د چین تاریخ

د چين د تاريخ تر ټولو لومړني پېژندل شوي ليکلي اثار ۱۲۵۰ مخزېږد لومړيو کلونو، د شانګ شاهي سلسلې (۱۶۰۰ – ۱۰۴۶ مخزېږد) اړوند وو ډينګ (Wu Ding) پادشاه د دورې وخت ته، چې د شانګ خاندان د یوویشتم شاه په توګه هم ياد شوی، رسېږي. لرغوني تاریخي متنونه لکه د اسنادو کتاب (لومړي څپرکي، ۱۱مه مخزېږد پېړۍ)، د بامبو تاریخ (شاوخوا ۲۹۶ مخزېږد) او د ستر تاریخپوه اثار (شاوخوا ۹۱ مخزېږد) له شانګ (Shang) وړاندې د ژیا یا شیا (Xia) په نوم یوې سلسلې (شاوخوا ۲۰۷۰ – ۱۶۰۰ مخزېږد) یادونه او تشریح کړې ده، مګر د دغې دورې بیا هېڅ لیکلي اثار نشته، او د شانګ لیکلي اثار بیا د شیا سلسلې شتون نه څرګندوي. شانګ د ژېړ سيند په دره کې واکمني کوله، چې معمولا د چين د تمدن زانګو بلل کېږي. سره له دې چې د نیولیتیک یا نوو ډبرو (Neolithic) تمدن د ژېړ سیند او یانګزي سیند دواړو په اوږدو کې په بېلابېلو کلتوري مرکزونو کې رامنځته شوی. دغه د ژېړ سيند او يانګزي تمدنونه له شانګ څخه څو زریزې وړاندې تېر شوي دي. له زرګونو کلونو پرله پسې تاريخ سره، چين د نړۍ له تر ټولو لرغونو تمدنونو څخه دی او د تمدن یوه زانګو بلل کېږي.^{[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸]}

د ژو (Zhou) سلسله (۱۰۴۶ – ۲۵۶ مخزېږد) د شانګ شاهي سلسلې ځایناستې شوه، او د خپلې واکمنۍ د توجیه کولو لپاره یې د جنت د ماموریت مفهوم خپور کړ. د ژو مرکزي حکومت په ۸مه مخزېږده پېړۍ کې د بهرنيو او کورنیو فشارونو له امله کمزوری شو او دغه هېواد بالاخره د پسرلي او مني دورې په پېر کې پر کوچنيو دولتونو ووېشل شو. دا دولتونه خپلواک شول او د جنګېدونکو یا متخاصمو دولتونو په ورپسې دوره کې له یو بل سره وجنګېدل. زياتره دودیز چیني کلتور، ادب او فلسفه د لومړي ځل لپاره په همدغو کړکېچنو وختونو کې رامنځته شول.

په ۲۲۱ مخزېږد کال کې، چين شي هوانګ (Qin Shi Huang) بېلابېل جنګ ځپلي هېوادونه فتح کړل او د ځان لپاره يې د هوانګدي (Huangdi) يا د چين د امپراتور لقب جوړ کړ، چې د امپراتوري چين پیل هم بلل کېږي. که څه هم، دغه ستمګر حکومت د هغه له مړینې سملاسي وروسته ړنګ شو، او اوږدمهالې هان سلسلې یې (۲۰۶ مخزېږد څخه تر ۲۲۰ زیږديز پورې) ځای ونیوه. ځایناستو شاهیو بیوروکراټیک سیستمونه رامنځته کړل او امپراتور ته یې شونې کړه چې نېغ په نېغه پراخې سیمې کنټرول کړي. له ۲۰۶ مخزېږد کال څخه تر ۱۹۱۲ زېږدیز کال پورې ۲۱ پېړیو کې، معمولې اداري دندې د پوهانو-چارواکو د ځانګړو نخبه ګانو له خوا مخته وړل کېدې. ځوانان چې په خطاطۍ، تاریخ، ادبیاتو او فلسفه کې یې ښه مهارت درلود، د سختو دولتي ازموینو له لارې په خورا دقت سره انتخابېدل. د چین وروستی شاهي خاندان د چینګ (Qing) شاهي سلسله (۱۶۴۴-۱۹۱۲) وه، چې په ۱۹۱۲ کال کې د چین پر جمهوریت بدله شوه او هغه بیا په ۱۹۴۹ کال کې د چین په اصلي ټاټوبي کې د چین د خلکو پر جمهوریت بدل شو. د چین جمهوریت په ۱۹۴۹ کال کې د تایوان ټاپو ته وګرځېد. د چین د خلکو جمهوریت (PRC) او د چین جمهوریت (ROC) دواړه اوسمهال د چین د یوازېني مشروع حکومت ادعا کوي، چې پایله یې اوسنۍ روانه شخړه ده او ان وروسته له هغه چې د ملګرو ملتونو سازمان د چین د خلکو جمهوریت په ۱۹۷۱ کال کې د ملګرو ملتونو په ټولو کنفرانسونو کې د چین استازیتوب کولو لپاره د دغه هېواد د حکومت په توګه په رسمیت هم وپېژانده، دا شخړه لا دوام لري. هانګ کانګ او ماکاو بیا په ۱۹۹۷ او ۱۹۹۹ کلونو کې په ترتیب سره له انګلستان او پرتګال څخه حاکمیت چین ته ولېږداوه او په دې توګه د چین د خلکو جمهوریت پر ځانګړو اداري سیمو (SARs) بدلې شوې.

د چین تاریخ د سیاسي یووالي او سولې د دورو، او د جګړې او ناکام دولت د دورو ترمنځ بدلون موندلی – چې ترټولو وروستۍ جګړه پکې د چین کورنۍ جګړه (۱۹۲۷-۱۹۴۹) ده. چین کله ناکله د بېدیا مېشتو خلکو تر کنټرول لاندې هم راغلی، چې ډېری یې بیا بالاخره په هان چینایي کلتور او نفوس کې جذب شوي دي. د څو پادشاهیو او جنګ سالارۍ د دورو په منځ کې، چینایي شاهیو د چین پر ځینو برخو یا ټوله خاوره واکمني کړې ده، چې په ځینو دورو کې یې کنټرول تر سینکیانګ، تبت او داخلي مغولستان پورې پراخ و، لکه څنګه چې په اوسني وخت کې دی. دودیز کلتور او د اسيا او لويديځې نړۍ له نورو برخو څخه اغېزې (چې د کډوالۍ د څپو، کلتوري جذب، پراختیا او بهرنیو اړیکو په وسیله رامنځته شوې) د چين د عصري کلتور بنسټ جوړوي.