Таас чох
Таас чох эбэтэр хостонор чох (лат. carbō) — былыргы үүнээйилэр дьапталҕаларыттан үөскээбит хостонор оттук.
Таас чоҕу (хостонор чоҕу) киһи минеральнай оттуктартан бастакынан туттар буолбута. Өссө таас үйэҕэ дьон чоҕу өрүстэр кытылларыгар таас чох дьапталҕата тахсар сириттэн хомуйаллара. Маннык тахсар сирдэри билигин Саха сиригэр, холобур, Дьокуускайтан чугас Кангалаас бөһүөлэгин аттынааҕы өрүс кытылыгар көрүөххэ сөп.
Хомуйбут чохторун дьиэлэрин ититэргэ тутталлара. Ол гынан баран 3 тыһыынча сыл ынараа өттүгэр Кытайга тимири уһаарарга туттан барбыттара биллэр. XX үйэ саҕаланыытыгар таас чох аан дойдуга итиини уонна энергияны биэрэр сүрүн оттук буолбута. Ол гынан баран XX үйэҕэ чэпчэкитик ылыллар уонна таҥастанар оттуктар үөдүйэннэр (ньиэп, гаас, атомнай энергия) таас чох туттуллуута улам намтаан испитэ.
Хостонор чох үөскээһинэ
300—400 мөлүйүөн сыл ынараа өттүгэр былыргы ойуурдар ууга баран, күөллэр анныларыгар түһүүлэрин түмүгэр элбэх үүнээйи кислород тиийбэт сиригэр дьапталҕаламмыта. Онон ситэ сытыйбакка торфа буолан хаалбыта. Ол торфа үөһэттэн баттааһын түмүгэр буурай чоххо кубулуйар. Оттон ол чох таас чоххо. Оттон таас чох антрациит диэн саамай сыаналанар хостонор чоххо кубулуон сөп.
Саха сирин хостонор чоҕо
Саха сирин чоҕо үксэ үрдүкү үүнээйилэр кырамталарыттан үөскээбитэ — мастартан, сэппэрээктэртэн уонна оттортон. Ол гынан баран, сорох чох күөл салахайыттан үөскээбит. Оннук чоҕу богхед диэн ааттыыллар. Саха сиригэр айылҕаҕа баар хостонор чох бары көрүҥнэрэ көстөллөр. Саамай элбэх чохтооҕунан өрөспүүбүлүкэ соҕуруу өттүнээҕи Элгэ, Нүөрүҥгүрү сирдэрэ, Өлүөнэ өрүс икки өттүгэр баар сирдэр (Өлүөнэ чохтоох бассейна), Алдан, Бүлүү өрүстэр тардыылара, уонна Халымаҕа Зырянка үрэх тардыыта буолаллар. Өлүөнэ чохтоох бассейныгар 1,7 триллион тонна чох баар диэн биллэр.
Аан дойдуга булуллубут таас чох саппааһа
| Дойду | Таас чох | Бороҥ чох | Барыта | % |
|---|---|---|---|---|
| АХШ | 111338 | 135305 | 238308 | 28,9 |
| Россия | 49088 | 107922 | 157010 | 19,0 |
| Кытай | 62200 | 52300 | 114500 | 13,9 |
| Индия | 90085 | 2360 | 92445 | 10,2 |
| Австралия | 38600 | 39900 | 78500 | 8,6 |
| Соҕуруу Африка | 48750 | 0 | 48750 | 5,4 |
| Украина | 16274 | 17879 | 34153 | 3,8 |
| Казахстан | 28151 | 3128 | 31279 | 3,4 |
| Польша | 14000 | 0? | 14000 | 1,5 |
| Бразилия | 0 | 10113 | 10113 | 1,1 |
| Германия | 183 | 6556 | 6739 | 0,7 |
| Колумбия | 6230 | 381 | 6611 | 0,7 |
| Канаада | 3471 | 3107 | 6578 | 0,7 |
| Чехия | 2094 | 3458 | 5552 | 0,6 |
| Индонезия | 740 | 4228 | 4968 | 0,5 |
| Турция | 278 | 3908 | 4186 | 0,5 |
| Мадагаскар | 198 | 3159 | 3357 | 0,4 |
| Пакистан | 0 | 3050 | 3050 | 0,3 |
| Болгария | 4 | 2183 | 2187 | 0,2 |
| Тайлаан | 0 | 1354 | 1354 | 0,1 |
| Хоту Кэриэйэ | 300 | 300 | 600 | 0,1 |
| Саҥа Зеландия | 33 | 538 | 571 | 0,1 |
| Испания | 200 | 330 | 530 | 0,1 |
| Зимбабве | 502 | 0 | 502 | 0,1 |
| Румыния | 22 | 472 | 494 | 0,1 |
| Венесуэла | 479 | 0 | 479 | 0,1 |
| Барыта | 478771 | 430293 | 909064 | 101,0 |
Быһаарыылар
• Полезные ископаемые Якутии и области их применения. В.И Фролов, В. Ф. Уаров. Якутск, Бичик, 2005