دی موجودگی دا پہلا براہ راست ثبوت سی۔^[۱۷۰] دو برس بعد، مریخی پڑتال گر مدار گرد اُتے لگے اتھلے ریڈار نے شمالی قطبی ٹوپی دی پیمائش دی تے اندازہ لایا کہ ٹوپی اُتے پانی دی برف کل مقدار821٫000 مکعب کلومیٹر (197٫000 مکعب میل) اے۔ ایہ مقدار زمین اُتے موجود گرین لینڈ دی برف دی چادر دے 30 فیصد دے برابر اے جاں اس قدر اے کہ مریخ دی سطح نوں 5.6 میٹر تک ڈھانپ لے۔^[۱۷۱] دونے قطبی ٹوپیاں نے کثیر باریک اندرونی پرت نوں اس وقت ظاہر کیتا جدوں انہاں دا تجزیہ ہائیرائز تے مریخی سیاروی سرویر امیجری نے کیتا۔ کئی محققین نے اس پرت دا استعمال کر دے ہوئے کوشش دی کہ ٹوپیاں دی ساخت، تریخ تے بہاؤ دے خصائص نوں سمجھ سکاں اگرچہ کہ انہاں دی توضیح صاف گو نئيں سی۔^[۱۷۲]

انٹارکٹکا وچ واقع جھیل ووستک نوں دیکھدے ہوئے کہیا جا سکدا اے کہ مائع پانی مریخ اُتے شاید ہن وی وجود رکھتا ہو کیونجے اگر پانی مریخ اُتے قطبی برفیلی ٹوپیاں توں پہلے موجود سی تو ایہ ممکن اے کہ برفیلی ٹوپیاں دے نیچے ہن وی مائع پانی موجود ہو۔^[۱۷۳]

زمینی برف

کئی برساں توں اکثر سائنس دان رائے دیندے نیں کہ کچھ مریخی سطح، زمین دے برفیلے توداں دے آس کول دے علاقاں جیسی لگتی اے۔^[۱۷۴] انہاں میدانی خدوخال توں مشابہت دے ذریعہ ایہ دلیل کئی برساں تک دی جاتی رہی کہ ایہ علاقے سطح زمین دے اندر موجود دائمی برف دے نیں ۔ اس دا مطلب ایہ ہویا کہ منجمد پانی سطح دے بالکل عین نیچے موجود ہوۓگآ۔ بلند عرض البلد دی نقش دار میداناں دی اک عمومی خاصیت کئی صورتاں وچ وقوع پزیر ہو سکدی اے بشمول پٹیاں تے کثیر الزاویہ اشکال دے۔ زمین اُتے انہاں صورتاں دے بننے دی وجہ مٹی دا جمنا تے پگھلنا ہُندا اے۔^[۱۷۵] مریخ دی سطح دے نیچے وڈی مقدار وچ جمے ہوئے پانی دے دوسرے ثبوت وی اے جداں کہ نرم زمین، جس دے گول مقامی جغرافیائی خدوخال نیں ۔^[۱۷۶] نظریاتی حساب تے تجزیئے اس بات دے امکان دی جانب اشارہ کر رہے نیں کہ ایہ خدوخال زمینی برف دے اثر دی وجہ توں بنے نیں ۔ مریخی مہم دے گیما شعاع دے طیف پیما تے فینکس خلائی گاڑی دی براہ راست پیمائش توں حاصل کردہ ثبوت اس بات نوں تقویت دیندے نیں کہ انہاں وچوں اکثر خدوخال دا قریبی تعلق زمینی برف دی موجودگی دے نال اے۔^[۱۷۷]

مریخ دے کچھ علاقے مخروطی اشکال توں ڈھکے ہوئے نیں جو زمین دے انہاں علاقاں توں ملتے نیں جتھے لاوا جمے ہوئی برفیلی زمین دے اُتے بہتا اے۔ لاوے دی حرارت برف نوں پگھلا دیتی اے تے بدل کر بھاپ وچ تبدیل کر دیتی اے۔ بھاپ دی طاقت ور قوّت لاوے توں ہُتی ہوئی نکلتی اے تے اس قسم دی بے جڑ دی مخروطی اشکال نوں بناتی اے۔ مثال دے طور اُتے انہاں خدوخال نوں اتھابیسکا ویلس وچ تلاش کیتا جا سکدا اے جو مخرج نہراں دے نال بہتے ہوئے لاوے توں تعلق رکھتی نیں ۔ وڈی مخروطی اشکال اس وقت بنتی نیں جدوں بھاپ موٹی لاوے دی پرت وچوں لنگھدی اے۔^[۱۷۸]

خول نما مقامی جغرافیہ

مریخ دے کچھ علاقے خول نما شکل دی بھینچی ہوئی صورت نوں ظاہر کر دے نیں ۔ انہاں بھینچی ہوئی ساختاں دے بارے وچ گمان ایہ اے کہ شاید ایہ انحطاط پزیر برف توں لبریز غلاف دے ذخیرے دی باقیات ہوں گی۔ جمی ہوئی مٹی وچوں برف دی عمل تصعید دے نتیجے وچ ایہ خول نما ساختاں وجود وچ آتی نیں ۔ ایکارس وچ شایع ہونے والی اک تحقیق وچ پتا لگیا اے کہ خول نما مقامی جغرافیائی دے قطعہ زمین نوں مریخ دی حالیہ ماحول دی شرطاں دے اندر ہونے والی سطح زمین دے اندر موجود پانی دی برف نوں عمل تصعید دے نتیجے وچ کھونے توں حاصل کیتا جا سکدا اے۔ انہاں دے نمونے اسی طرح دی ساختاں دے بارے وچ اس وقت وی پیش گوئی کر دے نیں جدوں زمین وچ وڈی مقدار وچ دسیاں میٹر گہری خالص برف موجود ہو۔^[۱۷۹] ایہ غلاف دا مادّہ ممکنہ طور اُتے کرۂ فضائی توں نکل کر ایتھے جمع ہو گیا اے کیونجے برف دھول اُتے اس وقت جمی اے جدوں موسم مریخ دے قطب دے جھکاؤ(نیچے برفانی دور نوں دیکھو) وچ ہونے والی تبدیلی دی وجہ توں مختلف ہو گیا سی۔^{[۱۸۰][۱۸۱]} خول نما ساختاں عام طور اُتے دسیاں میٹر گہری ہُتی نیں ۔ کچھ چند سو توں لے کر چند ہزار میٹر تک پھیلی ہوئی ہُتی نیں ۔ ایہ لگ بھگ دائروی جاں لمبوتری ہو سکدی نیں ۔ کچھ تو ایسی لگتی نیں کہ جداں اک وڈے بھاری کھڈے والی زمین دی وجہ توں متحد ہو گئی ہوں۔ زمین نوں بنانے دا عمل شاید شگاف توں ہونے والی عمل تصعید توں شروع ہُندا ہوۓگآ۔ اوتھے اکثر کثیر الاضلاع شگاف موجود ہُندے نیں جتھے خول نما ساختاں بنتی نیں تے خول نما جغرافیائی ساختاں دی موجودگی منجمد زمین دے بارے وچ عتیہ دیتی اے۔^[۱۷۷]

ایہ خول نما خدوخال سطحی طور اُتے بے شمار سوراخ والے سوئس پنیر وانگکے ہُندے نیں ، جو جنوبی قطبی ٹوپی دے گرد پائے گئے نیں ۔ بے شمار سوراخ والے سوئس پنیر وانگکے خدوخال دے بارے وچ ایہ سمجھیا جاندا اے کہ ایہ بجائے پانی دی برف دے ٹھوس کاربن ڈائی آکسائڈ دی پرت دی سطح اُتے بننے والے سوراخاں دی وجہ توں بنتی نیں – ہرچند کہ انہاں سوراخاں دے فرش وچ ممکنہ طور اُتے پانی دی مقدار کافی اے۔^[۱۸۲]

برفیلے تودے

مریخ دے کچھ وڈے حصّے جاں تو وڈے توداں دی میزبانی کر دے نظر آندے نیں جاں اوہ ثبوت رکھدے نیں جو حال وچ اساں دیکھدے نیں ۔ زیادہ تر بلند عرض البلد دے حصّے بالخصوص اسمینس لاکس چوگوشہ دے بارے وچ ایہ سمجھیا جاندا اے کہ ہن وی اوہ وڈی مقدار وچ پانی دی برف رکھتا اے۔^{[۱۸۳][۱۸۴]} حالیہ ثبوت و شواہد نے کافی سیاروی سائنس دناں نوں ایہ یقین کرنے اُتے مجبور کر دتا کہ پانی دی برف ہن وی بطور برف دے توداں دے مریخ دے وسطی تے بلند عرض البلد وچ موجود نیں جنہاں دی عمل تصعید توں حفاظت غیر حاجز چٹاناں دی پتلی توں تہ جاں دھول کردتی اے۔ جنوری 2009ء وچ سائنس داناں نے ڈیوٹیرو نیلس مینسا دے علاقے وچ موجود برف دے توداں جداں خصائص جن نوں گوشہ دار دھول تہ بند کہندے نیں ، اُتے دی جانے والی تحقیق ریڈار دی مدد توں دی جس وچ انھاں چند میٹرچٹاناں دی دھول دے نیچے جگہ جگہ پھیلی ہوئی برف دے ثبوت ملے نیں ۔ برف دے توداں دا تعلق منقش میداناں تے کئی آتش فشاناں دے نال ہُندا اے۔ محققین نے ہیکاٹس تھولس،^[۱۸۵] عرشیہ مونس، ^[۱۸۶] پیوونس مونس ^[۱۸۷] تے اولمپس مونس ^[۱۸۸] نوں برفیلے توداں دے ذخیرے دے طور اُتے بیان کیتا اے۔ وسطی تے بلند عرض البلد وچ موجود کئی مریخی شہابی گڑھے وچ برفیلی توداں دے ہونے دے بارے وچ اطلاعات نیں ۔

مریخ اُتے توداں جداں خدوخال نوں نقوش دی شکل و صورت، ۔^[۱۸۹] محل وقوع، جس زمین توں اس دا تعلق اے تے کون سا مصنف اس دی تشریح کر رہیا اے ،دی مناسبت توں بطور بہاؤ دے نقوش، مریخی بہاؤ دے نقوش، گوشہ دار دھول تہ بند ،جاں بھری ہوئی دھاری دار وادیاں توں وی بیان کیتا جاندا اے۔ تمام دے سارے تو نئيں پر انہاں وچوں اکثر برف دے تودے غلاف دے مادّے اورتنگ گھاٹی دی دیواراں وچ موجود تنگ گھاٹی توں نسبت رکھدے نیں ۔^[۱۹۰] دھاری دار ذخیرے جن نوں بھری ہوئی دھاری دار وادیاں توں وی جانا جاندا اے ممکنہ طور اُتے پتھراں توں ڈھکے ہوئے برفیلے تودے نیں جو زیادہ تر نہراں دی تہ وچ پائے گئے نیں جو شمالی نصف کرہ وچ واقع عربیہ میدان دے منقش میدان وچ پائے گئے نیں ۔ انہاں دی ستہ اُتے پہاڑیاں تے کھانچے دار مادّہ موجود اے جو رکاوٹاں دے گرد ٹیڑھا ہو جاندا اے۔ ہو سکدا اے کہ دھاری دار تہ دے ذخیرے گوشہ دار دھول تہ بند توں نسبت رکھدے ہوں جن وچ مدار گردریڈار پہلے ای وڈی مقدار وچ برف دے ہونے دی تصدیق کر چکے نیں ۔ کئی برساں توں محققین ایہ تشریح کر دے رہے نیں کہ نقوش جن نوں گوشہ دار دھول تہ بند کہندے نیں اصل وچ برفیلے توداں دا بہاؤ نیں تے ایہ سمجھیا جاندا اے کہ برف اک غیر موصل پتھراں دی تہ دے نیچے موجود اے^{[۱۹۱][۱۹۲]} نویں آلات دے اعداد و شمار دے نال اس بات دی تصدیق ہو گئی اے کہ گوشہ دار دھول تہ بند وچ لگ بھگ خالص برف موجود اے جس نوں چٹان دی اک پرت نے ڈھانک رکھیا اے۔

متحرک برف اپنے نال چٹانی مادّہ لے جاتی اے تے جدوں برف غائب ہو جاتی اے تو اوہ باقی رہ جاندا اے۔ عام طور اُتے ایسا تودے دے کنارے جاں تھوتھنی اُتے ہُندا اے۔ زمین اُتے ایسے نقوش ثلجی ملبہ کہلاندے نیں، پر مریخ اُتے انہاں نوں عموماً اساں ثلجی ملبے جداں پہاڑ جاں خم دار پہاڑی کہندے نیں ۔^[۱۹۳] کیونجے مریخ وچ برف پگھلنے دی بجائے تصعیدی عمل ہُندا اے تے کیونجے مریخ دے کم درجہ حرارت دی وجہ توں برف دے تودے ٹھنڈ دی بنیاد (اپنے تختے اُتے جم کر ہلنے دے قابل نئيں رہندے)اُتے ہُندے نیں ، تو انہاں برفیلے توداں تے پہاڑیاں دی باقیات جو اوہ چھڈتے نیں بعینہ ایسے نئيں ہُندے جداں کہ زمین اُتے موجود عام برف دے تودے چھڈتے نیں ۔ بطور خاص مریخی ثلجی ملبے نیچے موجود مقامی جغرافیہ توں خم کھائے بغیر ای جمع ہوئے نیں جو اس بات نوں ظاہر کردا اے کہ مریخی توداں وچ موجود برف عام طور اُتے جم کر نیچے بیٹھ جاتی اے تے ہل نئيں سکدی۔ برف دے توداں دی سطح اُتے موجود دھول دی پہاڑیاں برف دی حرکت دا اشارہ دیتی نیں ۔ کچھ توداں دی سطح اُتے کھردری بناوٹ دفن ہوئی برف وچ تصعیدی عمل دی وجہ توں ہُندا اے۔ برف بغیر پگھلے ای تبخیر ہو جاتی اے تے اپنے پیچھے خالی جگہ چھڈ دیتی اے۔ اُتے موجود مادّہ خالی جگہ وچ منہدم ہو جاندا اے۔^[۱۹۴] کدی کبھار برف دے ٹکڑے تودے توں گر کر زمین دی سطح اُتے دفن ہو جاندے نیں ۔ جدوں اوہ پگھلتے نیں ، تو کم و بیش سوراخ جیسی چیز باقی رہ جاتی اے۔ کیتلی جداں سوراخاں نوں مریخ وچ شناخت کیتا گیا اے۔^[۱۹۵]

مریخ اُتے برفیلے توداں دے بہاؤ دے مضبوط شواہد دے باوجودبرفیلے توداں دے کٹاؤ توں بننے والی زمینی تراش دے بارے وچ قائل کرنے دے لئی انتہائی کم ثبوت نیں مثال دے طور اُتے یو صورت دی وادیاں، گھاٹی تے دم دار پہاڑیاں، ایریٹس، ڈرملنس وغیرہ۔ زمین اُتے موجود برفیلے توداں دے علاقاں وچ اس طرح دے نقوش عام نیں ، لہذا مریخ اُتے انہاں دی غیر موجودگی اک ثابت معما اے۔ زمینی تراش دی اس طرح دی کمی دی وجہ مریخ اُتے موجودہ برفانی توداں وچ موجود برف دی ٹھنڈ دی بنیا د دی ہیئت نوں سمجھیا جاندا اے۔ سیارے اُتے پہنچنے والی شمسی آفتاب زدگی دی وجہ توں کرۂ فضائی دا درجہ حرارت تے کثافت تے زمینی حرارتی گرمی دا بہاؤ تمام دے سارے زمین دی نسبت مریخ اُتے کم نیں ۔ نمونہ جات بتاندے نیں کہ برف دے تودے تے اس دے تختے دے درمیان وچ درجہ حرارت دا تعامل جمنے توں نیچے رہندا اے تے برف حقیقت وچ زمین توں نیچے جم جاتی اے۔ اس دی وجہ توں ایہ تختے اُتے پھسلنے توں بچ جاتی اے تے اسی کوبرف دی وجہ توں سطح دے کٹاؤ دی قابلیت نوں روکنا سمجھیا جاندا اے۔

برفانی دور

اپنے حالیہ ماضی قریب وچ مریخ نے برف دی مقدار تے تقسیم وچ وڈے پیمانے اُتے تبدیلی نوں دیکھیا اے۔ زمین اُتے ایسی تبدیلیاں نوں برفانی دور جاں برفانی عہد کہیا جاندا اے۔ مریخ دے برفانی دور زمین دے برفانی ادوار توں کافی مختلف نیں ۔ مریخی برفانی دور دے دوران وچ قطبین گرم ہو جاندے نیں ، تد پانی دی برف ٹوپیاں نوں چھڈ دیتی اے تے وسطی عرض البلد وچ جا کر ذخیرہ ہو جاتی اے۔^[۱۹۶] برفیلی ٹوپی توں نمی پست عرض البلد ول پالے جاں برف دے گالاں دی صورت وچ سفر کردتی اے۔ مریخ دے کرۂ فضائی وچ بریک مٹی دے ذرّات دی اک وڈی تعداد موجود اے، پانی دے بخارات انہاں ذرّات وچ تکثیف ہو جاندے نیں تے فیر پانی دے اضافی وزن دی وجہ توں اوہ زمین اُتے گر جاندے نیں ۔ جدوں غلافی پرت دے اُتے موجود برف واپس کرۂ فضائی وچ جاتی اے تو ایہ اپنے پیچھے دھول چھڈ دیتی اے جو باقی بچی ہوئی برف دے لئی بطور حاجز دا کم کردتی اے۔ برفیلی ٹوپی توں جانے والی پانی دی کل مقدار اس دا صرف کچھ فیصد ای ہُتی اے جاں یوں کہہ لیں کہ ایہ مقدار اس قدر ہُتی اے کہ پورے سیارے دی سطح نوں اک میٹر تک ڈھک سکدی اے۔ برف دی ٹوپیاں دی زیادہ تر نمی دا نتیجہ برف و دھول دے آمیزے توں بنے ہوئے موٹے ہموار غلاف دی صورت وچ نکلتا اے۔^{[۱۹۷][۱۹۸]} برف توں لبریز ایہ چند میٹر موٹا غلاف پست عرض البلد دی زمین نوں ہموار کر دیتا اے، پر اس دی ظاہری صورت ناہموار ہُتی اے۔ گلیشیر بستگی دے اک توں زیادہ مراحل وقوع پزیر ہُندے نیں ۔^[۱۹۹] کیونجے موجود دور دے غلاف وچ صرف چند شہابی گڑھے ای موجود نیں ، لہٰذا اس نوں کافی نوجوان سمجھیا جاندا اے۔ ایہ سمجھیا جاندا اے کہ ایہ غلاف نسبتاً حال دے برفانی دور دے دروان بچھا اے۔

برفانی دور مریخ دے مدار تے جھکاؤ وچ تبدیلی دی وجہ توں آندے نیں ، جس دا موازنہ اساں ارضیاتی میلانکووچ چکر توں کر سکدے نیں ۔ مداروی حساب بتاندے نیں کہ مریخ اپنے محور اُتے زمین دے مقابلے وچ زیادہ ڈگمگاندا اے۔ زمین نوں استحکام اس دے نسبتاً وڈے چاند دی وجہ توں مل جاندا اے لہٰذا ایہ صرف چند درجے تک ڈگمگاتی اے۔ مریخ اپنا جھکاؤ- جس نوں خمیدگی توں جانا جاندا اے- دسیاں درجے تک بدل سکدا اے۔ جدوں ایہ خمیدگی زیادہ ہُتی اے، اس دے قطبین نوں زیادہ روشنی تے حرارت براہ راست ملتی اے؛ اس توں اس دے برفیلی ٹوپیاں گرم ہو جاتی نیں تے برف دے تصعیدی عمل دی وجہ توں ایہ مہین ہو جاتی نیں ۔ ماحول وچ تغیر نوں وی اگر جمع کر لیں تو مریخ دے مدار وچ ایہ انحرافی تبدیلی زمین دے انحراف توں دگنا تک ہو سکدی اے۔ جدوں قطب تصعید دے عمل توں لنگھدے نیں تو برف استواء دے قریب دوبارہ جمع ہو جاتی اے جو انہاں زیادہ خمیدگی دی نسبت کم شمسی آفتاب زدگی نوں پاتی نیں ۔ کمپیوٹر نقول بتاتی نیں کہ مریخ دے 45 درجے دے جھکاؤ اُتے برفانی توداں نوں رکھنے والی زمین وچ برف کافی جمع ہو جاتی اے۔^[۲۰۰] 2008ء وچ ہونے والی تحقیق ایمیزونی گلیشیر بستگی دے آخری دور دے دوران مریخ دی سرحد نوں دو حصّوں وچ تقسیم کرنے دی جگہ اُتے کثیر برفانی مراحل دے بارے وچ ثبوت دیتی اے۔^[۲۰۱]

موجودہ بہاؤ دے شواہد

خالص مائع پانی مستحکم صورت وچ مریخ دی ستہ اُتے اپنے موجودہ فضائی دباؤ تے کم درجہ حرارت دے نال بجز کچھ نچلے علاقاں وچ چند گھنٹاں دے نئيں قائم رہ سکدا۔^[۲۰۲] لہذا ارضی معما 2006ء وچ اس وقت شروع ہویا جدوں ناسا پڑتال گر مدار گرد توں حاصل کردہ مشاہدات نے آبی درے دے ذخیراں نوں ظاہر کیتا جو دس برس پہلے موجود نئيں سن، ممکنہ طور اُتے ایہ مائع نمکین پانی مریخ دے گرمیاں دے موسم دے دوران وچ کدی بنے سن۔^{[۲۰۳][۲۰۴][۲۰۵]} ایہ تصویراں دو شہابی گڑھاں سیرینم میدان تے قنطورس مونٹیس دی تھاں جس وچ بظاھر ایسا نظر آ رہیا سی کہ مریخ وچ 1999ء تا 2001ء دے دوران وچ کسے وقت مائع پانی سطح اُتے بہا سی۔^{[۲۰۶][۲۰۷][۲۰۸]}

سائنس داناں دے درمیان وچ اس بات اُتے اختلاف اے کہ آیا ایہ آبی درے مائع پانی توں بنے نیں جاں نئيں۔ ایہ وی ممکن اے کہ آبی درے ایسے بہاؤ توں بنے ہون گے جو خشک ہون گے،^[۲۰۹] جاں شاید کاربن ڈائی آکسائڈ توں ہموار ہوئی ہوگی۔^{[۲۱۰][۲۱۱]} اگر آبی درے سطح اُتے بہنے والے پانی توں بنے تو پانی دا اصل ماخذ تے اس حرکت دے پیچھے نظام صحیح طرح توں نئيں سمجھیا گیا اے۔^[۲۱۲]

اگست 2011ء وچ ناسا نے جنوبی نصف کرہ وچ شہابی گڑھاں دے کنارے چٹانی سطح توں ابھرا ہوئی ساختاں دے نیچے کھڑی ڈھلواناں اُتے موجودہ موسمی تبدیلی دا اعلان کیتا۔ ایہ دریافت نیپالی سند فضیلت حاصل کرنے والے طالبعلم لوجیندرا اوجھا نے دی سی۔^[۲۱۳] ایہ گہری دھاریاں جن نوں ہن باز گرد ڈھلانی خط کہندے نیں مریخی موسم گرما دے گرم ترین حصّے وچ ڈھلواناں دے نیچے بنتے ہوئے دیکھی گئی نیں ، اس دے بعد ایہ بتدریج سال دے دوسرے حصّے وچ غائب ہو جاتی نیں تے سال دے دوران متوالی ہُتی نیں ۔ محققین کہندے نیں کہ ایہ نشان نمکین پانی توں میل کھاندے نیں جو ڈھلواناں اُتے نیچے ول بہتا اے تے فیر اڑ جاندا اے تے شاید کسے قسم دی باقیات اپنے پیچھے چھڈ جاندا اے۔^{[۲۱۴][۲۱۵]} کرزم طیف پیما آلے نے اس وقت توں آبیدہ نمک دے براہ راست مشاہدات دے نیں جو اسی وقت ظاہر ہُندے نیں جدوں ایہ متوالی ڈھلوانی خط بنتے نیں ، جس توں 2015ء وچ اس بات دی تصدیق ہوئی کہ ایہ خط اتھلی مٹی وچوں گزرنے والے مائع نمکین پانی توں ای بنے نیں ۔ انہاں خطوط وچ آبیدہ کلورائیٹ تے پرکلوریٹ موجود اے جس وچ مائع پانی دے سالمے موجود نیں ۔^[۲۱۶] ایہ خطی بہاؤ پہاڑی توں نیچے مریخی موسم گرما وچ بہتے نیں جدوں درجہ حرارت -23 سیلسیس (-10 فارن ہائیٹ ) توں اُتے ہُندا اے۔^[۲۱۷] بہرحال پانی دا ماخذ ہن وی نامعلوم اے۔^{[۲۱۸][۲۱۹]}

سکونت پذیری دی جانچ

حیات دے بارے وچ جانا جاندا اے کہ اس نوں مائع پانی دی ضرورت ہُتی اے، پر صرف ایہ اک شرط ای حیات دے لئی ضروری نئيں اے۔۔،^{[۲۲۰][۲۲۱][۲۲۲]} حیات دی شرطاں دے لئی پانی، توانائی دے ذرائع، خلیات دی نشو و نما دے ضروری مادّے سب دے سب اک موزاں ماحول دے نال درکار نیں ^[۲۲۳] ماضی وچ مریخ دی زمین اُتے کدی بہنے والے پانی، غذائیت بخش مادّے تے پہلے توں دریافت کیتے گئے ماضی دے مقناطیسی میدان جو سیارے نوں کائناتی تے شمسی اشعاع توں محفوظ رکھدے سن^{[۲۲۴][۲۲۵]} ایہ تمام دے سارے ثبوت مل کر بتاندے نیں کہ مریخ وچ حیات نوں سہارا دینے والا ماحول ہو سکدا سی۔ ایتھے ایہ بات واضح کرنا ضروری اے کہ مریخ نوں ماضی وچ قابل سکونت پانے دا مطلب ایہ نئيں اے کہ مریخی حیات کدی اوتھے حقیقت وچ وجود رکھتی ہو۔

جدوں اوتھے اُتے اک مقناطیسی میدان ہو تو ماحول شمسی ہویا توں ہونے والے کٹاؤ توں محفوظ رہندا اے تے کثیف کرۂ فضائی نوں باقی رہنے دا وی یقین دلاندا اے جو سطح اُتے مائع پانی دے وجود نوں قائم رکھنے دے لئی ضروری اے۔^{[۲۲۶][۲۲۷]} مریخی سطح اُتے قابل سکونت ماحول دا اندازہ لگانے دے لئی دو حالیہ ماحولیاتی طریقے 19 جاں 20 عوامل دا استعمال کر دے نیں ، جس وچ زیادہ زور پانی دی دستیابی، درجہ حرارت، غذائیت بخش اجزاء، توانائی دے ذرائع تے شمسی بالائے بنفشی اشعاع تے کہکشانی کائناتی اشعاع توں محفوظ رکھنے اُتے دتا گیا اے۔ بطور خاص خلیاتی ساختاں اُتے آئن زدہ تابکاری دا تباہ کن اثر ممکنہ فلکی حیاتیاتی رہائشیاں دی زندگی دے باقی رہنے دے لئی سب توں اہم عمل اے۔ ایتھے تک کہ سطح دے 2 میٹر نیچے تک کوئی وی خرد جرثومہ اونگھتا ہویا، حالیہ جما دینے والے حالات وچ منجمد ہو کر محفوظ ہوۓگآ، اس طرح اوہ استحالی طور اُتے غیر عامل ہوۓگآ تے وقوع پزیر خلیاتی انحطاط نوں ہونے اُتے ٹھیک کرنے دے قابل نئيں ہوۓگآ۔^[۲۲۸]

لہٰذا مریخ وچ حیات دی تلاش دی دریافت دی سب توں بہترین جگہ زیر زمین ماحول اے جس اُتے حالے تک تحقیق نئيں کیتی گئی اے۔^{[۲۲۹][۲۳۰]} ماضی وچ وسیع آتش فشانی عمل نے ممکنہ طور اُتے زیر زمین شگاف تے جوف نوں مختلف شکل و صورت وچ بنایا ہوۓگآ تے ہو سکدا اے کہ مائع پانی اس طرح دے زیر زمین جگہاں وچ جمع ہویا ہو، جتھے اس نے وڈے نمکین پانی دے ذخیرے بنا دتے ہوں جن وچ معدنیات، نامیاتی سالمات تے ارضی حرارتی گرمی وی شامل ہو- ایہ سب مل کر سطح اُتے موجود شدت دے ماحول توں دور ممکنہ طور اُتے موجودہ قابل سکونت ماحول مہیا کر سکدے نیں ۔^{[۲۳۱][۲۳۲][۲۳۳][۲۳۴]}

کھوجیاں توں کیتی گئی دریافتاں

مرینیر نہم

1971ء وچ مرینیر نہم مریخی مدار گرد توں حاصل ہونے والی تصویراں نے ماضی دے پانی دے پہلے براہ راست ثبوت نوں خشک دریائی فرش، آبی دراں (بشمول ویلس مرینیرز، جو اک 4٫020 کلومیٹر اُتے پھیلیا ہویا نظام اے)، پانی دے کٹاؤ تے ذخیرے دے ثبوت، موسمی محاذ تے کئی دوسرے ثبوتاں دی صورت وچ پہلی مرتبہ ظاہر کیتا۔^[۲۳۵] مرینیر نہم توں دی جانے والی دریافتاں نوں بعد دے وائکنگ منصوبے نے گہنا دتا۔ عظیم الشان ویلس مرینیرز آبی درے دے نظام دا ناں مرینیر نہم دی خدمات دے صلے وچ رکھیا گیا۔

وائکنگ منصوبہ

عام طور اُتے وڈی مقدار وچ پانی توں بننے والی ارضیاتی اشکال دی دریافت نوں کرکے دو وائکنگ مدار گرداں تے دو خلائی گاڑیاں نے مریخ اُتے پانی دے بارے وچ ہمارے علم وچ انقلاب برپا کر دتا۔ نہراں دے وڈے وڈے مخرج کئی علاقاں وچ پائے گئے نیں ۔ ایہ بتاندے نیں کہ پانی دے سیلاب نے ڈیماں نوں توڑ کر، گہری وادیاں نوں تراشا، کھانچے دار زمین نوں کاٹ کر دریائے فرش وچ ڈھالا تے ہزار ہا کلومیٹر دا سفر کیتا۔^[۲۳۶] جنوبی نصف کرہ وچ وڈے علاقاں وچ شاخ دار وادیاں دے جال موجود نیں ، جو اس بات نوں ظاہر کر دے نیں کہ کدی اوتھے بارش ہویا کردتی سی۔^[۲۳۷] کئی شہابی گڑھے ایسے ظاہر کر دے نیں جداں کہ تصادم گیلی مٹی وچ ہویا ہو۔ جدوں اوہ بنے سن، تو شاید مٹی وچ موجود برف پگھلی ہوگی، جس توں زمین نوں کیچڑ وچ بدل دتا ہوۓگآ تے فیر ایہ کیچڑ سطح اُتے پھیل گئی ہوگی۔^[۲۳۸] "منتشر میدان" جداں علاقاں وچ لگتا اے کہ پانی دی وڈی مقدار ضائع ہو گئی ہوگی جس دی وجہ توں نیچے ول بہنے والی وڈی نہراں بن گئی ہوں گی۔ کچھ تخمینہ جات تو مسیسپی دریا دے بہاؤ دے مقابلے وچ دس ہزار ہا گنا طور اُتے بہدے سن۔^[۲۳۹] زیر زمین آتش فشاناں نے شاید جمی ہوئی برف نوں پگھلا دتا ہوۓگآ؛ اس دے بعد پانی دور بہ گیا ہوۓگآ تے زمین نے منہدم ہو کر منتشر میداناں نوں اپنے پیچھے چھڈ دتا ہوۓگآ۔ مزید براں انہاں دونے وائکنگ خلائی گاڑیاں توں کیتے جانے والے عام کیمیائی تجزیے بتاندے نیں کہ جاں تو سطح ماضی وچ ظاہر ہوئی ہوگی جاں فیر پانی وچ مل گئی ہوگی۔^{[۲۴۰][۲۴۱]}

مریخی سیاروی مساحت کنندہ

مریخی سیاروی مساحت کنندہ دا حرارتی اخراجی طائف پیما اک ایسا آلہ اے جو مریخ دی سطح اُتے جمع ہوئی معدنیات دا تعیین کر سکدا اے۔ اس آلے نے نیلی مجوف ساخت وچ اک وڈے علاقے (30٫000 مربع کلومیٹر)دی شناخت دی اے جس وچ زبرجد معدن موجود اے۔ ایہ سمجھیا جاندا اے کہ قدیمی سیارچے دے اس تصادم وچ جس وچ اسیڈس طاس بنا ایسے شگاف پیدا ہو گئے جس وچ ایہ زبرجد سامنے نکل کر آگیا۔^[۲۴۲] زبرجد دی دریافت اس بات نوں تقویت دیتی اے کہ مریخ دے کچھ حصّے لمبے عرصے توں شدید خشک نیں ۔ استواء دے 60 درجے شمال تے جنوب دے اندر کچھ دوسرے چھوٹے علاقاں وچ وی زبرجد پایا گیا اے۔^[۲۴۳] کھوجی نے کئی نہراں دی تفتیش دی اے جس توں معلوم ہُندا اے کہ مستحکم مائع بہاؤ وچوں دو نانیدی ویلس تے نرگال ویلس وچ پائے گئے نیں ۔^[۲۴۴]

مریخی خضر راہ

خضر راہ خلائی گاڑی نے یومیہ درجہ حرارت دے چکر وچ رد و بدل دی پیمائش دی۔ سورج دے طلوع ہونے توں پہلے ایہ سرد ترین لگ بھگ -78 سیلسیس درجہ حرارت دے نال ہُندا اے، جدونکہ سب توں زیادہ گرم مریخی دوپہر وچ -8سیلسیس درجہ حرارت دے نال ہُندا اے۔ ایہ دونے شدت دے درجہ حرارت اس میدان دے قریب ہُندے نیں جو تیزی توں گرم و سرد ہو جاندا اے۔ اس جگہ اُتے سب توں زیادہ درجہ حرارت کدی وی پانی دے نقطۂ انجماد 0 درجہ حرارت تک نئيں پہنچتا، ایہ اس قدر ٹھنڈا اے کہ خالص مائع پانی سطح اُتے اپنا وجود برقرار نئيں رکھ سکدا۔

سطح دا دباؤ یومیہ 0.2 ملی بار توں اپر ہُندا اے پر کم توں کم تے زیادہ توں زیادہ یومیہ 2 تک وی جاندا اے۔ روزانہ دا اوسطاً دباؤ 6.75 ملی بار دے لگ بھگ توں کم توں کم 6.7ملی بار ہُندا اے، بمطابق جدوں کاربن ڈائی آکسائڈ دی زیادہ توں زیادہ مقدار جنوبی حصّے وچ تکثیف ہُتی اے۔ مریخ اُتے خضر راہ نے جس فضائی دباؤ دی پیمائش دی اے اوہ بوہت کم اے یعنی لگ بھگ زمین دا 0.6 فساد دے قریب تے ایہ اتنا نئيں اے کہ مائع پانی نوں سطح اُتے رہنے دے قابل چھڈے۔^[۲۴۵]

دوسرے مشاہدات اس بات توں میل کھاندے نیں کہ پانی ماضی وچ موجود رہیا ہوۓگآ۔ مریخی خضر راہ دے اترنے دی جگہ اُتے کچھ چٹاناں اک دوسرے دے مخالف اس طرح توں نیں جس نوں ماہرین ارضیات کنارہ پوش کہندے نیں ۔ ایہ قیاس کیتا جاندا اے کہ ماضی وچ زبردست سیلابی پانی نے چٹاناں نوں اتنا دھکا دتا ہوۓگآ کہ اوہ بہاؤ توں دور ہو گئے ہون گے۔ کچھ کنکریاں گول نیں ، شاید بہاؤ توں لڑکھڑا کر بن گئی ہوں گی۔ زمین دا کچھ حصّے چھلکے دار اے شاید ایسے سیال دی وجہ توں جڑ گیا ہوۓگآ جس وچ معدنیات ہوں گی۔^[۲۴۶] اوتھے اُتے بادلاں تے دھند دے ثبوت وی سن۔

مریخی مہم

2001ء مریخی مہم نے تصویراں دی صورت وچ مریخ اُتے پانی دے کافی زیادہ ثبوت پائے تے اپنے طیف پیما دے نال، اس نے دسیا کہ زمین دا کافی زیادہ حصّہ پانی توں لبریز سی۔ مریخ دی سطح دے نیچے اس قدر برف موجود اے کہ جھیل مشی گن دو مرتبہ اس توں بھر سکدی اے۔ دونے نصف کراں وچ، 55 درجے عرض البلد توں لے کر قطبین تک، سطح دے بالکل نیچے مریخ وچ برف دی بلند کثافت موجود اے، لگ بھگ اک کلو مٹی وچ 500 گرام پانی دی برف موجود اے۔ پر استواء دے قریب مٹی وچ پانی دی مقدار صرف 2 فیصد توں لے کر 10 فیصد تک اے۔ سائنس دان سمجھتے نیں کہ اس پانی دی اکثریت معدنیات دی کیمیائی ساخت وچ مقید اے جداں کہ مٹی تے گندھک دے تیزاب دے نمک وچ۔^{[۲۴۷][۲۴۸]} ہرچند کہ اوپری سطح وچ کچھ فیصد ای کیمیائی طور اُتے بندھا ہویا پانی موجود اے، پر صرف چند میٹر گہرائی وچ برف موجود اے جسیا کہ عربیہ میدان، ایمیزونا چو گوشہ تے ایلی سیم چو گوشہ وچ دیکھیا گیا اے کہ انہاں وچ وڈی مقدار وچ پانی دی برف موجود اے۔^[۲۴۹] اعداد و شمار دے تجزیات بتاندے نیں کہ جنوبی نصف کرہ وچ پرت دار ساخت ہو سکدی اے جو نیچے پرت دار ذخیرے نوں ہن وڈے معدوم ہوئے پانی دے ڈھیر دے بارے وچ عتیہ دیتی اے۔^[۲۵۰]

مریخی مہم اُتے لگے ہوئے آلات صرف اوپری مٹی دا تجزیہ کرنے دے قابل نیں ، جدونکہ مریخی پڑتال گر مدار گرد وچ لگے ہوئے ریڈار چند کلومیٹر گہرائی تک پیمائش کر سکدے نیں ۔ 2002ء وچ دستیاب اعداد و شمار دا استعمال کیتا تاکہ ایہ پتا لگیا جا سکے کہ تمام سطح دی مٹی اک برابر پانی دی تہ توں ڈھکی ہوئی اے، تو معلوم ہویا کہ ایتھے اتنا پانی اے کہ اک 0.5 توں لے کر 1.5 کلو میٹر گہری سیاروی پانی دی پرت بن سکدی اے۔^[۲۵۱]

مہم مدار گرد توں حاصل کردہ ہزار ہا تصویراں اس خیال نوں تقویت دیتی نیں کہ مریخ وچ کدی پانی دی عظیم مقدار اس دی سطح اُتے بہتی سی۔ کچھ تصویراں شاخ دار وادیاں دے نموناں نوں ظاہر کردتی نیں ؛ دوسرے کچھ ایسی پرتاں دا بتاتی نیں جو جھیل دے اندر بنی ہوں؛ بلکہ دریا تے ڈیلٹاں دی وی شناخت ہو چکی اے۔^[۲۵۲] کافی برساں توں محققین سوچتے رہے نیں کہ برفیلے تودے حاجز چٹان دی تہ دے اندر موجود نیں ۔ بھری ہوئی دھاری دار وادیاں ایسے برفیلے توداں نوں ڈھک کر رکھنے والی چٹاناں دی اک مثال نیں ۔ انہاں نوں کچھ نہراں دے فرش اُتے وی پایا گیا اے۔ انہاں دی سطح اُتے سکڑا ہویا تے مسام دار مادّے وی موجود اے جو رکاوٹاں توں ٹیڑھا ہو رہیا اے۔ دھاری دھار فرش دا ممکنہ تعلق گوشہ دار دھول تہ بند توں اے، جنہاں دے بارے وچ مدار وچ چکر لاندے ہوئے ریڈار نے دسیا سی کہ انہاں وچ وڈی مقدار وچ برف موجود اے۔

فینکس

فینکس خلائی گاڑی نے وی مریخ دے شمالی علاقاں وچ وڈی مقدار وچ پانی دی موجودگی دی تصدیق دی اے۔^{[۲۵۳][۲۵۴]} اس کھوج دا اندازہ مدار گرداں توں حاصل کردہ اعداد و شمار تے نظریہ دی مدد توں لایا گیا سی^[۲۵۵] جس دی پیمائش مدار توں مریخی مہم دے آلات نے دی سی۔ 19 جون 2008ء نوں ناسا نے اعلان کیتا کہ ڈوڈو گولڈی لاکس حصّے وچ روشن مادّے دے پانساں دے حجم دے ڈھیر جس دی روبوٹ دے بازو نے کھودا سی صرف چار دن وچ فضاء وچ اڑ گئے، جس توں اس بات نوں تقویت ملتی اے کہ روشن ڈھیر پانی دی برف سن جو سامنے آنے اُتے تصعیدی عمل توں لنگھے۔ اگرچہ کاربن ڈائی آکسائڈ (خشک برف) وی موجودہ ماحول وچ تصعیدی عمل وچ گزر سکدی اے پر ایہ ایسا مشاہدہ کیتے جانے توں زیادہ دی شرح توں کردتی۔^[۲۵۶] 31 جولائی 2008ء ناسا نے اعلان کیتا کہ فینکس نے اپنی اترنے دی جگہ اُتے پانی دی برف دی موجودگی دی تصدیق دی اے۔ نمونے دے حرارتی چکر دے دوران، کمیت طیف پیما نے پانی دے بخارات دا سراغ اس وقت لایا جدوں نمونے دا درجہ حرارت صفر درجہ سینٹی گریڈ تک جا پہنچا۔ مائع پانی مریخ دی سطح پراس دے موجودہ ماحولیاتی دباؤ تے درجہ حرارت دی وجہ توں وجود نئيں رکھ سکدا، کچھ نچلے علاقاں وچ کچھ ای دیر دے لئی مائع پانی رہ سکدا اے۔^[۲۵۷]

پرکلوریٹ، جو اک طاقتور اوکسائیڈ اے اس دی موجودگی دی مٹی وچ تصدیق ہوئی اے۔ کیمیا جدوں پانی دے نال ملدا اے تو پانی دا نقطۂ انجماد نوں کم کر دیتا اے بعینہ اسی طرح جداں کہ نمک نوں سڑکاں اُتے برف نوں پگھلانے دے لئی پایا جاندا اے۔ ایہ قیاس کیتا جاندا اے کہ اُتے کلوریٹ شاید مریکہ اُتے اج وی تھوڑی مقدار وچ مائع پانی نوں بننے دی اجازت دیتا ہوۓگآ تے شاید کھڑی ڈھلواناں اُتے مٹی دے کٹاؤ دی وجہ توں بننے والی قابل مشاہدہ تنگ آبی دراں نوں بنانے وچ مدد دی ہوگی۔

جدوں فینکس اترا، تو زمین اُتے زور لگنے دی وجہ توں مٹی بکھری تے برف گاڑی اُتے پگھل گئی۔ ۔^[۲۵۸] تصویراں بتاتی نیں کہ ٹکراؤ دی وجہ توں مادّے دی چھینٹاں کھڑی گاڑی اُتے لگ کر چپک گئاں۔ چھینٹاں اسی شرح توں پھیلاں جو پسیجنے توں میل کھاتی نیں تے غائب ہونے توں پہلے گہری ہوئاں (ترقیق دے بعد ٹپکنے توں میل کھاتی نیں ) تے بھر ایسا لگیا جداں کہ اک دوسرے وچ ضم ہو گئی ہوں۔ ایہ مشاہدات، حر حرارتی ثبوتاں دے نال مل کر محققین نوں ایہ عتیہ دیندے نیں کہ ایہ چھینٹے اصل وچ مائع نمکین قطرے سن۔^[۲۵۹] دوسری تحقیق بتاتی اے کہ ایہ چھینٹے "برف دے ٹکڑے" وی ہو سکدے نیں ۔^{[۲۶۰][۲۶۱][۲۶۲]} 2015ء وچ اس بات دی تصدیق ہو گئی کہ پرکلوریٹ کھڑی نالیاں اُتے باز گرد ڈھلوان خطوط بنانے دے لئی اہم کردار ادا کردا اے۔^[۲۶۳]

جتنا کیمرا دیکھ سکدا سی، اترنے دی جگہ چپٹی سی، پر اس دی وضع قطع 2 تا 3 میٹر دے کثیرالاضلاع ساخت جیسی سی تے ایسی لگن دے نال بتی ہوئی سی جو 20 سینٹی میٹر تا 50 سینٹی میٹر گہری نیں ۔ ایہ ہیئت مٹی وچ موجود برف دے درجہ حرارت وچ اتار چڑھاؤ دے سبب پھیلنے تے سکڑنے دی وجہ توں بنی سی۔ خرد بین نے دکھایا کہ کثیر الاضلاع ساختاں دے اوپری حصّے گول و چپٹے ذرّات توں بنے نیں ، شاید کسے قسم دی مٹی اے۔^[۲۶۴] کثیر الاضلاع ساختاں دے وسط وچ سطح دے کچھ انچ نیچے برف موجود اے تے اس دے کناراں دے نال برف گھٹ توں گھٹ 8 انچ گہری اے۔ جدوں برف مریخ دے کرۂ فضائی دا سامنا کردتی اے تو آہستگی دے نال تصعید ہو جاتی اے۔

برف ریشہ دار بادلاں توں گرتے ہوئے مشاہدہ دی جاچکی اے۔ کرۂ فضائی وچ بادل اس سطح اُتے بنے سن جتھے درجہ حرارت لگ بھگ -65 درجے سینٹی گریڈ سی، لہٰذا بادلاں نوں لازمی طور اُتے کاربن ڈائی آکسائڈ (خشک برف) توں بننے دی بجائے پانی دی برف توں بننا ہوۓگآ کیونجے کاربن ڈائی آکسائڈ دی برف بننے دے لئی درجہ حرارت نوں -120سینٹی گریڈ جتنا ہونا ہوۓگآ۔ مہم دے مشاہدات دے نتیجے وچ ہن گمان ایہ اے کہ پانی دی برف (ژالہ) اس جگہ اُتے اس برس بعد وچ جمع ہوگی۔^[۲۶۵] مہم دے درمیان وچ سب توں زیادہ درجہ حرارت جو مریخی موسم گرما دے دوران وچ درج کیتا گیا اوہ -19.6 سینٹی گریڈ سی جدوں کہ سرد ترین درجہ حرارت -97.7 سینٹی گریڈ سی۔ لہٰذا اس علاقے وچ درجہ حرارت وچ پانی دے نقطۂ انجماد(0 درجے سینٹی گریڈ) توں کہاں نیچے رہیا۔^[۲۶۶]

مریخی کھوجی جتھے گرد

مریخی کھوجی جتھے گرد، اسپرٹ تے آپرچونیٹی نے مریخ دے ماضی وچ پانی دے کافی ثبوت حاصل کیتے نیں ۔ اسپرٹ جتھے گرد اک ایسی جگہ اُتے اترا اے جس نوں جھیل دی تہ سمجھیا جادا سی۔ جھیل دی تہ لاوے دے بہاؤ توں ڈھکی ہوئی اے، لہٰذا ابتدا وچ بہنے والے پانی دے ثبوتاں دا سراغ لانا کافی مشکل اے۔ 5 مارچ 2004ء ناسا نے اعلان کیتا کہ اسپرٹ نے پانی دی تریخ توں متعلق ثبوت اک چٹان وچ پائے نیں جس نوں "ہمفرے" دا ناں دتا گیا اے۔^[۲۶۷]

دسمبر 2007ء وچ جدوں اسپرٹ نے الٹا سفر شروع کیتا تو اپنے نال پیچھے اک ناکارہ پہیے نوں وی کھچدا چلا گیا، پہیے نے مٹی دی اوپری تہ نوں کریدا تو سیلیکا توں لبریز سفید فرش دا ٹکڑا نکلا۔ سائنس دان سمجھتے نیں کہ ایہ لازمی طور اُتے دو وچوں اک طریقے توں بنا ہوۓگآ۔^[۲۶۸] پہلا طریقہ تو ایہ اے کہ گرم پانی دے چشمے دے رسوب اس وقت بنتے نیں جدوں پانی سیلیکا دا اک جگہ حل کردا اے تے دوسری جگہ لے جاندا اے (یعنی کہ چشماں دی صورت وچ)۔ دوسرا طریقہ ایہ اے کہ تیزابی بھاپ چٹاناں وچ موجود شگافاں توں نکل کر انہاں نوں معدنیات توں محروم کر دیتی اے تے پیچھے صرف سیلیکا باقی بچ جاندا اے۔^[۲۶۹] اسپرٹ جتھے گرد نے کولمبیا پہاڑی دے گوسف شہابی گڑھے وچ پانی دے ثبوت پائے نیں ۔ چٹاناں دے کلووس جماعت وچ موسسباور طیف پیما نے گو تھائٹ دا سراغ لایا^[۲۷۰] جو صرف پانی دی موجودگی وچ ای بنتی اے۔^{[۲۷۱][۲۷۲][۲۷۳]} اس دے علاوہ لوہا تکسیدی صورت وچ،^[۲۷۴] کاربونیٹ توں لبریز چٹاناں وی ملی نیں جس دا مطلب ایہ دے سیارے دے علاقے کدی پانی دی میزبانی کر دے سن۔^{[۲۷۵][۲۷۶]}

آپرچونیٹی جتھے گرد نوں اک ایسی جگہ اُتے بھیجیا گیا جتھے وڈی مقدار وچ مدار توں کچا لوہا دیکھیا گیا سی۔ کچا لوہا اکثر پانی توں بنتا اے۔ جتھے گرد نے حقیقت وچ پرتی چٹاناں تے سنگ مرمر جاں نیل بیری جداں کچے لوہے دے پتھر دیکھے۔ دوسری جگہ اپنے سفر دے دوران وچ آپرچونیٹی نے اینڈیورنس شہابی گڑھے وچ واقع برنس چوٹی وچ موجود ہوائی ٹیلے دے طبقات دی تفتیش دی۔ اس دے آپریٹراں نے نتیجہ اخذ کیتا کہ سطح توں انہاں نکلے ہوئے ابھاراں دی رکھوالی تے جوڑ کر رکھنے نوں اتھلے زیر زمین پانی دے بہاؤ نے بنایا اے۔ اپنے مسلسل کم کرنے دے برس آپرچونیٹی ہن وی ثبوت بھیج رہیا اے کہ مریخ اُتے موجود ایہ جگہ ماضی وچ مائع پانی توں گیلی رہی ہوگی۔^{[۲۷۷][۲۷۸]}

مریخی کھوجی جتھے گرد نے قدیمی پانی دے ماحول دے وی ثبوت حاصل کیتے نیں جو بوہت زیادہ تیزابی سن۔ حقیقت وچ آپرچونیٹی نے جو چیز زیادہ دریافت دی جاں ثبوت پائے نیں اوہ گندھک دے تیزاب دے نیں جو حیات دے لئی انتہائی اُتے آشوب کیمیا اے۔^{[۲۷۹][۲۸۰]} 17 مارچ 2013ء وچ ناسا نے اعلان کیتا کہ آپرچونیٹی نے مٹی دے ذخائر پائے نیں جو عام طور اُتے گیلے ماحول وچ بنتے نیں تے جو معتدل تیزابیت دے قریب نیں ۔ ایہ تلاش مزید ثبوت قدیمی گیلے ماحول دے بارے وچ دیتی اے جو ممکنہ طور اُتے حیات دے لئی ساز گار ہوگی۔

مریخی پڑتال گر جتھے گرد

مریخی پڑتال گر جتھے گرد ہائی رائز آلے نے کئی تصویراں اتاراں جو اس بات دا عتیہ دیندے نیں کہ مریخ دے ماضی وچ پانی توں متعلق کافی شواہد موجود نیں ۔ اک اہم دریافت نے قدیمی گرم چشماں دا ثبوت پایا۔ اگر اس وچ خرد حیاتیات نے اپنا مسکن بنایا ہویا ہوۓگآ تو اس وچ حیاتیاتی نقش پا ضرور موجود ہون گے۔^[۲۸۱] 2010ء وچ اک تحقیق شایع ہوئی جس نے قوی ثبوت جاری رہنے والے رسوب ساز عمل دے ویلس مرینیر دے قریب دے علاقاں وچ فراہم کیتے۔ اوتھے اُتے موجود معدنیات دی اقسام پانی توں نسبت رکھتی نیں ۔ مزید براں چھوٹی شاخ دار نہراں دی زیادہ تعداد کافی وڈے پیمانے اُتے ہونے والے رسوبی عمل دا عتیہ دیتی اے۔

مریخ پرکئی جگہاں اُتے پائی جانے والی چٹاناں اکثر بطور پرتاں دے پائی جاتی نیں جن نوں پرت مطبق طبقہ کہندے نیں ۔^[۲۸۲] پرتاں کئی طریقاں توں بنتی نیں جس وچ آتش فشاناں، ہواؤں تے پانی دے ذرائع شامل نیں ۔^[۲۸۳] مریخ اُتے ہلکے رنگ دی چٹاناں آبیدہ معدنیات جداں کہ گندھک دا نمک تے مٹی توں نسبت رکھتی نیں ۔^[۲۸۴]

مدار گرد نے سائنس داناں نوں اس بات نوں تعین کرنے وچ مدد دی کہ مریخ دی سطح موٹی ہموار غلاف توں ڈھکی ہوئی اے جس نوں برف تے گرد دا آمیزہ سمجھیا جاندا اے۔^{[۲۸۵][۲۸۶]}اتھلی زیر زمین دے نیچے برف دے غلاف نوں اکثر و بیشتر تبدیل ہونے والے موسم دی وجہ سمجھیا جاندا اے۔ مریخ دے مدار تے جھکاؤ وچ تبدیلی پانی دی برف دی تقسیم اُتے قطبی علاقاں توں لے کر نیچے ٹیکساس جتنے عرض البلد تک زبردست طریقے توں اثر انداز ہوسکتی اے۔ کچھ مخصوص ماحولیاتی تبدیلیاں دے دوران وچ پانی دے بخارات قطبی برف نوں چھڈ دیندے نیں تے کرۂ فضائی وچ داخل ہوجاندے نیں۔ پانی زمین اُتے کم عرض البلد پراس وقت واپس چلا جاندا اے جدوں برف دے ذخائر دھول دے نال نرمی توں ملتے نیں ۔ مریخ دا کرۂ فضائی باریک ذرّات دی کافی مقدار رکھتا اے۔ جدوں پانی دے بخارات ذرّات اُتے تکثیف ہُندے نیں تو اوہ پانی دے اضافی وزن توں نیچے گر جاندے نیں ۔ جدوں غلاف دے اوپری تہ اُتے موجود برف واپس کرۂ فضائی وچ جاتی اے، تو اوہ اپنے پیچھے دھول نوں چھڈ دیتی اے جو بقیہ برف دے لئی حاجز دا کم دیتی اے۔2008ء وچ مریخی پڑتال گر مدار گرد وچ لگے اتھلے ریڈار توں دی جانے والی تحقیق نے قوی ثبوت گوشہ دار دھول تہ بند دے بارے وچ ہیلس پلانیشیا وچ دتے تے وسطی شمالی نصف عرض البلد وچ برفیلے تودے نیں جو چٹان دی پتلی تہ توں ڈھکے ہوئے نیں ۔ اس دے ریڈار نے انہاں گوشہ دار دھول تہ بنداں دے اُتے تے نیچے توں انعکاس دا کافی قوی سراغ لایا، مطلب ایہ کہ خالص پانی دی برف نے زیادہ تر حصّے نوں بنایا اے۔ گوشہ دار دھول تہ بنداں وچ پانی دی برف دی دریافت ظاہر کردتی اے کہ پانی نچلے عرض البلد دی سطح اُتے وی پایا جاندا اے۔

ستمبر 2009ء وچ شایع ہونے والی تحقیق بتاتی اے کہ مریخ اُتے موجود کچھ نویں شہابی گڑھے خالص پانی دی برف نوں دکھاندے نیں۔^[۲۸۷] کچھ وقت دے بعد برف غائب ہوجاتی اے تے بخارات بن کر کرۂ فضائی وچ چلی جاتی اے۔ برف صرف چند فٹ گہری اے۔ برف دی تصدیق مریخی پڑتال گر مدار گرد وچ لگے ہوئے بھنچے ہوئے تصویری طیف پیما (کرزم) توں ہوئی سی۔^[۲۸۸]

کیوریوسٹی جتھے گرد

اپنے جاری رہنے والے منصوباں دے دوران وچ ناسا دے کیوریوسٹی جتھے گرد نے مریخ اُتے واضح دریائی عمل توں بننے والی گاد نوں دریافت کیتا۔ اس قسم دے سطح توں اُتے دے ابھاراں وچ موجود گول پتھراں دے خصائص سابقہ زبردست دریائی بہاؤ دے بارے وچ بتاندے نیں ایہ بہاؤ ٹخنے تے کمر دی اونچائی دے درمیان وچ گہرے سن۔ ایہ چٹاناں الوویل فین نظام دے نیچے شہابی گڑھے توں اترتے ہوئے پائی گئی نیں جن نوں پہلے مدار توں شناخت کیتا گیا سی۔

2012ء وچ اکتوبر دے مہینے وچ کیوریوسٹی نے مریخی مٹی دا پہلا ایکس رے انکسار تجزیہ کیتا۔ نتیجے توں کئی معدنیات بشمول فلسپار، پائیروکسین تے زبرجد دی موجودگی دا معلوم ہویا تے ایہ پتا لگیا کہ نمونے دی مریخی مٹی اسی طرح دی سی جداں کہ موسمی اثر توں بننے والی ہوائی آتش فشاں دی سنگ سیاہ دی مٹی۔ جس نمونے دا استعمال کیتا گیا سی اوہ سیاروی دھول دے طوفان توں تقسیم ہوئی تے مقامی باریک دھول سی۔ ہن تک کیوریوسٹی نے جن مادّوں دا تجزیہ کیتا اے انہاں دے نتیجے گیل شہابی گڑھے دے ذخیرے دے ابتدائی تصور توں اساں آہنگ نیں جس وچ انہاں نوں گیلی توں خشک ماحول دے دوران وچ درج کیتا گیا سی۔^[۲۸۹]

دسمبر 2012ء وچ ناسا نے مطلع کیتا کہ کیوریوسٹی نے اپنا پہلا مفصل مٹی دا تجزیہ کیتا اے جس وچ پانی دے سالمات، گندھک تے کلورین دی موجودگی مریخی مٹی وچ ملی اے۔^{[۲۹۰][۲۹۱]} مارچ 2013ء وچ ناسا نے آبیدہ معدنیات جداں کہ آبیدہ کیلشیئم دے ثبوت دی اطلاع کافی چٹانی نموناں وچ دی جس وچ ٹنٹینا چٹان تے سٹون انلئیر چٹان دے ٹوٹے ہوئے ٹکڑے جدونکہ جداں کہ وینس تے نوڈلیس دی دوسری چٹاناں جداں کہ نور چٹان تے ورنیکی چٹان وی شامل تھاں۔^{[۲۹۲][۲۹۳][۲۹۴]} جتھے گرد دے ڈین آلے نوں استعمال کر دے ہوئے تجزیہ توں 2 فٹ نیچے تک دی گہرائی وچ زیر زمین سطح دے نیچے موجود پانی دے ثبوت جس وچ پانی دی مقدار 4 فیصد تک دی سی، جتھے گرد دے براڈبری اترنے دی جگہ توں گلینلج میدان وچ واقع یلونائف ساحل دے علاقے وچ واپس جاندے ہوئے ملے نیں ۔

26 ستمبر 2013ء وچ ناسا دے سائنس داناں نے مطلع کیتا کہ مریخ دے کیوریوسٹی جتھے گرد نے کثیر کیمیائی طور اُتے بندھے ہوئے پانی (1.5 توں 3 فیصد تک) دا سراغ گیل شہابی گڑھے وچ واقع ایولس پالس دے راکنیسٹ علاقے توں حاصل کردہ مٹی دے نموناں وچ لایا اے۔^{[۲۹۵][۲۹۶][۲۹۷][۲۹۸][۲۹۹][۳۰۰]} مزید براں ناسا نے دو اہم مٹی دی اقسام نوں دیکھیا۔ اک باریک دانے دار مافک قسم دی جدونکہ دوسری مقامی وڈے دانے دی فیلسک قسم دی اے۔^[۳۰۱] مافک قسم مریخی مٹی دی دوسری مٹی تے مریخی دھول جیسی اے جوآبیدہ مٹی دے بے شکلی مرحلے توں تعلق رکھتی اے۔ پرکلورائٹ جس دی موجودگی حیات توں متعلق نامیاتی مادّوں دی موجودگی دا سراغ مشکل لگیا دیتی اے اس دا وی کیوریوسٹی جتھے گرد دے اترنے دی جگہ اُتے پایا گیا اے (تے اس نوں پہلے وی مزید فینکس خلائی گاڑی دے قطبی اترنے دی جگہ اُتے دیکھیا گیا اے) جس توں ایسا لگتا اے کہ ایہ "نمکیات سیاروی طور اُتے پھیلے ہوئے نیں "۔ ناسا نے ایہ وی اطلاع دی اے کہ جاک ایم چٹان جس دا سامنا کیوریوسٹی نے گلنیج ول جاندے ہوئے کیدا سی اک موگیرائٹ (سنگ سیاہ دی اک قسم) سی تے میدانی چٹاناں توں بوہت ملدا اے۔^[۳۰۲]

9 دسمبر 2013ء وچ ناسا نے مطلع کیتا کہ سیارہ مریخ وچ ماضی وچ تازہ پانی دی جھیل سی (جو خرد حیات دے لئی قابل رہائش ماحول رکھ سکدی سی)۔ ایہ ثبوت کیوریوسٹی جتھے گرد توں کیتے گئے گیل شہابی گڑھے وچ موجود ماؤنٹ شارپ دے قریب ایولس پالس دے میدان دی تحقیق توں حاصل ہوئے۔16 دسمبر 2014ء وچ ناسا نے مطلع کیتا کہ اس نوں اک ایسا سراغ ملیا اے جس وچ سیارے مریخ دے کرۂ فضائی وچ موجود میتھین وچ غیر معمولی اضافہ تے فیر کمی ہوئی اے؛ مزید براں نامیاتی کیمیائی مادّوں دا سراغ وی کیوریوسٹی جتھے گرد توں چٹان وچ سوراخ کرنے توں حاصل ہونے والے سفوف وچ ملے نیں ۔ اس دے علاوہ ڈیوٹیریم دی ہائیڈروجن توں نسبت دی تحقیق وی ایہ بتاتی اے کہ مریخ دے گیل شہابی گڑھے وچ پانی دا زیادہ حصّہ قدیمی دور دے دوران وچ شہابی گڑھے وچ جھیل دی تہ بننے توں پہلے ای برباد ہو گیا، اس دے بعد پانی دی وڈی مقدار نے ضائع ہونا جاری رکھیا۔^{[۳۰۳][۳۰۴][۳۰۵]}

13 اپریل 2015ء وچ نیچر نے نمی تے سطح دے درجہ حرارت دے بارے کیوریوسٹی توں حاصل کردہ اعداد و شمار دی روشنی وچ اک تجزیہ شایع کیتا، جس وچ مائع نمکین پانی دے سالماں دے ثبوت نوں رات وچ مریخ دے زیر زمین سطح دے اوپری 5 سینٹی میٹر وچ دسیا۔ پانی دی سرگرمی تے درجہ حرارت انہاں شرطاں توں کہاں کم رہیا اے جو چٹانی خرد حیاتیات دے نظام استحالہ دے لئی ضروری ہُندا اے۔^{[۳۰۶][۳۰۷]}8 اکتوبر 2015ء نوں ناسا نے تصدیق دی کہ جھیلاں تے بہتی ہوئی تیاں گیل شہابی گڑھے وچ اج توں لگ بھگ 3 ارب 30 کروڑ توں لے کر 3 ارب 80 کروڑ برساں دے درمیان وچ وجود رکھتی تھاں تے انہاں نے ماؤنٹ شارپ دی نچلی تہاں نوں رسوبی گاد بھیج کر بنایا اے۔^{[۳۰۸][۳۰۹]}

مورتاں

دریائی وادیاں تے مخرج نہراں

• 
  شمالی کیسی ویلس کے قریب کے علاقے کیسی ویلس، بہرام ویلس، ودرا ویلس، مومی ویلس اور ماجا ویلس کے درمیان میں تعلق کو بتاتے ہیں۔ محل وقوع لونا پالس چو گوشہ ہے۔
• 
  تھومیشیا چو گوشے میں شاخ دار نہریں
• 
  مدار سے وائکنگ سے دیکھی گئی شاخ دار نہریں اس بات کا قوی ثبوت دیتی ہیں کہ مریخ کے ماضی میں بارش ہوتی تھی۔ محل و وقوع مارگراٹیفر سائی نس چو گوشہ ہے۔
• 
  سیمیکن شہابی گڑھے میں پیچیدہ نالیوں کا نظام۔ محل وقوع اسیمینس لاکس چو گوشہ ہے۔
• 
  لوس گھاٹی کے کناروں کے قریب نہریں۔ ان کے نمونے اور تعداد پانی کے ماخذ کے بارے میں رسوبی عمل کے بارے میں اشارے دیتے ہیں۔ محل وقوع کوپریٹس چو گوشہ ہے۔
• 
  راوی ویلس ممکنہ طور پر اس وقت بنی ہو گی جب تباہ کن سیلاب زمین سے نکلتے ہوں گے۔ محل وقوع مارگریٹیفر سائی نس چو گوشہ ہے۔
• 
  وائکنگ مدار گرد سے دیکھا جانے والا آنسو کی شکل کا جزیرہ جو ماجا ویلس سے آنے والے سیلابی پانی کی وجہ سے بنا ہے۔ محل وقوع اوکسیا پالس چو گوشہ ہے۔
• 
  مریخ کے شمالی قطب کے قریب چپٹے میدان کثیر الاضلاع نمونے دکھاتے ہوئے۔
• 
  مریخ کے 45 درجے شمال میں نمونے دار میدان۔
• 
  مریخ پر یہ حلقے شاید بھاپ سے پیدا ہونے والی پرت کی حرکت کی وجہ سے بنے ہوں گے۔ یہ بھاپ تب پیدا ہوئی ہوگی جب لاوا پانی کی برف سے متعامل ہوا ہوگا۔

نالیاں

• 
  مرینیر شہابی گڑھے کے اندر شہابی گڑھے کی دیوار میں نالیوں کی ایک بڑی جماعت
• 
  کیسر شہابی گڑھے کی ایک دیوار میں نالیاں۔ نالیاں عام طور پر شہابی گڑھے کی ایک دیوار میں پائی جاتی ہیں۔ محل وقوع نواچس چو گوشہ ہے۔
• 
  نیوٹن شہابی گڑھے کے قریب نالیاں۔ محل وقوع فیتھونٹس چو گوشہ ہے۔
• 
  نیوٹن شہابی گڑھے کے قریب نالیاں۔
• 
  گورگونم کیوس کے قریب نالیاں۔
• 
  نواچس میدان کے قریب نالیاں۔

برفیلے تودے

• 
  وادی کے نیچے حرکت کرتا ہوا برفانی تودہ جو بعد میں میدان میں پھیل گیا۔ محل وقوع اسلیمینس لاکس چو گوشہ ہے۔
• 
  یہ برفیلے تودے کا بچا ہوا ثلجی ملبہ ہے۔ حجم کے لحاظ سے ڈبہ فٹ بال کے میدان کے حجم کے برابر ہے۔ محل وقوع ہیلس چو گوشہ ہے۔
• 
  ریڈار سے کی جانے والی تحقیق بتاتی ہے کہ برفیلے تودے زیادہ تر خالص پانی کی برف سے بنے ہیں۔ یہ دائیں جانب حرکت کر رہا ہے۔ محل وقوع اسلیمینس لاکس چو گوشہ ہے۔
• 
  زبان کی شکل کا برفیلا تودہ۔ محل وقوع ہیلس چو گوشہ ہے۔

سطح اُتے موجود برف

• 
  سفید حصّہ پانی کی برف ہے جو ٹکر کے نتیجے میں نکل آئی ہے۔ محل وقوع سیبرینیہ چو گوشہ ہے۔

قدیمی جھیلاں

• 
  مریخ کے گیل شہابی گڑھے کو قدیمی جھیلوں نے بھر دیا ہو گا (نقل کردہ منظر)
• 
  گیل شہابی گڑھے میں واقع ایلوس پالس پر قدیمی جھیل - ممکنہ حجم (9 دسمبر 2013ء)

ہور ویکھو

حوالے

فہرست نگاری

• بوائیس، جوزف، ایم (2008ء)۔ اسمتھ سونیین دی مریخ دی کتاب ؛ کونیکی اینڈ کونیکی:اولڈ سیبروک، سی ٹی، آئی ایس بی این 978-1-58834-074-0
• کار، مائیکل، ایچ(1996ء)۔ مریخ اُتے پانی ؛ آکسفورڈ یونیورسٹی پریس: نیو یارک، آئی ایس بی این 0-19-509938-9۔
• کار، مائیکل، ایچ (2006ء) مریخ دی سطح ؛ کیمبرج یونیورسٹی پریس: کیمبرج، یو دے، آئی ایس بی این 978-0-521-87201-0۔
• ہارٹمین، ولیم، دے (2003ء) مریخ دے مسافر دی رہنما: سرخ سیارے دی پرسرار زمین۔ ؛ ورک مین: نیو یارک، آئی ایس بی این 0-7611-2606-6۔
• ہینلن، مائیکل(2004ء) حقیقی مریخ :اسپرٹ، آپرچونیٹی،مریخی ایکسپریس تے سرخ سیارے نوں کھوجنے دی جستجو ؛ کانسٹیبل: لندن، آئی ایس بی این 1-84119-637-1۔
• کارجیل، جیفری، ایس(2004ء) مریخ: اک گرم و مرطوب سیارہ۔ ؛ اسپرنگر پرایکسس : لندن، آئی ایس بی این 1-85233-568-8۔
• مورٹن، اولیور (2003ء) مریخ دی نقشہ سازی: سائنس، تخیل تے جتھے دی پیدائش؛ پیکاڈور: نیو یارک، آئی ایس بی این 0-312-42261-X۔
• شیہان، ولیم(1996ء) سیارہ مریخ: مشاہدات و دریافتاں دی تریخ۔ ؛ یونیورسٹی آف ایریزونا پریس: ٹکسن، اے زی، آئی ایس بی این 0-8165-1640-5۔
• وائکنگ جتھے گرد دی تصویر لینے والی ٹیم(1980ء)۔ وائکنگ جتھے گرد دے مریخی نظارے، سی آر۔ اسپٹزر،ایڈیشن۔؛ ناسا ایس پی-441: واشنگٹن ڈی سی

باہرلےجوڑ

• ناسا - کیوریوسٹی جتھے گرد نے قدیمی جھیل دی تہاں دے شواہد پائے۔ ستمبر 2012ء Archived 2019-11-01 at the وے بیک مشین
• تصویراں - مریخ اُتے پانی دا نشان (ہائی رائز)
• ویڈیو (02:01) - مریخ اُتے مائع بہتا ہویا پانی دریافت ہویا - اگست 2011ء۔
• ویڈیو (04:32) - شواہد: مریخ اُتے پانی شدید طریقے توں بہا - ستمبر 2012ء۔
• ویڈیو (03:56) - مریخ دے قدیم سمندر دی پیمائش - مارچ 2015ء۔