په کوریا باندې د جاپان واکمني

د ۱۹۱۰ زکال په مۍ میاشت کې د جاپان د جګړې وزیر ترااوچي ماساتاکه ته دنده وسپارل شوه چې په کوریا باندې د جاپان د کنټرول موضوع یو اړخیزه کړي؛ د پخوانیو هوکړو (د جاپان او کوریا ترمنځ د ۱۹۰۴ زکال هوکړه او د جاپان او کوریا ترمنځ د ۱۹۰۷ زکال هوکړه) پر بنسټ کوریا د جاپان تر ملاتړ لاندې هېواد و او له وړاندې څخه یې د کوریا په کورنیو سیاستونو باندې خپل واک درلود. د ۱۹۱۰ زکال د اګست په ۲۲مه د هغې هوکړې له مخې چې د کوریا له اړخه لومړي وزیر یي وانیونګ او د جاپان له اړخه ترااوچي ماساتاکه لاسلیک کړه، کوریا د جاپان برخه وګرځېده او ماساتاکه د کوریا لومړنی ګورنر جنرال وټاکل شو.

دغه هوکړه په همدغه ورځ نافذه وګڼل شوه او یوه اونۍ وروسته خپره شوه. دغې هوکړې څرګنده کړه چې:

• لومړۍ ماده: د کوریا اعلیحضرت سترواک به په ټول کوریايي قلمرو باندې خپل حاکمیت په بشپړه او قطعي توګه د جاپان اعلیضرت سترواک ته سپاري.
• دویمه ماده: د جاپان اعلیضرت سترواک به په پورته ماده کې یاد شوی امتیاز ومني او د جاپان له سترواکۍ سره به د کوریا الحاق تائید کړي.

د تحت الحمایت توب او الحاق دواړو اړوندې هوکړې په ۱۹۶۵ زکال کې د جاپان او د کوریا د جمهوریت ترمنځ د بنسټیزو اړیکو د هوکړې پر مټ له وړاندې لغو اعلان شوې.

دغه دوره همدارنګه د پوځي پولیسو د واکمنۍ د دورې (۱۹۱۰- ۱۹۱۹ زکال) په نوم یادېږي، ځکه چې دغه مهال پولیسو د ټول هېواد کنټرول په واک کې درلود. جاپان د فزیکي قدرت او د رسنیو د کنټرول کوونکو مقرراتو پر مټ، قانون او دولت په واک کې درلود.

د ۲۰۱۰ زکال په مارچ میاشت کې ۱۰۹ کوریايي او ۱۰۵ جاپاني روڼ آندي د جاپان او کوریا ترمنځ د ۱۹۱۰ زکال د هوکړې په سلمه کلیزه کې راغونډ شول او دغه هوکړه یې باطله وبلله. دوی دغه څرګندونې د خپلو هېوادونو په پلازمېنو (سیول او توکیو) کې د هم مهاله مطبوعاتي غونډو په جوړولو بیان کړې.^{[۱۵][۱۶][۱۷]}

په هیروشیما او ناګاساکي باندې د اټومي بمونو د غورځولو، په منچوریا باندې د شوروي له برید او د کوریا په ټاپو باندې د متحده ایالاتو او شوروي اتحاد د ځواکونو د نږدې برلاسۍ وروسته جاپان د ۱۹۴۵ زکال د اګست په ۱۵مه د متفقینو ځواکونو ته تسلیم شو او په دې سره د جاپان ۳۵ کلنه استعماري واکمني پای ته ورسېده.

د جنرال جان. ار. هاج تر مشرۍ لاندې امریکايي ځواکونه د ۱۹۴۵ زکال د سپټمبر په ۸مه د کوریا د ټاپو وزمې سویلي برخې ته ورسېدل، په داسې حال کې چې شوروي ځواکونه او د کوریا یو شمېر کمونېستان له وړاندې څخه د کوریا د ټاپو وزمې په شمالي برخه کې ځای پر ځای شوي و. امریکايي ډګروال ډین راسک په شمالي کوریا کې د شوري ځواکونو مدیر چیشاکوف ته وړاندیز وکړ چې کوریا باید د ۳۸ شمالي درجو د مدار پر بنسټ وویشل شي. دغه وړاندیز له جګړې وروسته د نفوذ د حوزو د ټاکلو په موخه په یوه بېړنۍ غونډه کې وشو چې بلاخره د کوریا د ویش لامل وګرځېد.

د جاپان له واکمنۍ څخه د کوریا له آزادۍ وروسته د ۳۸ شمالي درجو د مدار سویل لوري ته په کوریا کې د متحده ایالاتو پوځي ادارې د ۱۹۴۶ زکال د اکتوبر په ۳مه د کوریا د نوم د بېرته ټاکلو امر صادر کړ او کوریایي وګړو ته یې دا واک ورکړ چې که چېری دوی یې هیله لري خپل پخوانی نوم ځانته وټاکي. په جاپان کې ډیری کوریايي وګړو خپل جاپانی نوم غوره وګاڼه څو له تبعیض کولو مخه ونیسي او یا هم وروسته وکولای شي د جاپاني تابعیت د ترلاسه کولو په موخه په اړینو شرایطو برابر وي. ^[۱۸]

د سترواک ګوجونګ له مړینې وروسته په ټول هېواد کې جاپان ضد لاریونونه وشول چې په دغو کې تر ټولو مهم یې د ۱۹۱۹ زکال د مارچ د لومړۍ نېټې خوځښت و. د خپلواکۍ اعلامیه په سیول کې ولوستل شوه. اټکل کېږي چې په دغو لاریونونو کې ۲ میلیونه کسانو ګډون کړی و. جاپانیانو له تاوتریخوالي څخه په کار اخیستو اعتراض کوونکي وځپل؛ د کوریايي سوابقو پر بنسټ په څه باندې یو کلنو اعتراضاتو کې ۴۶۹۴۸ تنه ونیول شول، ۷۵۰۹ مړه او ۱۵۹۶۱ نور ټپیان شول. د جاپاني شمېرو له مخې بیا ۸۴۳۷ تنه ونیول شول، ۵۵۳ تنه مړه او ۱۴۰۹ نور ټپیان شول. ^[۱۹][۲۰]

د پاڅون له ځپلو وروسته د جاپاني واکمنۍ هغه یو شمېر چارو ته پای ټکی کېښودل شو چې د کوریایي وګړو اعتراضات یې پارول. پوځي پولیسو د ملکي مامورینو ځای ونیو او مطبوعاتو ته یې تر یوې محدودې کچې پورې ازادي ورکړه. په ۱۹۲۰ زکال کې د کوریا له دریو مهمو ورځپانو څخه دوه یې، توآ نیپو او چوسن نیپو تاسیس شوې.

په کوریا باندې د جاپان د واکمنۍ اړوندو اعتراضاتو دوام وموند؛ په دې سره د مارچ د لومړۍ نېټې خوځښت د ۱۹۱۹ زکال د اپرېل په ۱۳مه په شانګهای کې د کوریايي کډوالو له خوا د کوریا د لنډ مهالي جمهوري دولت په تاسیس کې د یو کتلېست (آسانه کوونکي) په توګه رول ولوباوه. د سویلي کوریا معاصر دولت د جاپان د واکمنۍ پر مهال د کوریا دغه لنډ مهالی جمهوري دولت د کوریايي وګړو قانوني استازیتوب کوونکی دولت بولي.