د ستورو کروي ډله

د ستورو تر ټولو لومړنۍ پېژندل شوې دايروي ډله، چې نن ورځ يې “M22” بولي؛ په ۱۶۶۵ز کال کې د الماني اماتور يا شوقي ستورپوه ابراهم اېهلي له لورې موندل شوې وه. د اومېګا سيټاوري “Omega Centauri” په نوم د ستورو ډله چې په نيمې پرانيستې سترګې سره، سويلي اسمان کې په اسانۍ سره د ليدلو وړ ده، د بطليموس په څېر لرغونو ستورپوهانو ستوری ګڼه، مګر ۱۶۷۷ز کال کې د ايډمونډ هالي له لورې د نيبولا او ورڅخه وروسته د ۱۹ پېړۍ په لومړيو کې د جان هيرچيل له لورې د ستورو د دايروي ډلې په توګه ډلبندي شو. فرانسوي ستورپوه ابي لاکايلي د ستورو “NGC 104”، “NGC 4833”، “M55”، “M69” او “NGC 6397” نومي ډلې د خپل ۱۷۵۱-۱۷۵۲ز کال بنسټيز لښتليک کې شاملې کړې. د لومړنيو دوربينونو ټيټ کيفيت په يوه ډله کې په ليدونکي ډول يو له بل څخه د بېل اوسېدلو برخه کې تر هغې د انفرادي ستورو د خنډ لامل شو، چې په ۱۷۶۴ زکال کې چارلس ميزاير “M4” وکته. ^{[۳][۴][۵][۶][۷][۸]}

کله چې ويليم هرشيل په ۱۷۸۲ز کال کې د يو څه لویو دوربينونو په کارونې سره د اسمان پراخه سروې پيل کړه، په ټوليز ډول د ستورو ۳۴ دايروې ډلې وې. هرشيل ورته ۳۶ نورې ډلې هم وموندلې او لومړنی شخص و، چې يادې ټولې ډلې يې په حقيقت کې ستورو کې تحليل کړې. نوموړي د خپل ۱۷۸۹ز کال په «د ستورو دويمې زريزې د نوې نيبولا او ډلو بنسټيز لښتليک» نومي اثر کې د دايروي ډلو اصطلاح رامنځته کړه. په ۱۹۱۴ زکال کې هارلو شاپلي د ستورو د دايروي ډلو په اړه د څېړنو يوه لړۍ پيل کړه، چې نږدې څلوېښت پوهنيزو مقالو يا څېړنو کې خپره شوه. نوموړي د ستورو د ډلې “RR Lyrae” بدلېدونکي (هغه ستوري چې نوموړي سيفييډ بدلېدونکي وانګېرل) وازمايل او د ستورو له ډلو څخه د واټنونو اټکلولو په موخه يې د هغوی له روڼتيا يا ځلا او د بدلون د وړتيا دورې څخه ګټه پورته کړه. وروسته په ډاګه شوه، چې “RR Lyrae” بدلېدونکي د سيفييډ بدلېدونکو په پرتله تت يا کمزوري دي، چې د دې لامل کېږي چې د شاپلي له لورې د يادو واټنونو د لوړ اټکلولو لامل کېږي. ^{[۱۸][۱۹][۲۰]}

د شيدو لار کهکشان د ستورو د دايروي ډلو لويه برخه د کهکشاني هستې شا او خوا ته اسماني اسمان کې موندل کېږي. په ۱۹۱۸ز کال کې شاپلي په پياوړي ډول له دې نامتوازن وېش څخه د کهکشان د تولو اړخونو په مشخص کولو کې ګټه واخېستله. نوموړي د کهکشان د مرکز شا او خوا ته د ستورو د ډلو د نږدې کروي وېش په انګېرلو سره، د کهکشاني هستې اړوند لمر د درک يا ځای اټکلولو په موخه د ستورو د ډلو له ځايونو يا موقعيتونو څخه کار واخيست. نوموړي په سم ډول پايله تر لاسه کړه، چې د شيدو لار کهکشان مرکز د ستورو په اسماني ټولګه يا مجمع الکواکب کې دی او ځمکې ته نږدې نه دی. نوموړي ياد واټن زيات اټکل کړ او د ستورو د دايروي ډلې له ۱۰ تر ۳۰ کېلو پارسک (له ۳۳۰۰۰ څخه تر ۹۸۰۰۰) نمونه يي واټنونه يې وموندل. تر کهکشاني مرکز پورې معاصر واټن نږدې ۸،۵ کېلوپارسک (۲۸۰۰۰) دی. د شاپلي اندازو په ډاګه کړل، چې لمر د کهکشان له مرکز څخه يو څه لرې پروت دی او دا د هغه څه خلاف وو، چې د عادي ستورو له کتل شوي يو شان وېش څخه اټکل شوي وو. په حقيقت کې زياتره عادي ستوري د کهکشان په کړۍ يا ټيکلي کې پراته دي او د همدې له امله ټيکلي کې د ګاز او دوړې يا ګرد په واسطه پټ شوي دي، په داسې حال کې چې د ستورو دايروي ډلې له ټيکلي څخه د باندې پراته دي او په خورا لرو واټنونو کې کتل ليدل کېدلی شي. ^{[۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]}

په شيدو لار کهکشان کې د ستورو د پېژندل شويو ډلو ګڼې ورځ تر بلې زياتېدلو ته دوام ورکړی دی، چې په ۱۹۱۵ زکال کې ۸۳، ۱۹۳۰ زکال کې ۹۳، ۱۹۴۷زکال کې ۹۷ او ۲۰۱۰ زکال کې ۱۵۷ ډلو ته رسېده. د دې تر څنګ د ستورو د ناموندل شويو دايروي ډلو په اړه باور کېږي، چې يا په کهکشاني راوتلتوب کې پراته دي او يا د شيدو لار د ګاز او دوړې په واسطه پټ شوي دي. د بېلګې په ډول: د پالومار د ستورو دايروي ډلو ډېری برخه يوازې په ۱۹۵۰ ز لسیزه کې موندل شوې ده، چې ځيني يې يو څه نږدې پراته دي، مګر دوړو پوښلي دي، په داسې حال کې چې ځيني نور يې د شيدو لار کهکشان د شپول په خورا لرې څنډو کې پراته دي. د اندوميدا کهکشان چې د اندازې له مخې له شيدو لار کهکشان سره د پرتلنې وړ دی، ښايي پينځه سوه دايروي ډلې لري. په سيمه ييزه ډله “Local Group” کې د پوره يا کافي کتلې لرونکی هر کهکشان د ستورو د کروي ډلو يو [تړلی يا اړوند] سيستم لري؛ لکه څرنګه چې نږدې هر لوی کهکشان په ورته ډول سروې يا کتل شوی دی. د “M87” په څېر ځيني لوی هګۍ ته ورته [بيضوي] کهکشانونه (په ځانګړي ډول هغه چې د کهکشان د ډلو په مرکزونو کې دي) تر ۱۳۰۰۰ د ستورو دايروي ډلې لري. ^{[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲]}

له شاپلي

له شاپلي سره د ستورو د ډلو په اړه څېړنو کې هينريتا سووپ “Henrietta Swope” او هيلين ساوير هوګ “Helen Sawyer Hogg” مرسته وکړه. له ۱۹۲۷ څخه تر ۱۹۲۹ز کالونو کې نوموړي او ساوير د هرې هستې پر لور د ستورو د تمرکز درجې له مخې، د ستورو ډلې دلبندي کړې. د دوی د ډلبندۍ سيستم چې د شاپلي او ساوير د تمرکز ټولګي “Shapley-Sawyer Concentration Class” په نوم يادېږي، له لومړي تر دولسم ټولګي پورې ډلبندي لري، چې تر ټولو زياتې متمرکز ډلې د لومړي ټولګي “Class I” په توګه تر ټولو نامتمرکز يا لرې پرتې ډلې په کې د دولسم ټولګي يا “Class XII” په نوم ترتيب شوي دي. په ۲۰۱۵ زکال کې د چيلي د پونتيفيکل کاتوليک پوهنتون “Pontifical Catholic University of Chile” ستورپوهانو د ستورو د تياره دايروي ډلو “dark globular clusters” د کتنې د معلوماتو پر بنسټ د ستورو د دايروي ډلو يو نوی ډول وړاندې کړ.  ^[۳۳]