د نفوس وده

د نړۍ نفوس د ۱۳۵۰ز کال په شاوخوا کې د تور طاعون (Black Death) په پای ته رسېدو سره په دوامداره توګه مخ پر ودې روان دی. نفوس په لوېديځه نړۍ کې د صنعتي انقلاب په بهیر کې په چټکۍ سره وده پیل کړه. د نړۍ په نفوس کې تر ټولو د پام وړ ډېروالی له ۱۹۵۰مې زېږدیزې لسیزې څخه د طبي پرمختګونو او د زراعتي محصولاتو د حاصلخېزۍ له کبله راغلی دی.^{[۱۰][۱۱][۱۲]}

د هابر پروسه

د هابر پروسې چې د خپلو مخترعینو له منځه یې د یو څخه چې جرمني کېمیا پوه فریتز هابر دی خپل نوم اخیستی دی، د خوراکي توکو په وده باندې د هغې د ژور اغېز له امله، د"د نفوس د انفجار د اورلګیت" په توګه عمل کړی دی، چې د نړۍ نفوس ته یې په ۱۹۰۰ز کال کې له ۱.۶ میلیارده څخه د ۲۰۱۹ز کال په نومبر کې ۷.۷ میلیارده ته د ډېرېدو زمینه برابره کړې ده.^[۱۳]

د توماس مک کیون فرضیې

"د نفوس د عصري ډېرېدو" ځیني دلایل په ځانګړې بڼه د برتانوي روغتیایي ساینس پوه توماس مک کیون (زوکړه ۱۹۱۲ز کال ــ مړینه ۱۹۸۸ز کال) له لوري څېړل شوي وو. د نوموړي په تالیفاتو کې، هغه د نفوس د ودې په اړه څلور نظریې تر مناقشې لاندې نیولې دي:^[۱۴]

1. مک کیون ویلي دي چې د لوېدیځ د نفوس وده چې په ځانګړي ډول په ۱۹مه زېږدیزه پېړۍ کې خپلې هسکې څوکې ته ختلې وه، تر ډېره د میندوارۍ د زیاتېدو له کبله نه، بلکې د مړینې د راښکته کېدو له کبله چې په ځانګړې توګه  د ماشومتوب د دورې د مړینې او ور پسې د نویو زېږېدلیو ماشومانو د مړینې د را ښکته کېدو له کبله وه،^[۱۵][۱۶]
2. د مړینې راټيټېدلو ته تر ډېرې کچې پورې د ژوند د جګېدونکو ستندردونو سره تړاو ورکول کېدای شي، لکه څنګه چې مک کیون خپل ډېر ټینګار په پرمختللي تغذیوي وضعیت باندي کړی دی.
3. د نوموړي تر ټولو متناقضه مفکوره یا لږ تر لږه د هغه تر ټولو د بحث وړ نظریه دا وه چې نوموړي د عامې روغتیا اړوند په حفظ الصحې (د ناروغیو د خپرېدو په مخنیوي) کې د اصلاحاتو، واکسینېشن، او قرنطین په ګډون اقداماتو اغېزمنتیا تر پوښتنې لاندې راوسته،^[۱۷]
4. د نوموړي کله ناکله سختو مناقشو چې د نوموړي لیکنو د "د مک کیون د قضیو" په اړه یې راوپارولې دي د هغه ډېر مهم او له اعتراضونو څخه تش استدلال یې چې د معالجوي درملنې د اقداماتو رول یې د مړینې په راښکته کولو کې کوچینی باله، نه یواځې د شلمې زېږدیزې پېړۍ له نیمایي څخه مخکې بلکې همداراز د شلمې پېړۍ په بهیر کې، تر سیوري لاندې راوستی دي.^[۱۸][۱۹]

که څه هم د مک کیون  قضیه په ژوره بڼه ننګول شوې ده، خو وروستیو مطالعو د نوموړي د مفکورو د ارزښت تایید کړی دی. د هغه کار د نفوس د ودې، د زېږون د کنترول، عامې روغتیا او طبي پاملرنې په اړه د نن ورځې د تفکر لپاره ډېر مهم دی، مک کیون د نفوس په زیات شمېر څېړونکو باندې لکه په روغتیايي اقتصاد پوهانو او د نوبل د جایزې په ګټونکو رابرټ ډبلیو فوګل (د ۱۹۳۳ز کال د نوبل جایزې ګټونکی) او انګوس ډيټون (د ۲۰۱۵ز کال د نوبل جایزې ګټونکی) په لوړه پیمانه اغېز درلود. له دوی څخه وروستني یې مک کیون د "ټولنیز طب بنسټګر" باله.^[۲۰][۲۱]

د "نفوس د ودې میزان یا نرخ" هغه میزان دی په کوم کې چې د یو جمیعت  د وګړو شمېر په یوه زماني محدوده کې زیاتوالی مومي، چې د لومړني نفوس د یو کسر په توګه ښودل کېږي. په ځانګړې بڼه، د نفوس د ودې میزان د زماني دورې په یو واحد کې په نفوس کې بدلون راتلو ته ویل کېږي، چې کله د هماغې دورې په پیل کې د نوموړي جمیعت د وګړو د شمېر له سلنې سره ښودل کېږي. یاد میزان کولی شو د لاندیني فارمول په بڼه ولیکو، چې صرف د وخت د یو ډېر کوچیني انټروال لپاره صدق کوي:

د نفوس د ودې میزان  =

${\displaystyle Population\ growth\ rate={\frac {P(t_{2})-P(t_{1})}{P(t_{1})(t_{2}-t_{1})}}}$

د ودې یو مثبت میزان د دې ښودنه کوي چې نفوس زیاتېږي، حال دا چې د ودې یو منفي میزان د نفوس د کمېدو ښودنه کوي. د ودې د نسبت صفر قېمت دا ښیي چې د یادې زماني دورې یا مودې له پیل څخه تر پایه پورې د وګړو یو شان شمېر موجود دی ـــ د ودې میزان ښایي د دواړو وختونو تر منځ د زېږون په کچو، د مړینې په کچو، د مهاجرتونو په کچو او وګړو تر منځ په سني توزېع کې له پام وړ بدلونونو سره سره هم صفر وي.^[۲۲]

یوه اړونده اندازه د مثل د تولید خالص میزان یا نرخ دی. د مهاجرتونو په نشتوالي کې، که د مثل د تولید خالص میزان له یو څخه زیات وي، دا په ګوته کوي چې د ښځینه وو نفوس مخ پر زیاتېدو دی، په داسې حال کې چې که د مثل د تولید خالص میزان له یو څخه لږ وي (د ځایناستېدو له کچې ټیټه میندواري) د دې ښودنه کوي چې د ښځینه وو نفوس مخ پر کمېدو دی.

اکثره جمیعتونه په تصاعدي بڼه وده نه کوي، بلکې لُجستیک تابع یا منحني تعقیبوي. کله چې نفوس خپل د منلو وړ ظرفیت ته ورسېږي، ځان به ثابت حالت ته وروړي او نمايي منحني به ځان له منلو وړ ظرفیت سره برابر کړي، کوم چې معمولاً هغه وخت دی چې یو جمیعت خپلې زیاتره طبیعي سرچینې تشې کړې وي. د نړۍ د انسانانو د نفوس ودې په څو وروستیو لسیزو کې یو خطي میلان یا رجحان تعقیب کړی دی.^[۲۳][۲۴]

لُجستیک معادله

د نفوس وده ځینې وختونه د لُجستیک معادلې په واسطه طرح کېدای شي.^[۲۵]

${\displaystyle {\frac {dP}{dt}}=rP\left(1-{\frac {P}{K}}\right),}$

په داسې توګه چې:

• P(t) = له t وخت څخه وروسته نفوس
• t = هغه وخت چې نفوس پکې وده کوي
• r = د نسبي ودې د میزان ضریب  دی
• K = د نفوس د منلو وړ ظرفیت، چې د چاپېریال پوهانو له خوا د نفوس د هغې اندازې په توګه تعریف شوی دی چې یو ځانګړی ژواک چاپېریال یې زغملی شي.^[۲۶]

څرنګه چې دغه یوه د تفکیک وړ تفاضلي معادله ده، نفوس ښایې په ضمني بڼې سره حل کړای شي چې یوه لُجستیکي تابع تولیدوي:

چېرې چې:  ${\displaystyle P(t)={\frac {K}{1+Ae^{-rt}}}}$

${\displaystyle A={\frac {K-P_{0}}{P_{0}}}}$

د نړۍ د نفوس د ودې کچه یا میزان په ۱۹۶۳ز کال کې له ٪۲.۲ کلنۍ ودې سره خپلې جګې څوکې ته ورسېد او ورپسې په چټکۍ سره په راښکته کېدو شو. په ۲۰۱۷ز کال کې، د ودې کلنۍ اټکلي کچه ٪۱.۱ وه. د امریکا د مرکزي استخباراتو اړوند د نړۍ د حقایقو کتاب (CIA World Factbook) د نړۍ د کلني زېږون  کچه، د مړینې کچه، او د ودې کچه په ترتیب سره ٪۱.۸۶، ٪۰.۷۸ او ٪۱.۰۸ ښیي. په وروستیو ۱۰۰ کلونو کې د طبي، پرمختګونو، د مړينې ټيټو کچو، او د شنه انقلاب (Green Revolution) په واسطه د ممکنې شوې زراعتي حاصلخېزۍ په ډېروالي موندلو سره د نړۍ نفوس په پراخې کچې سره څلور چنده شوی دی.^{[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]}