Kichwa runa

Kichwa runa (Kichwaruna) nisqakunaqa - Inka icha Inga nikuqpas - lliw Kichwa rimaq runakunam, Ikwadur, Kulumbya, Chincha Piruwpi kaq Qhichwa runam, ahinataq Puruhakuna, Kañarikuna hukkunapas.

Kichwa
Kañari awaq
Mama llaqta Ikwayur
 Kulunsuyu
Piruw
TiyayIkwadurpi: Asway marka, Bolívar marka, Chimpurasu marka, Impapura marka, Kañar marka, Kutupaksi marka, Loja marka,Napu marka, Orellana marka, Pastasa marka, Pichincha marka, Sukumpiyu marka, Tunqurawra marka, Zamora Chinchipe marka.
Piruwpi: Luritu suyu, Mayutata suyu, San Martin suyu
Runakuna5.860.190 (2011)
SimiKichwa simi, Kastilla simi
IñiyKatuliku iñiy,
Tawantinsuyu iñiy

Ikwadur mama llaqtapi kichwa runakunap tantanakuyninqa ECUARUNARI nisqam.

Kichwa runakunapak wiñay kawsaymanta

Ikwadurpi, kichwa runakunaka ñawpak ashtawan waranka watakaman sapiyakurka. Tawka wiñay kawsay yachakkuna, Juan de Velascoshina yuyarkan, ashta watamanta, Inkakuna shamushkakaman, shuk mamallakta hatun pushak Kitupi kawsarka, pay Ikwadurpa Antikunata kawarkan, Puruha llaktamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaktaman (Karchi markapi). Chay hatun pushakka, Shyri nishkami. Kunanka, mana tukuy wiñay kawsay yachakkuna shina yuyan. Ashtawan yachakkuna yuyan, Ikwadurpi, Inkakuna shamushkakaman, mana shuklla hatun pushak tiyarka, shinapashmi tawka kurakakuna tiyarka, shuk kurakaka, tawka ayllu llaktakunata kawarkan[1]. Kipa, Inkakuna Tupak Yupankika Wayna Kapakkapash Ikwadurpi Antikunata kamachirirka, kipa Ikwadur Antikunapa runakuna Tawantinsuyupi kawsarkan. Kimsa chunka wata kipa, Ispañulkuna shamurka, Francisco Pizarro pushakmi, 1533 watapi Atawalpa Inkata wanchirka. 1534 watapi, Kunkistadur Sebastián de Belalcázarka Kitu llaktata hapirkan, chay llakta Ispañapakmi nirka. Chay kipa, 19 ñiqin pachakwataman, ashta kichwa runakunaka asindakunapi kawsarkakun, ashta llankakushun, shinapash mana kullkitapash, mana allpatapash charikurkan. 20 ñiqin pachakwatapi, hatun pushak Eloy Alfaro kichwa runakunapak hayñikunata kararkan, chay kipa, tawka runakunapak pushakkuna (shina Dolores Cacuango, Tránsito Amaguaña) hayñiman makakurka. Shinalla mushuk tantanakuykuna (shinalla ECUARUNARI), tukuchirirka, kashnalla kichwa runakunaka Iskay simipi iskay kawsaypi yachaykunata rurarka.

Musiku

Kunan punchapi, ashta kichwa runakuna allpata llankakkunami kan. Kashna, tawka kichwa runakuna maki kapchiyta llankakkunami kan. Ashtawan kichwa runakunaka uchilla, mana sumak allpata charikun, shinalla kunan pachapi wakchalla kawsakun (2001 watapi, 87%)[2]. Shinapash Utawalu runakanaka, Sarakuru runakunakapash sumak maki kapchiykunata hatunkapa ruran. Paykunaka chay churanakunata, pachalinakunatapash Ikwadurpi karullaktapipash hatun. Shuktak kichwa runakunaka takikkunami kan.

Simi kawsaypash

Kichwa tushukkuna, llaktapak churanakunawan (Chikuy)

Kichwa runakuna kichwa simita riman. Kichwa simika ashta dialectokunata (shina Sachapa kichwa, Chimpurasupa kichwapash, Impapurapa kichwapash etc.) charin, chaymanta yachachikkunaka Kichwa Amawta Kamachikpi tantanakurirka, paykunaka Shukllachishka Kichwa rurarka. Kunan, Iskay simipi iskay kawsaypi yachay wasikunapi, Shukllachishka Kichwaka yachachishkami kan. Shinalla, ashtawan kichwa runakunaka kastilla simita riman. Ayllu llaktakunapi, tawka runakunaka runa simita kastilla simiwan chapun, chay rimaykunaka chapushka nishkami.

Kichwa runakunapa kawsayka llaktapi hatun sapikunata charin. Paykuna yuyan Pachamamaka ñuka wasimi kan, chaymanta payman mikunakunata karan. Shinalla kichwa runakunaka yuyan, Inti kunukta, achiktapash ñukanchikman karan. Chaymanta Inti raymipi tukuy watakunapi tushunami, takinamipash kan. Kichwa runapa kawsaypi, ruku runakuna ashta kuyashkami kan, paykunaka taytaka, mamaka nishkami kan.

Ikwadurpi Kichwa runa llaqtakuna

Ikwadurpi, kichwa runakuna Antikunapi, Amasuniyapipash kawsan. Amasuniya kichwa kunakuna mamallaktayuk kan. Paykuna Napu markapi, Pastasa markapi, Sukumpiyu markapi, Orellana markapipash kawsakun. Chay markakunapi, 80.000 kichwa runakuna kawsakun, CODENPE nin[3]. Amasuniya mamallaktapi, iskay runa llaktakuna tiyan, shuk runa llaktapi Napurunakunaka kawsakun, shuk runa llaktapipash Pastasa runakunaka kawsakun. Sarayaku shuk Amasuniya kichwa ayllullaktami kan.

Shuk kichwa runakuna Antikunapi kawsan. Antikunapi, tawka kichwa runa llaktakunaka tiyan :

Asway marka

Runa llaqtaKitiKitilli
KañariTumipampa kitiBaños kitilli, Mullituru kitilli,
Octavio Cordero kitilli, Quingeo kitilli,
Santa Ana kitilli, Sidcay kitilli,
Tarqui kitilli, Turi kitilli,
El Valle kitilli
KañariWalasiyu kitiWalasiyu kitilli, Jadan kitilli,
San Juan kitilli, Zhidmad kitilli
KañariNabón kitiNabón kitilli, El Progreso kitilli
KañariSanta Isabel kitiSanta Isabel kitilli
KañariSiksik kitiSan Miguel de Jima kitilli, Ludo kitilli
KañariOña kitiSusudel kitilli

Bolívar marka

Runa llaqtaKitiKitilli
WarankaWaranta kitiGabriel I. Veintimilla kitilli, Facundo Vela kitilli, Wanuku kitilli, Salinas kitilli, Yakutu kitilli (San Simón), Simiátug kitilli, San Luis de Pambil kitilli
WarankaChillanes kitiChillanes kitilli
WarankaChimpu kitiAnsakutu kitilli (Asunción kitilli)
WarankaEcheandía kitiEcheandía kitilli
WarankaSan Miguel kitiSan Pablo de Atenas kitilli
WarankaKaluma kitiKaluma kitilli

Chimpurasu marka

Kichwa warmi, Alawsi llaqtayuq (Chimpurasu markapi), Ikwadur mama llaqtamanta
Runa llaqtaKitiKitilli
PuruhaRispampa kitiRispampa kitilli, Yaruki kitilli, Kacha kitilli, Kalpi kitilli, Flores kitilli, Liktu kitilli, Punkala kitilli, Punin kitilli, Kimyak kitilli, San Juan kitilli, San Luís kitilli
PuruhaAlawsi kitiAlawsi kitilli, Achupallas kitilli, Wasuntus kitilli, Multitud kitilli, Pumallakta kitilli, Sibambe kitilli, Tixan kitilli
PuruhaKulta kitiKashapampa kitilli, Santiago Kitu kitilli, Sikallpa kitilli, Kañi kitilli, Kulumpi kitilli , Juan de Velasco kitilli
PuruhaChampu kitiChampu kitilli
PuruhaWamuti kitiWamuti kitilli, Siwara kitilli, Palmira kitilli
PuruhaWanu kitiLa Matriz kitilli, Rusaryu kitilli, Ilapu kitilli, San Andrés kitilli, San Isidro Patulu kitilli, Valparaíso kitilli
PuruhaPallatanka kitiPallatanka kitilli
PuruhaPinipi kitiPinipi kitilli, El Altar kitilli, Matus kitilli, Puela kitilli, San Antonio de Bayushig kitilli, Bilbao kitilli
PuruhaKumanta kitiKumanta kitilli

Impapura marka

Runa llaqtaKitiKitilli
KarankiAntonio Ante kitiAndrade Marín kitilli
NatawilaAntonio Ante kitiAndrade Marín kitilli, Natawila kitilli, San José de Chaltura kitilli; Atuntaki llaqta ñiqpipas
UtawaluAntonio Ante kitiAndrade Marín kitilli, Natawila kitilli, San Roque kitilli
KarankiIbarra kitiLa Esperanza kitilli, Angochahua kitilli, Karanki kitilli, San Antonio kitilli
NatawilaIbarra kitiSan Antonio kitilli
UtawaluIbarra kitiIbarra kitilli, Sagrario kitilli, Ampuki kitilli
UtawaluKutakachi kitiEl Sagrario kitilli, Imantag kitilli, Quiroga kitilli, San Phransisku kitilli
KarankiUtawalu kitiSan Juan de Ilumán kitilli
KayampiUtawalu kitiGonzález Suárez kitilli, San Pablo kitilli
UtawaluUtawalu kitiUtawalu kitilli, El Jordán kitilli, Eugenio Espejo kitilli (Calpaquí kitilli), San Juan de Ilumán kitilli, San Luis kitilli, San Rafael kitilli, Miguel Egas Cabezas kitilli (Peguche kitilli), González Suárez kitilli, San José de Quichinche kitilli, San Pablo kitilli
KarankiPimampiru kitiMariano Acosta kitilli, San Francisco de Sigsipamba kitilli
KayampiPimampiru kitiPimampiru kitilli, Chuga kitilli, Mariano Acosta kitilli, San Francisco de Sigsipamba kitilli

Kañar marka

Runa llaqtaKitiKitilli
KañariAsuwi kitiPindilig kitilli, Rivera kitilli, Taday kitilli
KañariBiblián kitiBiblián kitilli, Nazon kitilli,
San Francisco de Sageo kitilli, Turupampa kitilli
KañariKañar kitiKañar kitilli, Chuntamarka kitilli,
Churukupti kitilli, General Morales kitilli,
Wallituru kitilli, Honorato Vásquez kitilli,
Inkapirqa kitilli, Juncal kitilli,
San Antonio kitilli, Zhud kitilli
KañariTampu kitiTampu kitilli
KañariDéleg kitiDéleg kitilli
KañariSuskal kitiSuskal kitilli

Kutupaksi marka

Runa llaqtaKitiKitilli
PansaliyuLatakunka kitiEloy Alfaro kitilli, Ignacio Flores kitilli, Juan Montalvo kitilli, Buena Ventura kitilli, Alaki kitilli, Belizario Quevedo kitilli, Waytakama kitilli, Urin Husiwanku kitilli, Mulalu kitilli, 11 Ayamarkapi kitilli, Puwalu kitilli, San Juan Pastukalli kitilli, Tanikuchi kitilli, Tuwakasu kitilli
PansaliyuLa Maná kitiLa Maná kitilli, Wasanka kitilli, Pukayaku kitilli
PansaliyuPanwa kitiSunqu kitilli, Muraspunku kitilli, Pinllupata kitilli, Ramón Campaña kitilli
PansaliyuPuhili kitiPuhili kitilli, Ankamarka kitilli, Wankahi kitilli, La Victoria kitilli, Pilalu kitilli, Tinku kitilli, Sumpawa kitilli
PansaliyuSalcedo kitiSan Miguel kitilli, A. José Holguín kitilli, Kusupampa kitilli, Mulalillu kitilli, Mullikintil kitilli, Pansaliyu kitilli
PansaliyuSakisili kitiSakisili kitilli, Kanchawa kitilli, Chantilin kitilli, Quchapampa kitilli
PansaliyuSikchus kitiSikchus kitilli, Chukchilan kitilli, Isiwili kitilli, Pampas kitilli, Rawrashkakaspi kitilli

Loja marka

Runa llaqtaKitiKitilli
SarakuruLoja kitiSan Lukas kitilli
SarakuruSarakuru kitiSarakuru kitilli, Tenta kitilli, Paraiso de Celén kitilli, San Antonio de Cumbe kitilli, El Tablón kitilli, Llusapata kitilli, San Pablo de Tenta kitilli, Selva Alegre kitilli, Urdaneta kitilli

Napu marka

Runa llaqtaKitiKitilli
NapurunaArchidona kitiCotundom kitilli, Ushpayaku kitilli
NapurunaCarlos Julio Arosemena Tola kitiCarlos Julio Arosemena Tola kitilli
KayampiEl Chaco kitiUyakachi kitilli
NapurunaQuijos kitiPapallahta kitilli
NapurunaTena kitiTena kitilli, Ahuano kitilli, Carlos Julio Aresemena Tola kitilli, Chuntapunta kitilli, Pano kitilli, Puerto Misahuallí kitilli, Puerto Napo kitilli, Talag kitilli

Orellana marka

Runa llaqtaKitiKitilli
NapurunaFrancisco de Orellana kitiPuerto San Francisco de Orellana kitilli, Dayuma kitilli, Taracoa kitilli, El Edén kitilli, García Moreno kitilli, Nuevo Paraíso kitilli, San José de Guayusa kitilli, San Luis de Armenia kitilli
NapurunaAwariku kitiNuevo Rocafuerte kitilli, Capitán Augusto Rivadeneira kitilli, Santa María de Huiririma kitilli, Tiputini kitilli
NapurunaJoya de los Sachas kitiJoya de los Sachas kitilli, Pompiya kitilli, San Carlos kitilli, San Sebastián del Coca kitilli
NapurunaLuritu kitiLuritu kitilli, Ávila kitilli, Puerto Murialdo kitilli, San José de Payamino kitilli, San José de Dahuano kitilli

Pastasa marka

Runa llaqtaKitiKitilli
PastasaPastasa kitiPuyu kitilli, Canelos kitilli, 10 de Agosto kitilli, Fátima kitilli, Montalvo kitilli, Corrientes mayu kitilli, Sarayaku kitilli, Tarqui kitilli, Teniente Hugo Ortiz kitilli, Veracruz kitilli
PastasaMera kitiMera kitilli, Madre Tierra kitilli
PastasaSanta Clara kitiSanta Clara kitilli
PastasaArajuno kitiArajuno kitilli, Kuraray kitilli

Pichincha marka

Karapunku kitillipi Kichwa runakunam
Runa llaqtaKitiKitilli
KayampiKayampi kitiAyura kitilli, Juan Montalvo kitilli, Ascázubi kitilli, Cangahua kitilli, Olmedo kitilli, Otón kitilli, Santa Rosa de Cusubamba kitilli
KayampiKitu kitiChiqa kitilli
Kitu KaraKitu kitiNono kitilli, Pifo kitilli, Píntag kitilli, Tumbaco kitilli, Pomasqui kitilli, Karapunku kitilli, Zámbiza kitilli
Kitu KaraMejía kitiMachachi kitilli, Aloag kitilli, Aloasí kitilli, Cutuglahua kitilli, Chawpi kitilli, Tampillu kitilli, Manuel Cornejo kitilli, Uyumpichu kitilli
KayampiPedro Moncayo kitiTabacundo kitilli, La Esperanza kitilli, Toacachi kitilli, Malchinguí kitilli, Tupigachi kitilli

Sukumpiyu marka

Runa llaqtaKitiKitilli
NapurunaP'uchqu qucha kitiMusuq Loja kitilli, El Eno kitilli, Pacayacu kitilli, Jambelí kitilli, Santa Cecilia kitilli
NapurunaGonzalo Pizarro kitiGonzalo Pizarro kitilli
NapurunaPutumayu kitiPuerto del Carmen kitilli, Palma Roja kitilli
NapurunaShushufindi kitiLimoncocha kitilli, Pañaqucha kitilli, San Roque kitilli
NapurunaCascales kitiEl Dorado de Cascales kitilli, Santa Rosa de Sucumbíos kitilli
NapurunaCuyabeno kitiCuyabeno kitilli, Tarapoa kitilli

Tunqurawra marka

Runa llaqtaKitiKitilli
ChibuleoAmpatu kitiJuan Benigno Vela kitilli
Tunqurawra KichwaAmpatu kitiQuisapincha kitilli, Wachi Luritu kitilli, Ampatillu kitilli, Augusto N. Martínez kitilli, Constantino Fernández kitilli, Juan Benigno Vela kitilli, Pasa kitilli, Picaihua kitilli, Pilagüín kitilli, San Bartolomé kitilli, San Fernando kitilli, Santa Rosa kitilli
Tunqurawra KichwaMocha kitiMocha kitilli, Pinguilí kitilli
Tunqurawra KichwaPatate kitiPatate kitilli, El Triunfo kitilli, Los Andes kitilli, Sucres kitilli
Tunqurawra KichwaPelileo kitiChiquicha kitilli, Rusaryu kitilli, García Moreno kitilli
SalasakaPelileo kitiGarcía Moreno kitilli, Salasaka kitilli
Tunqurawra KichwaPíllaro kitiSan Andrés kitilli, San José de Poaló kitilli, San Miguelito kitilli
Tunqurawra KichwaQiru kitiQiru kitilli, Rumipampa kitilli, Yanayaku kitilli
Tunqurawra KichwaTisaleo kitiTisaleo kitilli

Zamora Chinchipe marka

Runa llaqtaKitiKitilli
SarakuruZamora kitiGuadalupe kitilli, Imbana kitilli
SarakuruNangaritza kitiGuayzimi kitilli, Zurmi kitilli
SarakuruYakuampi kiti28 de Mayo kitilli, La Paz kitilli, Tutupali kitilli
SarakuruYantzaza kitiYantzaza kitilli

Kulumbyapi Kichwa runa llaqtakuna

Piruwpi Kichwa runa llaqtakuna

Runa llaqtaSuyuPruwinsyaDistritu
Qhichwa Pastasa-TigreLuritu suyuDatem del Marañón pruwinsyaBarranca distritu, Pastasa distritu
Qhichwa Pastasa-TigreLuritu suyuLuritu pruwinsyaTigre distritu, Trompeteros distritu
NapurunaLuritu suyuMaynas pruwinsyaIkitus distritu, Mazán distritu, Napu distritu, Putumayu distritu, Torres Causana distritu,
NapurunaMayutata suyuTampupata pruwinsyaLas Piedras distritu
LlakwashSan Martin suyuSumaq qhaway pruwinsyaSan Pablo distritu
LlakwashSan Martin suyuQurisapa pruwinsyaAgua Blanca distritu, San José de Sisa distritu, San Martin distritu
LlakwashSan Martin suyuWallaqa pruwinsyaAlto Saposoa distritu, Pisquyaku distritu
LlakwashSan Martin suyuLamas pruwinsyaCaynarachi distritu, Cuñumbuqui distritu, Lamas distritu, Pinto Recodo distritu, Rumisapa distritu, San Roque de Cumbaza distritu, Shanao distritu, Tabalosos distritu, Zapatero distritu
LlakwashSan Martin suyuPikuta pruwinsyaShamboyacu distritu
LlakwashSan Martin suyuSan Martin pruwinsyaChazuta distritu, Shapaja distritu
LlakwashSan Martin suyuTukachi pruwinsyaShunti distritu, Uchisa distritu

Indihina tantanakuykuna

Iñi

Pukyukuna

Hawa t'inkikuna

Ikwadurpi runa llaqtakuna
Indihina runa llaqtakuna: Achuar · A'i Kofán · Awá · Chachi · Épera · Kichwa runa · Sapara · Sekoya · Shiwiar · Shuwar · Siona · Tsa'chila · Waorani ·
Kichwa runa llaqtakuna: Chibuleo · Karanki · Kayampi · Kañari · Kichwa runa · Kitu Kara · Natabuela · Utawalu · Panzaleo · Puruha · Salasaka · Sarakuru · Tunkurawa Kichwa runa · Waranka · Amarumayu sach'a-sach'a suyup Kichwa runan: Napuruna · Pastasa runa
Huk indihina runa llaqta: Manta-Wankawillka-Puna
Piruw suyupi runa llaqtakuna
Qhichwa rimaq runa llaqtakuna: Qhichwa runa · Chanka runa · Inka · K'ana runa · Qanchi runa · Q'irus · Wanka · Kichwa runa: Llakwash · Napuruna · Piruwanu Pastasa runa
Amarumayu sach'a-sach'a suyupi runa llaqtakuna: Qhichwa runa: Llakwash, Napuruna, Qhichwa Pastasa-Tigre · Arawak rimaq runa llaqtakuna: Amuesha, Ashaninka, Kulina, Chamikuru, Machiqinqa, Nomatsiguenga, Piru · Hiwaru rimaq runa llaqtakuna: Achual, Awahun, Kandoshi, Wampisa, Shuwar · Pano rimaq runa llaqtakuna: Amawaka, Kapanawa, Kashibo-Kakataibo, Kashinawa, Isqunawa, Mayo-Pisabo, Mayuruna, Yura (Nawa), Sharanawa, Shipibu-Qunibu, Yaminawa · Tupi-Waraniyi rimaq runa llaqtakuna: Kukama-Kukamilla · Kawapana rimaq runa llaqtakuna: Chayawita, Jebero · Manaraq allinchurasqa: Tawshiru, Tikuna, Urarina · Peba-Yagua rimaq runa llaqtakuna: Yagua · Witoto rimaq runa llaqtakuna: Bora, Witoto, Okaina · Harakmbet rimaq runa llaqtakuna: Amarakaeri · Takanu rimaq runa llaqtakuna: Ese' Ejja · Tukanu rimaq runa llaqtakuna: Payawa, Siquya · Sapara rimaq runa llaqtakuna: Sapara: Arabela, Ikitu
Hukkuna indihina runa llaqtakuna: Aymara runa · Uru runa
Mawk'a runa llaqtakuna: Chachapuya · Chimu · Inka · Muchik · Wari
"https:https://www.search.com.vn/wiki/index.php?lang=qu&q=Kichwa_runa&oldid=668530" p'anqamanta chaskisqa (Wikipedia, Qhichwa / Quechua)