د جنتیک انجنیري

د جنتیک انجنیري (په انګلیسي: Genetic Engineering)، چې د جنتیک سمون یا د جنتیک لاس‌وهنې په توګه هم پېژندل کېږي، د ټکنالوجي په کارولو او لاس‌وهنې سره د یوه ژوندي موجود د جېنونو سمون یا تنظیمول دي. دغه انجنیري د یو لړ ټکنالوجیکي تخنیکونو ټولګه ده چې، د پرمختللو یا نویو اورګانیزمونو د تولید په موخه د نوعو ترمنځ او د هغو د پولو په اوږدو کې د نویو جېنونو د لېږدولو په شمول، د حجرو په جنتیکي جوړښت کې د بدلون راوستلو په موخه کارول کېږي. نوې DNA د بیاترکیب شوې DNA مېتودونو په کارولو سره یا د DNA مصنوعي سنتیز کولو په واسطه، د ټاکلې جنتیکي مادې له جلا کولو یا کاپي کولو له‌لارې ترلاسه کېږي. په ټولیزه توګه، یو جوړښت رامنځ‌ته کېږي او کوربه ژوندي موجود ته د دغه DNA دننه کولو لپاره ورڅخه ګټه اخېستل کېږي.د لومړۍ بیاترکیب شوې DNA مالیکول په ۱۹۷۲ز کال کې د پاول بېرګ له‌خوا، د لمدا ویروس او د بیزو SV40 ویروس یوځای کولو له‌لارې رامنځ ته شو. د جېنونو پر دننه کولو سربېره، دغه بهیر د جېنونو لېرې کولو یا «پرزولو» په موخه هم کارېدلای شي. نوې DNA کېدای شي په تصادفي توګه دننه شي، یا د جېنوم یوې ځانګړې برخې لپاره په پام کې ونیول شي.^[۱]

هغه اورګانیزم چې د جنتیک انجنیرۍ له‌لارې تولیدېږي، په جنتیکي ډول اصلاح شوي (GM) اورګانیزم په توګه انګېرل کېږي او ترلاسه شوی موجود «په جنتیکي توګه اصلاح شوی اورګانیزم یا GMO» دی. لومړنی GMO، په ۱۹۷۳ز کال کې د هربرت بایر او ستانلي کوهېن له‌خوا تولید شوی باکتریوم ؤ. په ۱۹۷۴ز کال کې، رودولف یانش یوه موږک ته د یوې بهرنۍ DNA دننه کولو پر مهال لومړنی GM ژوی رامنځ‌ته کړ. «جننتېک (Genentech)» لومړۍ کمپنۍ وه چې د جنتیک انجنیرۍ ته یې مخه کړه؛ دغه کمپنۍ په ۱۹۷۶ز کال کې تاسیس شوه او د انساني پروټینونو په تولید یې پیل وکړ. په جنتیکي توګه اصلاح شوي انساني انسولین په ۱۹۷۸ز کال کې تولید شو او د انسولین تولیدوونکې باکتریا سوداګري په ۱۹۸۲ز کال کې پیل شوه. په جنتیکي توګه د اصلاح شویو خوراکي توکو پلورل له ۱۹۹۴ز کال څخه د Flavr Savr رومي بانجانو په رااېستلو سره پیل شول. Flavr Savr داسې طرحه شوي وو چې په پلورنځیو کې تر ډېره دوام وکړي، خو اوسني GM محصولات، د حشرو او د بوټو وژونکو موادو پر وړاندې د مقاومت زیاتولو په موخه اصلاح شوي دي. GloFish لومړنی طرح شوی کورنی ژوی ؤ چې د ۲۰۰۳ز کال په ډسمبر کې، په متحده ایالاتو کې وپلورل شو. په ۲۰۱۶ز کال کې د Salmon (ګلماهي) سوداګري پیل شوه، چې دغه کب د ودې هورمون له پلوه اصلاح شوی ؤ.

د جنتیک انجنیري، د څېړنې، طب، صنعتي بیوټکنالوجي او کرنې په شمول، په بېلابېلو برخو کې کارَونې لري. په څېړنو کې، GMOګان، د کارکړنې له لاس ورکولو، د کارکړنې پرمختیا، څارنې، او د بیان ازمایښتونو له‌لارې د جېن کارکړنې او بیان د مطالعه لپاره کارول کېږي. د ځانګړو حالتونو لپاره د اړینو او دنده لرونکو جېنونو په پرزولو سره، کېدای شي د انساني ناروغیو د حیواني موډل اورګانیزمونه رامنځ‌ته شي. د هورمونونو، واکسینونو او نورو درملو د تولیدولو ترڅنګ، د جنتیک انجنیري د جېن درملنې له‌لارې د جنتیکي ناروغیو د معالجې وړتیا لري. د درملو د تولید لپاره کارېدونکي ورته تخنیکونه کېدای شي صنعتي کارَونې هم ولري؛ لکه: د جامو مینځلو موادو، پنیر او نورو محصولاتو لپاره د انزایمونو تولید.

په جنتیکي توګه د سوداګریزو اصلاح شویو محصولاتو له پیدایښت سره سم، په بېلابېلو هېوادونو کې کروندګرو ډېره اقتصادي او مالي ګټه وکړه، خو لا هم د دغې ټکنالوجۍ په تړاو د تودو او لانجمنو بحثونو سرچینه ده. دغه لانجې د اصلاح شویو توکو له لومړنۍ استفادې راهیسې شتون لري؛ لومړني ساحوي ازمايښتونه د ضد GM فعالانو له‌خوا له‌منځه لاړل. که څه هم د یوه علمي عمومي توافق له‌مخې، له GM محصولاتو څخه اوسني ترلاسه کېدونکي خوراکي مواد د معمولي خوراکي توکو په پرتله د انسان روغتیا لپاره لا لوی خطر نه‌لري، خو بیا هم منتقدین د GM خوراکي توکو خوندیتوب یوه ستره اندېښنه ګڼي. د جېن لېږدېدنه، پر غیرهدفي اورګانیزمونه باندې اغېزښندنه، د خوراکي توکو د تامینولو کنټرول او د فکري ملکیت حقونه هم د غټو مسایلو په توګه راولاړ شوي دي. د دغو اندېښنو له‌امله د څارنې یو چوکاټ رامنځ‌ته شو چې له ۱۹۷۵ز کال راهیسي پلي کېږي. په پایله کې «د بیولوجیکي خوندیتوب په تړاو د کارتاخنا پروتوکول» تر نامه لاندې یوه نړیواله معاهده په ۲۰۰۰ز کال کې تصویب شوه. بېلابېلو هېوادونو د GMOګانو په هکله ځان ته جلا د څارنې سیسټمونه جوړ کړل، چې تر ټولو زیات توپیرونه د متحده ایالاتو او اروپا د سیسټمونو ترمنځ تر سترګو کېږي.