Piruw

Urin Awyalapi Mamallaqta

Piruw (kastilla simipi: Perú, aymara simipi: Piruw, inlis simi: Peru) nisqaqa huk mamallaqtam Urin Awyalap intichinkayninpi. Wichay waqtamanta Ikwayur llaqtawan, Kulunsuyu llaqtawan tinkuna, inti lluqsiy waqtamantataq Parasil llaqtawan Puliwya llaqtawan tinkuna, uray waqtamantataq Chili llaqtawan Puliwya llaqtawan Titiqaqa quchawan tinkuna, inti chinkay waqtamantataq Pasiphiku mama quchawan tinkusqa. Piruw huk achkaniray kawsayuq mamallaqtam tiyayr’itikunayuqmi kan, tiyayr’itintaq -Kuntipi, Pasiphiku chala suyupa purun pampapi; mamallaqtap wichayninmanta urayantinkama Anti wallap umanpi; Amarumayupa quñi yunkanpi- mastarikunmi. Piruwqa 34 hunu runakuna charin, umallaqtantaq hatunnin llaqtapas Limaqmi. 1.28 hunu km2 (0.5 hunu mi2) charispa, Piruwqa Tiqsimuyupi chunqa isqunñiqin, Urin Awyalapi kimsañiqinpas hatunnin mamallaqtam.

Kayqa kusa qillqam. Kaypi ñit'iy willasunaykipaq.

Piruw
República del Perú Edit the value on Wikidata
pa wallqanqan
Piruwpa⠀wallqanqan Edit the value on Wikidata
pa unancha
Piruwpa unanchan Edit the value on Wikidata
Edit the value on Wikidata
Piruw
Edit the value on Wikidata
Llaqta qayanqillqaFirme y feliz por la unión Edit the value on Wikidata
Llaqta taki"Somos libres, seámoslo siempre"
("Qispisqañam kachkanchik, ñawpaq kananchik wiñaypaq")
Mamallaqtapa raymin28 ñiqin anta situwa killapi 1821
Kamachiy
Kamachina layaRepublika Edit the value on Wikidata
UmalliqDina Boluarte Edit the value on Wikidata
2022 Qhapaq Raymi 7
Umalliq ministruAlberto Otárola
ParlamentoPiruwpa Kunrisun Edit the value on Wikidata
SimikunaQhichwa simi,
Aymara simi
Kastilla simi
Wak piruwpa rimaykuna
aswan
Uma llaqtaLima
Allpa-saywachiy
Arya1 285 216 Edit the value on Wikidata   km 2
SuyukunaAmarumayu suyu
Anqash suyu
Apurimaq suyu
Ariqipa suyu
Ayakuchu suyu
Kashamarka suyu
Qusqu suyu
Wankawillka suyu
Wanuku suyu
Ika suyu
aswan
Hatunnin llaqtaLimaq

9 674 755 hab. (2022)

Hanaq-kayMin. Depresión de Sechura (es) T'ikray (-34 m) Edit the value on Wikidata

Max. Waskaran (6768 m) Edit the value on Wikidata

Yaku8,8 Edit the value on Wikidata%
Pacha UTCHora de Perú (es) T'ikray
UTC-05:00 (es) T'ikray
America/Lima (en) T'ikray Edit the value on Wikidata
Runa-kaqnin
Runap-sutinPiruw-runa
Runakuna29 381 884 (2017)   hab.
Density22,86 hab./km2
Wiñaykawsay
Paqarisqan pachahulyu 28, 1821 Edit the value on Wikidata
Piruw-Qullasuyu Huñunakuy1836-1839
Pasiphiku Maqanakuy1879-1884
Ekonomiya
Sutichasqa RLR211 389 272 242,16 $ (2017)
19 749 617 120,827 (2016)
RLR (RKK)433 035 539 200 dólar internacional (es) T'ikray (2017)
18 556 469 487 (2016)
Sutichasqa RLR per cápita6571 $ (2017)
540 (2016)
RLR (RKK) per cápita13 462,739 dólar internacional (es) T'ikray (2017)
418,074 (2016)
Llamkanaqkaq indisi4 Edit the value on Wikidata%
RPI0,762 (2021)
Inflasyun3,2 % (2016)
−1,2 (2015)
LlaqtaqullqiSulis-wan inti (es) T'ikray
Aswanraq
ISO tuyruPE
Internet tuyru.pe (es) T'ikray
Karurimana tuyru+51
Kaypi wankurisqaAsociación Internacional de Fomento (es) T'ikray
Awya Yala Mama Llaqtakunap Tantanakuynin
Banco Internacional de Reconstrucción y Fomento (es) T'ikray
Centro Internacional de Arreglo de Diferencias Relativas a Inversiones (es) T'ikray
Comunidad Andina
aswan

Piruwqa sapan llaqtam, umalliqniyuq, Qurinaka nisqa rimana huñunakuyniyuqpas. Suyu hina hatunkamachiyllana chawanasqa llaqtanchik, hallp'antaq 1 285 216 km² chhikanmi, Piruwpam 29 hunu tiyaqyuqmi; paykunaqa kastillanu, qhichwa, aymara rimaqkunam, chaymanta wah runakunaq rimayninkupis kallantaqmi. Peruqa achkaniray unay shamuq kulturakunap paqarinan kanmi. -Qallarikuq 3500 ñp- Norte Chico kulturamanta, Tawantinsuyukama. Norte chico kulturantaq, Awyalapi ñawpaqnin kulturami, shinallataq sibilisasyunpa pichkamanta shuknin paqarinanmi karqa. Tawantinsuyuntaq, Ñawpaq Colon Awyalapi hatunnin sibilisasyunmi karqa. Kunan Peru sutichasqa suyuqa, unay wiñaykawsayyuq mamallaqtapurapi shukninmi; erensyannintaq chunka waranqa watamantam (ñk.) shamunpas. XVI pachaqwatapi Ispaña imperyuqa Perupa suyuntam atipanakurqan, chaymi shuk birreynatutam takyachirqan; birreynatuntaq Urin Awyalapi tukuymari suyunpi mastarirqan, shinallataq Limaq llaqtatam umanchakurqan. Awyalapi, superior yachaykaqqa qallarichikusqan 1551 watapi, Mamallaqtap San Markus Kuraq Yachay Wasitam ofisyalisllam takyachispa. Peruqa 1821 watapi ofisyalislla qispichikurqan, hawasuyupi José de San Martín, Simón Bolívarpas awqaqkunap purisqanmanta, shinallataq Ayakuchu batallasqanmanta, Peruqa 1824 watapi qispichisqanta tukuchikun. Shamuq watapi, mamallaqtaqa politikap takyanakaqnin charirqan, ekonomita politikatapas takyarikusqankama wanu rukrisqanrayku. Qhipaqnin, Chiliwan Pasiphiku Maqanakuyqa (1879-1884) Peruta krisiskaqninman apachikun, chaymanta qhapaqkunataq kamachiyta ayqichikun Partido Civilistamanta. XX pachaqwatapi, mamallaqtaqa coup d’etat-tam, sosyal allinakaqtam, ukhumanta maqanakuytapasmi tuparirqan, shinallataq ekonomip takyakaqnintam wiñaykaqnintapas tuparirqan. 1990 watakunapi, mamallaqtaqa shuk mushuqliberal ekonomi modelutam takyachisqan, kunankamapas tiyanmi. 2000 watakunapi Tiqsi materyaqa wiñasqankupacha. Peruqa sapakutilla ekonomi wiñaqnin charirqan, hinallataq wakchakayninta pisiyarqanpas.

Qispichisqa mamallaqtashina, Peruqa shuk demokrasyayuq republika reprasentasyunniyuqmi kan, 25 suyupi rakisqam, runap puquykaynin hanaqmi charin, yaykunakayninpas chawpi-hanaqmi, Runap Puquykaynin Indisi (RPI) llapanmanta 82 ñiqin charipakunpash. Shinallataq Awyalapi allin ekonomyayuqmanta shuknin, wiñaykaq tasaqa chawpichasqa 5.9% charin. Shinallataq tiqsimuyupi usqay industria wiñaykaqyuqmanta shuknin, chawpichasqa 9.6% -pash charin. Riqsichisqam ekonomi aktibidadninkuna kanku: minerya, manufaktura, tarpuy, challwahapiypas, waq wiñachikuq sektoreswan telekomunikasyunshina, bioteknolohyashina. Mamallaqtaqa The Pacific Pumastam chayaqin, kaytaqmi shuk mamallaqtakunamanta politiku tantanakuymi kan. Mamallaqtakunañataqmi Awyalapa chalanpi tiyanku, shinallataq kikin wiñaykaynin tendensyatam kunakupunku. Kay wiñaykaynin positibomi kan, taqyasqa makroekonomipa tiqsinta charinpas, allin kamachikuyninta charinpas, shinallataq tiqsimuyupa intirasyunpaq kichasqam kanpas. Peruqa, sosyal qispikayninpi, shuk riqsichisqa mamallaqtami kan, shinallataq, APECpi, Pasiphiku Aliansapi, Transpasifiku Tantanakuypi, Komersyo Tiqsimuyupa Tantanakuyninpipas shuk miembropas kanmi. Peruqa chawpikallpayuq mamallaqtashina riqsichisqami kan

Perupa runakunapi mishu, indihina, iwruparuna, aphrikaruna asyarunapas kapun. Aswan riqsisqan simiqa kastillami, achka Perurunakunaraqmi Qichwa, Aymar, waq simikunatapas rimallankutaq. Runakawsayninkuta piturisqantaqa, artepi, yanuypi, literaturapi, takiypipas hatun dibersitasta paqarichikusqan.

Llaqtashuti

Formal shutiqa ofisyal kastilla shimipi, "República del Perú"-mi kan. Qichwa shimipi, "Piruw Mamallaqta"-mi kan, Aymar shimipipash "Piruw Jacha Suyu"-mi kan. Inlish formal shutillataqmi "Republic of Peru" kan. Llaqtashutiqa Qichwapi "Piruwruna"-mi kan, Inlish shimipi "Peruvian" kantaqmi.

Perup sutinpa pukyunmanta achka theorikunami kan. XVI siklu qallarichkasqapi, Panama ismupa San Miguel Bahianiraqpi dominakuq kamachiq biru sutichasqami, chaymanta shamunsi. Panamapa uranpi Biru sutichasqa qullqiyuq mamallaqta kaq, indihina rimasqanmanta uyarispaqa, hispanarunaqa shamusqanku chay kit'iman, chaymi Peru - shina sutinchakun. Chaymanta, kastilla konkistadorkunapaq Tawantinsuyuta Perushina sutichasqa kapun. Chaymanta Peru sutiqa kay suyupaq riqsichinanpaq kunankama kutipakullantaqmi

Wiñay kawsay

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa wiñay kawsaynin

Ñawpaq Tawantinsuyu Pacha

3000 ñp watamanta 2500ñp watakama, Supi qichwapi, Karal ruynakuna (Norte Chico sibilisayun), prinsipalmente rumi wasimanta rurachisqa, rikurikunmi. 1000 ñp wataniqmanta - 200 ñp wataniqkama, Anti Walla lliwninpi -pumatam, amarutam, kunturtapas wakashina muchaq- Chavin kulturaqa puqurikusqanmi. Chaymanta, chalapa hananpi Chimu kulturaqa 100 qp-niqmanta - 700 qp-niqkama Truhillu llaqtapa hawanpi Inti Wakatam, Killa Wakatapashmi konstruisqanku. Chalapa urayninpitaq, 1 qp-niqmanta 600 qp-niqkama, iñinkupaq, tarpunankupaq qiqukunatam qillqakuq Nasqa kulturaqa puqurisqanmi.

800 qp wataniqpi, Antikunap Urayninpi Ayakuchu pukrupi Wari kulturaqa paqarisqanmi. Tiwanakupa iñiyninmanta ancha influensyayuq kultura kasqanta hamurpakusqansi kan. Sapa suyupa llimpinkunatan riqsichikuqmi chaypas, sañururasqapi aywasqakunapi shukllachisqa temaqa t'iktusqa kanraqmi. Inka Qhapaq Ñanpa wamaqnin ñanqa puqurichisqanmanta, shinallataq, heometrichasqa -tawakuchuta chimpakuq- llaqtapa wasichakuyninmanta, Wari Imperyu theoriqa -lliw Antikunapi mastarikuq kaspa- riqsichikusqanmi. Shinallataq, 1000-niq watakama qatikusqanta hamurpakusqansi kan. Chalapa hanayninpi Lampayiqi suyupiqa -qurimantapas tumpagamantapas chaninchasqa saynatata rurakuqmanta riqsichsiqa- Sikan kulturaqa Waripa tukuyninpachapi puqurisqanmi

Hinallataqsi urinnin suyupiqa Tiwanaku’qa, paqarimurqan, llapan Qullaw patapi chimpaq aylluhina. Chanta Wari Aylluqa paqarikusqan, Antis Llaqta wallpamata puquchirqan, imperiu laya llaqta paqarichispaqa, kay wallpamaqa hanaqninman mastakusqa XVIII pachaqkama. IX pachaqmanta, Wari saqipusqanmanta, Antis Wallanta mushuq chawpichaq llaqtakunaqa paqarikusqan, Lampayiqi, Chimu, Chincha hina, “qipa intermediu” “suyu-suyu llaqta” sutichasqa.


Allpa saywachi

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa allpa saywachi

Piruw llaqtaqa iskay chunka tawayuq Dipartamintuyuqmi Suyukuna,[1][2] huk Pruwinsya Constitucionalwan kuska; hatun riqsisqa llaqtakunaqa kaykunan: Lima, Ariqipa, Truhillu, Chiklayu, Wankayu, Piwra, Qusqu chaymanta Chimputi llaqtawan.

Unay pacha conquistasqamanta Piruw llaqtaqa kimsa hatunsuyuman t`ipisqa kaqkasqa: Chala (Costa) nisqa Pasiphiku mama quchawan tinkusqa; chaymantataq Walla (Sierra) nisqa hanan pata llaqtakuna; chaymantataq Urqu (montaña) nisqa Amarumayu sach'a-sach'a suyu (Selva Amazónica) nisqa karqan. Kayhinaman t'ipisqaqa 1941 watakamallan kaq kasqa; imaraykuchus chhaqay III Asamblea General del Instituto Panamericano de Geografía e Historia nisqaqa pusaq regionman t`ipiytan apruwasqaku, chaymanta Geógrafo nisqa Javier Pulgar Vidal nisqa yuyasqa. Kay musuq t`ipiyqa Mapa Fisiográfico nisqatan rikhurichisqa, chaymi chiqan biogeografican; hinamantan kayhina suyukuna rikhurisqa:

Chiriqunuy

Kichwa simipi Piruw saywitu
Kastilla simipi Piruw saywitu

Yurakuna

Uywakuna

Llaqta pusanapaq rakiy

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa pulitika rakiynin

Piruw llaqtapiqa kanmi suyukuna, wamanikuna (194), k'itikunapas.

Piruwpi kanmi 24 suyu, 1 constitucional wamani, ima 1 Metropolitana Suyupas:

Piruwpi suyukuna
Suyukuna (Piruw) (2021)
 SuyuUma llaqtaRunakunaHallka k'iti kanchar
(km2)
Runa ñit'inakuy (km2)
1Amarumayu suyuChachapuyas430.81139.24910,98
2Anqash suyuWaras1.191.87235.91533,19
3Apurimaq suyuAwankay433.49420.89620,75
4Ariqipa suyuAriqipa1.521.69763.34524,02
5Ayakuchu suyuAyakuchu673.48743.81515,37
6Kashamarka suyuKashamarka1.463.69033.31843,93
7Qusqu suyuQusqu1.372.20571.98719,06
8Wankawillka suyuWankawillka364.45022.13116,47
9Wanuku suyuWanuku764.20236.84920,74
10Ika suyuIka992.62121.32846,54
11Sunin suyuWankayu1.373.89844.19731,09
12Qispi kay suyuTruhillu2.045.16525.45080,36
13Lampalliqi suyuChiklayu1.326.49014.23193,21
14Lima suyuWachu llaqta11.936.84634.949341,55
15Luritu suyuIkitus1.038.973368.8522,82
16Mayutata suyuPuerto Maldonado177.85685.3012,09
17Muqiwa suyuMuqiwa195.33415.73412,41
18Pasqu suyuPasqu urqu273.08025.32010,79
19Piwra suyuPiwra2.075.30135.89257,82
20Punu suyuPunu1.243.47171.99917,27
21San Martín suyuMuyupampa911.81651.25317,79
22Taqna suyuTaqna378.61516.07623,55
23Tumpis suyuTumpis255.1934.66954,66
24Ukayali suyuPukallpa599.345102.4115,85
*Qallaw hatun kamachiy wamaniQallaw1.147.6461477.807,12
*Lima llaqta suyuLima9.821.9762.6723.675,89

Mama llaqta

Francisco Sagastim Piruwpa umalliqnin (2020-2021).
Pedro Pablo Kuczynskim Piruwpa umalliqnin (2016-2018).
Ollanta Humala Tassom Piruwpa umalliqnin (2011-2016).
Qhapaq qillqasqa: Piruwpa umalliqnin
Qhapaq qillqasqa: Piruwpa Kunrisun
Qhapaq qillqasqa: Piruwpa hatun kamachin
  • Dimukrasya
  • Nisqalla Dimukratiya (Democracia nominal), 1824 – 1895
  • Qullqisapallap Dimukratiyan (Democracia censataria), 1895 - 1930
  • Qharikunap Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia masculina alfabeta), 1931 - 1955
  • Chaqrusqa Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia mixta alfabeta), 1956 – 1978
  • Sapsi Dimukratiya (Democracia Universal), 1979 watamanta kunankama
Qhapaq qillqasqa: Piruwpa unanchan
Qhapaq qillqasqa: Piruwpa wallqanqan
Qhapaq qillqasqa: Piruwpa llaqta takin
  • Suti

Runakuna

Runakuna (2007 watapi)

Piruw llaqtapiqa achka runa llaqtakuna indihina ayllu llaqtakunapas tiyankum, Qhichwa runa, Aymara runa,[3] Awahun runa, Ashaninka runa,[4] hukkunapas.

Rimaykuna

Qhapaq qillqasqa: Piruwpi rimaykuna
Piruwpi simikuna (2007)
 SuyuKastilla simita rimaqkuna /1 %Indihina simita rimaqkuna /1, /2 %
1Amarumayu suyu281.17785,446,94014.3
2Anqash suyu653,57668.1303,80631.7
3Apurimaq suyu100,56328.1256,37171.7
4Ariqipa suyu871,94082.7180,61517.1
5Ayakuchu suyu194,21635.7348,72064.1
6Kashamarka suyu1,225,31199.26,7920.5
7Qusqu suyu485,91946.3558,77253.3
8Wankawillka suyu140,82435.1259,75064.7
9Wanuku suyu475,89970.6196,85529.2
10Ika suyu610,41095.031,1944.9
11Sunin suyu950,81686.4148,06813.5
12Qispi kay suyu1,443,77499.54,7920.3
13Lampalliqi suyu978,15097.523,3232.3
14Lima suyu7,202,15993.2510,3856.6
15Luritu suyu707,28192.655,0777.2
16Mayutata suyu76,68979.219,77120.4
17Muqiwa suyu116,80778.831,29421.1
18Pasqu suyu226,33690.024,6839.8
19Piwra suyu1,482,91199.63,8420.3
20Punu suyu387,19133.8757,68566.1
21San Martín suyu631,40198.011,5991.8
22Taqna suyu211,52680.152,31819.8
23Tumpis suyu177,91399.64630.3
24Ukayali suyu330,11287.745,52712.1
*Qallaw hatun kamachiy wamani755,32694.840,6725.1
*Lima llaqta suyu----
*Llapan20,718,22783.93,919,31415.9

/1 rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)

(Pukyu: [5])

Iñiykuna

Hatun llaqtakuna

Qhapaq qillqasqa: Lista: Llaqtakuna (Piruw)
Lima, uma llaqta

Musiku

  • Kañinakuna: Sol de plata, Libra peruana, Sol de Oro, Inti, Nuevo Sol

Karu puriy

Turistiku llaqtaqa Qusqu, chay Qusqupiqa Machu Pikchu unay llaqta kan, hinaspa Willka Qhichwa kan. Mayutata suyupi tarikullantaq Manu mamallaqta parki. Punu suyupitaq Titiqaqa qucha, hinaspa Sillustanipi chullpakuna kan. Ariqipa suyupitaq Misti nina urqu, Qullqa qhichwa hinaspapis Nina Urqu Qhichwa (Valle de los volcanes) tarikullantaq. Ika suyupitaq Naska siq'ikuna hinaspapis Paraqas mamallaqta parki chaykuna kan. Anqash suyupitaq Waylas qhichwa hinaspa Waskaran (6,768 m) chaykuna kan. Ikitus llaqtapitaq llipin sach'akunayuq selva hinaspa Amarumayu hatun mayu ima kan; Tumpis suyupitaq ima munay playakuna kan. Lampalliqipitaq Valle de las Pirámides hinaspa Tesoros de Sipan nisqakuna kan. Kashamarka suyu Inka armakuna hinaspa sumaq campiñayuq. Qispi kay suyutaq unay pacha mawk'a Chan Chan llaqtayuq.

Yachay tarpuy

Qillqakuna - Qillqaqkuna


Taki kapchiy

Tusuy

  • Carccacha, Vania Masías

Raymikuna

Pachakamilla Kristu
P'unchawSuti
1 Qhulla puquy killaMusuq wata
2 Hatun puquy killaMamacha Kanchi Raymi (Punu)
Iskay kaq Intichaw Hatun puquy killapiPisqu pusuqay p'unchaw
Pawkar waray killa - Ayriway killaWillka Killa ñan
1 Aymuray killaLlamk'ay p'unchaw
Inti raymi killaQuyllur Rit'i (Qusqu Suyu)
29 Inti raymi killa Hutsannaq Piru wan Hutsannaq Pawlu
6 Anta situwa killaYachachiq p'unchaw
7 Inti raymi killaUnancha p'unchaw
Inti raymi killaAntikunap takinan p'unchaw
24 Inti raymi killaChakraruna p'unchaw
28 Anta situwa killaYaya llaqta kusikuy
30 Chakra yapuy killaLimaqmanta Hutsannaq Rusa
Kantaray killaIllaqmiyuq Riqisqa nisqap killan
8 Kantarya killaAnqamusta wamparpaq maqanakun
31 Kantarya killaWiraquchap takin p'unchaw
1 Ayamarka killaLliw Hutsannap p'unchawnin
8 Qhapaq raymi killaMap'annaq kunsi p'unchaw
9 Qhapaq raymi killaAyakuchu maqay
25 Qhapaq raymi killa Ancha Yurí

Rikchakuna

Apaykachana

Kaypipas qhaway


Willay pukyukuna

Hawa t'inkikuna

Piruw
Uma Llaqta · Limaq
Piruwpa wiñay kawsaynin · Tawantinsuyu · Piruw Harushakay · Piruwpi Sasachakuy pacha
Allpa saywachi: Sinru qillqa: Llaqtakuna (Piruw) · Piruwpi amachasqa sallqa suyukuna · Piruwpa pulitika rakiynin
Llaqta pusay · Piruwpa hatun kamachin · Amirika Mamallaqtap Pachakutinapaq Huñunakuynin · Piruwanu Nasyunalista Partidu · Piruwpaq Huñu
Piruw suyupi runa llaqtakuna · Piruwpi rimaykuna · Lista: Yachay sunturkuna (Piruw) · Piruwpa llaqta takin · Piruwpa unanchan · Piruwpa wallqanqan
Urin Awya Yalapi mama llaqtam
 Arhintina ·  Parasil ·  Qullasuyu ·  Chirisuyu ·  Ikwayur ·  Kulunsuyu ·  Parawayi · Piruw ·  Surinam ·  Uruwayi ·  Wayana ·  Winisuyla · Ransis Wayana (  Ransiya ) · Malwina wat'akuna
"https:https://www.search.com.vn/wiki/index.php?lang=qu&q=Piruw&oldid=675631" p'anqamanta chaskisqa (Wikipedia, Qhichwa / Quechua)