Gjuha arabe
Gjuha arabe (arabisht: اللُّغَةُ العَرَبِيَّةُ, transliterimi: el-Lughat el-Arabijja) është një gjuhë semitike.
| Gjuha arabe | |
|---|---|
 | |
| Shqiptimi | /ˈʕarabiː/, /alʕaraˈbijːa/ |
| Rajoni | Afrika veriore, Gadishulli Arabik, Gjiri Persik |
Folës amtare | 360 milionë folës amtarë të të gjitha varieteteve |
Familje gjuhësore | Afro-Aziatike
|
| Kodet gjuhësore | |
| ISO 639-1 | ar |
| ISO 639-2 | ara |
| ISO 639-3 | – |
Megjithëse zakonisht flitet për arabishten si gjuhë, në të vërtetë bëhet fjalë për një familje gjuhësh ose vazhdimësi dialektesh që shtrihet nga brigjet e Oqeanit Atlantik në perëndim, deri në Gjirin Persik në lindje, nga Sudani e Somalia në jug, deri në Siri e Irak në veri. Organizata Ndërkombëtare e Standardizimit (ISO) u cakton kode të ndryshme këtyre dialekteve, që nga ana gjuhësore dallohen ndërmjet tyre më shumë se gjuhët serbo-kroate (serbishtja, kroatishtja, gjuha boshnjake, gjuha malazeze). Megjithatë, dallimet janë kryesisht në shqiptim dhe gjuha e shkruar është pak a shumë e njëjtë kudo.
Që nga shekulli i 7-të, arabishtja është karakterizuar nga dygjuhësia; nga njëra anë një gjuhe standarde prestigji - d.m.th. arabishtja moderne standarde (ASM) ose ndryshe arabishtja klasike [a] - dhe nga ana tjetër llojet e ndryshme popullore, të cilat shërbejnë si gjuhët amtare. [2] Dialektet bisedore ndryshojnë ndjeshëm nga ASM, duke penguar kuptueshmërinë e ndërsjellë. [3] [4] [5] ASM mësohet vetëm përmes arsimit formal dhe nuk flitet në jetën e përditshme. Është gjuha e letërsisë, dokumenteve zyrtare dhe mediave zyrtare të shkruara. Në formën e folur, ASM përdoret në kontekste formale, buletinet e lajmeve dhe për lutjet. [6] Ky variant është gjuha lingua franca e botës arabe dhe gjuha liturgjike (fetare) e Islamit . [7] Është një gjuhë zyrtare e 26 shteteve dhe 1 territori të diskutueshëm, e treta pas anglishtes dhe frëngjishtes. [8] Është gjithashtu një nga gjashtë gjuhët zyrtare të Kombeve të Bashkuara . [9]
Arabishtja është gjuha e Islamit. Për këtë arsye ka depërtuar në kombe dhe kultura në gjithë skajet e botës. Me kalifatet e njëpasnjëshme, veçanërisht atë Umajad, arabishtja u shtri përtej djepit të saj, Gadishullit Arabik, në gjithë Afrikën Veriore deri në Spanjë nga njëra anë dhe përtej Persisë, në Pakistan e Afganistan nga ana tjetër.
Këto perandori më një shtrirje të jashtëzakonshme, së bashku me rëndësinë e fesë islame bënë që edhe gjuhë jo arabe, si Persishtja në Iran, Dari, Pashto, Urdu në Afganistan, Pakistan e Indi të përdorin shkrimin arab (forma Jawi përdoret në gjuhët e Malajzisë dhe Bruneit). Madje edhe gjuhët e bregut lindor të Afrikës adoptuan këtë alfabet, falë kryesisht tregtisë të Oqeanit Indian.
Mëse 200 milionë banorë në mbarë botën kanë arabishten gjuhë amtare dhe po të shtohen ata që e njohin si gjuhë të dytë apo të tretë ky numër mëse dyfishohet. Myslimanët në çdo vend te botës e përdorin gjatë namazit (lutjes) dhe leximit të Kur'anit. Përtej rëndësisë fetare, arabishtja sot, me rritjen ekonomike të vendeve arabe, është gjithnjë e më shumë një gjuhë e biznësit ndërkombëtar.
Arabishtja shkruhet tradicionalisht me alfabetin arab, një abxhad nga e djathta në të majtë dhe me shkrimin zyrtar për ASM. Varietetet bisedore nuk shkruheshin dikur; megjithatë, shfaqja e mediave sociale ka parë një rritje të konsiderueshme në dialektet e shkruara në internet. Përveç alfabetit arab, dialektet gjithashtu shkruhen shpesh me shkrim latin nga e majta në të djathtë ose me shkronja hebraike (në Izrael) pa ortografi të standardizuar. Hassaniya është i vetmi varietet i shkruar zyrtarisht me një alfabet latin. [10] [b] ; Gjuha malteze përdor gjithashtu një shkrim latin, megjithëse klasifikohet gjerësisht si e ndryshme nga dialektet arabe.
Arabishtja është një nga gjashtë gjuhët zyrtare e OKB-së.
Varietetet e folura
Arabishtja e përditshme është një term përmbledhës për dialektet e folura të arabishtes të përdorura në të gjithë botën arabe, të cilat ndryshojnë rrënjësisht nga gjuha letrare . Ndarja kryesore dialektore është midis varieteteve brenda dhe jashtë Gadishullit Arabik, e ndjekur nga ajo midis varieteteve të ngulitura dhe varieteteve shumë më konservatore beduine . Të gjitha varietetet jashtë gadishullit arab (që përfshijnë shumicën e madhe të folësve) kanë shumë veçori të përbashkëta me njëra-tjetrën që nuk gjenden në arabishten klasike. Kjo i ka shtyrë studiuesit të supozojnë ekzistencën e një dialekti koine prestigjioz në një ose dy shekuj menjëherë pas pushtimit arab, tiparet e të cilit u përhapën përfundimisht në të gjitha zonat e pushtuara rishtazi. Këto karakteristika janë të pranishme në shkallë të ndryshme brenda Gadishullit Arabik. Në përgjithësi, varietetet e gadishullit Arabik kanë shumë më tepër shumëllojshmëri sesa varietetet jo-gadishullore, por këto janë studiuar më pak.
Brenda varieteteve jo-gadishullore, dallimi më i madh është midis dialekteve jo-egjiptiane të Afrikës Veriore (veçanërisht arabishtja marokene ) dhe të tjerave. Arabishtja marokene në veçanti është vështirë e kuptueshme për arabishtfolësit në lindje të Libisë (edhe pse e kundërta nuk është e vërtetë, pjesërisht për shkak të popullaritetit të filmave egjiptianë dhe mediave të tjera).
Arabishtja Hassanija, Malteze dhe Arabishtja Qipriote janë vetmet ndarje të arabishtes moderne që kanë fituar njohje zyrtare. [12] Hassanija është zyrtare në Mali [13] dhe njihet si gjuhë e pakicës në Marok, [14] ndërsa qeveria senegaleze miratoi përdorimin e alfabetit latin për ta shkruar atë. Gjuha malteze është zyrtar në Maltë (kryesisht katolike ) dhe shkruhet me shkrimin latin . Gjuhëtarët pajtohen se është një shumëllojshmëri e arabishtes së folur, që rrjedh nga Siçilo-Arabishtja, megjithëse ka përjetuar ndryshime të shumta si rezultat i kontaktit të qëndrueshëm dhe të fortë me varietetet italo-romane, dhe së fundmi edhe me anglishten. Për shkak të "një përzierjeje faktorësh socialë, kulturorë, historikë, politikë dhe në të vërtetë gjuhësor", shumë maltezë sot e konsiderojnë gjuhën e tyre semite, por jo një variant të gjuhës arabe. [15]
- 1: Hasanija
- 2: Arabe Marokene
- 3: Arabe Sahariane Algjeriane
- 4: Arabe Algjeriane
- 5: Arabe Tuniziane
- 6: Arabe Libiane – Arabe Bedawi e Egjiptit Perëndimor
- 7: Arabe Egjiptiane
- 8: Arabe Bedawi Egjiptiane Lindore
- 9: Arabe Saidi
- 10: Arabe Çadase
- 11: Arabe Sudaneze
- 12: Arabe Kreole Sudaneze
- 13: Arabe Naxhdi
- 14: Arabe Levantine
- 15: Arabe e Mesopotamisë Veriore
- 16: Arabe e Mesopotamisë
- 17: Arabe e Gjirit
- 18: Arabe Baharna
- 19: Arabe Hixhazi
- 20: Arabe Shihhi
- 21: Arabe Omani
- 22: Arabe Dhofari
- 23: Arabe Sanaani
- 24: Arabe Ta'izzi-Adeni
- 25: Arabe Hadrami
- 26: Arabe Uzbeke
- 27: Arabe Taxhike
- 28: Arabe Qipriote
- 29: Gjuha Malteze
- 30: Nubi
- Zona të populluara pak ose pa folës amtarë të gjuhës arabe
- Mbushje e plotë e zonës: varieteti flitet si amtar nga të paktën 25% e popullsisë së zonës ose varieteti është vendas vetëm për atë zonë
- Mbushje e vijëzuar e zonës : pakica e shpërndarë në këtë zonë
- Mbushje pikësore e zonës: folësit e këtij varieteti janë të përzier me folësit e varieteteve të tjera të arabishtes
Shiko edhe
Gabim referencash: Etiketat <ref> ekzistojnë për një grup të quajtur "lower-alpha", por nuk u gjet etiketa korresponduese <references group="lower-alpha"/>