Kichwa runa (Kichwaruna ) nisqakunaqa - Inka icha Inga nikuqpas - lliw Kichwa rimaq runakunam , Ikwadur , Kulumbya , Chincha Piruwpi kaq Qhichwa runam , ahinataq Puruhakuna , Kañarikuna hukkunapas.
Kichwa Kañari awaq Mama llaqta Ikwayur Kulunsuyu Piruw Tiyay Ikwadurpi: Asway marka , Bolívar marka , Chimpurasu marka , Impapura marka , Kañar marka , Kutupaksi marka , Loja marka ,Napu marka , Orellana marka , Pastasa marka , Pichincha marka , Sukumpiyu marka , Tunqurawra marka , Zamora Chinchipe marka . Piruwpi: Luritu suyu , Mayutata suyu , San Martin suyu Runakuna 5.860.190 (2011) Simi Kichwa simi , Kastilla simi Iñiy Katuliku iñiy ,Tawantinsuyu iñiy
Ikwadur mama llaqtapi kichwa runakunap tantanakuyninqa ECUARUNARI nisqam.
Kichwa runakunapak wiñay kawsaymanta Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velascoshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi ), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi ). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan[1] . Kipa, Inkakuna Tupak Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikunata kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakmi, 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nirka. Chay kipa, 19 ñiqin pachakwataman , ashta kichwa runakunaka asindakunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan. 20 ñiqin pachakwatapi , hatun pushak Eloy Alfaro kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shina Dolores Cacuango , Tránsito Amaguaña ) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinalla ECUARUNARI ), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunaka Iskay simipi iskay kawsaypi yachaykunata rurarka.
Musiku Simi kawsaypash Kichwa tushukkuna, llaktapak churanakunawan (Chikuy ) Kichwa runakuna kichwa simita riman. Kichwa simika ashta dialectokunata (shina Sachapa kichwa, Chimpurasupa kichwapash, Impapurapa kichwapash etc.) charin, chaymanta yachachikkunaka Kichwa Amawta Kamachikpi tantanakurirka, paykunaka Shukllachishka Kichwa rurarka. Kunan, Iskay simipi iskay kawsaypi yachay wasikunapi, Shukllachishka Kichwaka yachachishkami kan. Shinalla, ashtawan kichwa runakunaka kastilla simita riman. Ayllu llaktakunapi, tawka runakunaka runa simita kastilla simiwan chapun, chay rimaykunaka chapushka nishkami.
Kichwa runakunapa kawsayka llaktapi hatun sapikunata charin. Paykuna yuyan Pachamamaka ñuka wasimi kan, chaymanta payman mikunakunata karan. Shinalla kichwa runakunaka yuyan, Inti kunukta, achiktapash ñukanchikman karan. Chaymanta Inti raymipi tukuy watakunapi tushunami , takinamipash kan. Kichwa runapa kawsaypi, ruku runakuna ashta kuyashkami kan, paykunaka tayta ka, mama ka nishkami kan.
Ikwadurpi Kichwa runa llaqtakuna Ikwadurpi, kichwa runakuna Antikunapi, Amasuniyapipash kawsan. Amasuniya kichwa kunakuna mamallaktayuk kan. Paykuna Napu markapi , Pastasa markapi , Sukumpiyu markapi , Orellana markapipash kawsakun. Chay markakunapi, 80.000 kichwa runakuna kawsakun, CODENPE nin[3] . Amasuniya mamallaktapi, iskay runa llaktakuna tiyan, shuk runa llaktapi Napurunakunaka kawsakun, shuk runa llaktapipash Pastasa runakunaka kawsakun. Sarayaku shuk Amasuniya kichwa ayllullaktami kan.
Shuk kichwa runakuna Antikunapi kawsan. Antikunapi, tawka kichwa runa llaktakunaka tiyan :
Asway marka Runa llaqta Kiti Kitilli Kañari Tumipampa kiti Baños kitilli , Mullituru kitilli , Octavio Cordero kitilli , Quingeo kitilli , Santa Ana kitilli , Sidcay kitilli , Tarqui kitilli , Turi kitilli , El Valle kitilli Kañari Walasiyu kiti Walasiyu kitilli , Jadan kitilli , San Juan kitilli , Zhidmad kitilli Kañari Nabón kiti Nabón kitilli , El Progreso kitilli Kañari Santa Isabel kiti Santa Isabel kitilli Kañari Siksik kiti San Miguel de Jima kitilli , Ludo kitilli Kañari Oña kiti Susudel kitilli
Bolívar marka Chimpurasu marka Kichwa warmi, Alawsi llaqtayuq (Chimpurasu markapi ), Ikwadur mama llaqtamanta Runa llaqta Kiti Kitilli Puruha Rispampa kiti Rispampa kitilli , Yaruki kitilli , Kacha kitilli , Kalpi kitilli , Flores kitilli , Liktu kitilli , Punkala kitilli , Punin kitilli , Kimyak kitilli , San Juan kitilli , San Luís kitilli Puruha Alawsi kiti Alawsi kitilli , Achupallas kitilli , Wasuntus kitilli , Multitud kitilli , Pumallakta kitilli , Sibambe kitilli , Tixan kitilli Puruha Kulta kiti Kashapampa kitilli , Santiago Kitu kitilli , Sikallpa kitilli , Kañi kitilli , Kulumpi kitilli , Juan de Velasco kitilli Puruha Champu kiti Champu kitilli Puruha Wamuti kiti Wamuti kitilli , Siwara kitilli , Palmira kitilli Puruha Wanu kiti La Matriz kitilli , Rusaryu kitilli , Ilapu kitilli , San Andrés kitilli , San Isidro Patulu kitilli , Valparaíso kitilli Puruha Pallatanka kiti Pallatanka kitilli Puruha Pinipi kiti Pinipi kitilli , El Altar kitilli , Matus kitilli , Puela kitilli , San Antonio de Bayushig kitilli , Bilbao kitilli Puruha Kumanta kiti Kumanta kitilli
Impapura marka Runa llaqta Kiti Kitilli Karanki Antonio Ante kiti Andrade Marín kitilli Natawila Antonio Ante kiti Andrade Marín kitilli , Natawila kitilli , San José de Chaltura kitilli ; Atuntaki llaqta ñiqpipasUtawalu Antonio Ante kiti Andrade Marín kitilli , Natawila kitilli, San Roque kitilli Karanki Ibarra kiti La Esperanza kitilli , Angochahua kitilli , Karanki kitilli, San Antonio kitilli Natawila Ibarra kiti San Antonio kitilli Utawalu Ibarra kiti Ibarra kitilli , Sagrario kitilli , Ampuki kitilli Utawalu Kutakachi kiti El Sagrario kitilli , Imantag kitilli , Quiroga kitilli , San Phransisku kitilli Karanki Utawalu kiti San Juan de Ilumán kitilli Kayampi Utawalu kiti González Suárez kitilli , San Pablo kitilli Utawalu Utawalu kiti Utawalu kitilli , El Jordán kitilli, Eugenio Espejo kitilli (Calpaquí kitilli ), San Juan de Ilumán kitilli , San Luis kitilli, San Rafael kitilli , Miguel Egas Cabezas kitilli (Peguche kitilli ), González Suárez kitilli , San José de Quichinche kitilli , San Pablo kitilli Karanki Pimampiru kiti Mariano Acosta kitilli, San Francisco de Sigsipamba kitilli Kayampi Pimampiru kiti Pimampiru kitilli, Chuga kitilli, Mariano Acosta kitilli, San Francisco de Sigsipamba kitilli
Kañar marka Runa llaqta Kiti Kitilli Kañari Asuwi kiti Pindilig kitilli , Rivera kitilli , Taday kitilli Kañari Biblián kiti Biblián kitilli , Nazon kitilli , San Francisco de Sageo kitilli , Turupampa kitilli Kañari Kañar kiti Kañar kitilli , Chuntamarka kitilli , Churukupti kitilli , General Morales kitilli , Wallituru kitilli , Honorato Vásquez kitilli , Inkapirqa kitilli , Juncal kitilli , San Antonio kitilli , Zhud kitilli Kañari Tampu kiti Tampu kitilli Kañari Déleg kiti Déleg kitilli Kañari Suskal kiti Suskal kitilli
Kutupaksi marka Runa llaqta Kiti Kitilli Pansaliyu Latakunka kiti Eloy Alfaro kitilli, Ignacio Flores kitilli , Juan Montalvo kitilli, Buena Ventura kitilli , Alaki kitilli , Belizario Quevedo kitilli , Waytakama kitilli , Urin Husiwanku kitilli , Mulalu kitilli , 11 Ayamarkapi kitilli , Puwalu kitilli , San Juan Pastukalli kitilli , Tanikuchi kitilli , Tuwakasu kitilli Pansaliyu La Maná kiti La Maná kitilli , Wasanka kitilli , Pukayaku kitilli Pansaliyu Panwa kiti Sunqu kitilli , Muraspunku kitilli , Pinllupata kitilli , Ramón Campaña kitilli Pansaliyu Puhili kiti Puhili kitilli , Ankamarka kitilli , Wankahi kitilli , La Victoria kitilli , Pilalu kitilli , Tinku kitilli , Sumpawa kitilli Pansaliyu Salcedo kiti San Miguel kitilli , A. José Holguín kitilli , Kusupampa kitilli , Mulalillu kitilli , Mullikintil kitilli , Pansaliyu kitilli Pansaliyu Sakisili kiti Sakisili kitilli , Kanchawa kitilli , Chantilin kitilli , Quchapampa kitilli Pansaliyu Sikchus kiti Sikchus kitilli , Chukchilan kitilli , Isiwili kitilli, Pampas kitilli , Rawrashkakaspi kitilli
Loja marka Napu marka Orellana marka Runa llaqta Kiti Kitilli Napuruna Francisco de Orellana kiti Puerto San Francisco de Orellana kitilli, Dayuma kitilli, Taracoa kitilli, El Edén kitilli, García Moreno kitilli, Nuevo Paraíso kitilli, San José de Guayusa kitilli, San Luis de Armenia kitilli Napuruna Awariku kiti Nuevo Rocafuerte kitilli, Capitán Augusto Rivadeneira kitilli, Santa María de Huiririma kitilli, Tiputini kitilli Napuruna Joya de los Sachas kiti Joya de los Sachas kitilli, Pompiya kitilli, San Carlos kitilli, San Sebastián del Coca kitilli Napuruna Luritu kiti Luritu kitilli, Ávila kitilli, Puerto Murialdo kitilli, San José de Payamino kitilli, San José de Dahuano kitilli
Pastasa marka Runa llaqta Kiti Kitilli Pastasa Pastasa kiti Puyu kitilli , Canelos kitilli , 10 de Agosto kitilli , Fátima kitilli , Montalvo kitilli , Corrientes mayu kitilli , Sarayaku kitilli , Tarqui kitilli , Teniente Hugo Ortiz kitilli , Veracruz kitilli Pastasa Mera kiti Mera kitilli , Madre Tierra kitilli Pastasa Santa Clara kiti Santa Clara kitilli Pastasa Arajuno kiti Arajuno kitilli , Kuraray kitilli
Pichincha marka Karapunku kitillipi Kichwa runakunamRuna llaqta Kiti Kitilli Kayampi Kayampi kiti Ayura kitilli, Juan Montalvo kitilli, Ascázubi kitilli , Cangahua kitilli , Olmedo kitilli , Otón kitilli , Santa Rosa de Cusubamba kitilli Kayampi Kitu kiti Chiqa kitilli Kitu Kara Kitu kiti Nono kitilli, Pifo kitilli , Píntag kitilli , Tumbaco kitilli , Pomasqui kitilli , Karapunku kitilli , Zámbiza kitilli Kitu Kara Mejía kiti Machachi kitilli , Aloag kitilli, Aloasí kitilli , Cutuglahua kitilli , Chawpi kitilli , Tampillu kitilli , Manuel Cornejo kitilli, Uyumpichu kitilliKayampi Pedro Moncayo kiti Tabacundo kitilli, La Esperanza kitilli , Toacachi kitilli, Malchinguí kitilli, Tupigachi kitilli
Sukumpiyu marka Tunqurawra marka Runa llaqta Kiti Kitilli Chibuleo Ampatu kiti Juan Benigno Vela kitilli Tunqurawra Kichwa Ampatu kiti Quisapincha kitilli , Wachi Luritu kitilli, Ampatillu kitilli , Augusto N. Martínez kitilli , Constantino Fernández kitilli , Juan Benigno Vela kitilli , Pasa kitilli , Picaihua kitilli , Pilagüín kitilli , San Bartolomé kitilli , San Fernando kitilli , Santa Rosa kitilli Tunqurawra Kichwa Mocha kiti Mocha kitilli, Pinguilí kitilli Tunqurawra Kichwa Patate kiti Patate kitilli, El Triunfo kitilli, Los Andes kitilli, Sucres kitilli Tunqurawra Kichwa Pelileo kiti Chiquicha kitilli , Rusaryu kitilli , García Moreno kitilli Salasaka Pelileo kiti García Moreno kitilli , Salasaka kitilli Tunqurawra Kichwa Píllaro kiti San Andrés kitilli , San José de Poaló kitilli , San Miguelito kitilli Tunqurawra Kichwa Qiru kiti Qiru kitilli, Rumipampa kitilli , Yanayaku kitilli Tunqurawra Kichwa Tisaleo kiti Tisaleo kitilli
Zamora Chinchipe marka Kulumbyapi Kichwa runa llaqtakuna Piruwpi Kichwa runa llaqtakuna Runa llaqta Suyu Pruwinsya Distritu Qhichwa Pastasa-Tigre Luritu suyu Datem del Marañón pruwinsya Barranca distritu , Pastasa distritu Qhichwa Pastasa-Tigre Luritu suyu Luritu pruwinsya Tigre distritu , Trompeteros distritu Napuruna Luritu suyu Maynas pruwinsya Ikitus distritu , Mazán distritu , Napu distritu , Putumayu distritu , Torres Causana distritu ,Napuruna Mayutata suyu Tampupata pruwinsya Las Piedras distritu Llakwash San Martin suyu Sumaq qhaway pruwinsya San Pablo distritu Llakwash San Martin suyu Qurisapa pruwinsya Agua Blanca distritu, San José de Sisa distritu, San Martin distritu Llakwash San Martin suyu Wallaqa pruwinsya Alto Saposoa distritu, Pisquyaku distritu Llakwash San Martin suyu Lamas pruwinsya Caynarachi distritu , Cuñumbuqui distritu , Lamas distritu , Pinto Recodo distritu , Rumisapa distritu , San Roque de Cumbaza distritu , Shanao distritu , Tabalosos distritu , Zapatero distritu Llakwash San Martin suyu Pikuta pruwinsya Shamboyacu distritu Llakwash San Martin suyu San Martin pruwinsya Chazuta distritu , Shapaja distritu Llakwash San Martin suyu Tukachi pruwinsya Shunti distritu , Uchisa distritu
Indihina tantanakuykuna Iñi Pukyukuna Hawa t'inkikuna Piruw suyupi runa llaqtakuna Qhichwa rimaq runa llaqtakuna : Qhichwa runa · Chanka runa · Inka · K'ana runa · Qanchi runa · Q'irus · Wanka · Kichwa runa : Llakwash · Napuruna · Piruwanu Pastasa runa Amarumayu sach'a-sach'a suyupi runa llaqtakuna : Qhichwa runa : Llakwash , Napuruna , Qhichwa Pastasa-Tigre · Arawak rimaq runa llaqtakuna : Amuesha , Ashaninka , Kulina , Chamikuru , Machiqinqa , Nomatsiguenga , Piru · Hiwaru rimaq runa llaqtakuna : Achual , Awahun , Kandoshi, Wampisa , Shuwar · Pano rimaq runa llaqtakuna : Amawaka , Kapanawa , Kashibo-Kakataibo , Kashinawa , Isqunawa , Mayo-Pisabo , Mayuruna , Yura (Nawa) , Sharanawa , Shipibu-Qunibu , Yaminawa · Tupi-Waraniyi rimaq runa llaqtakuna : Kukama-Kukamilla · Kawapana rimaq runa llaqtakuna : Chayawita , Jebero · Manaraq allinchurasqa: Tawshiru , Tikuna, Urarina · Peba-Yagua rimaq runa llaqtakuna : Yagua · Witoto rimaq runa llaqtakuna : Bora, Witoto, Okaina · Harakmbet rimaq runa llaqtakuna : Amarakaeri · Takanu rimaq runa llaqtakuna: Ese' Ejja · Tukanu rimaq runa llaqtakuna : Payawa, Siquya · Sapara rimaq runa llaqtakuna : Sapara : Arabela, IkituHukkuna indihina runa llaqtakuna : Aymara runa · Uru runa Mawk'a runa llaqtakuna : Chachapuya · Chimu · Inka · Muchik · Wari