พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย)

ราชตระกูล

พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) มีนามเดิมว่า ท้าวแพ สมรสกับคุณหญิงบัวศรี ณ หนองคาย^[2] เป็นบุตรชายในพระยาวุฒาธิคุณวิบุลยศักดิ์ อรรคสุรินทร์มหินทรภักดี (เคน ณ หนองคาย) เจ้าเมืองหนองคายองค์ที่ ๒ อดีตท้าวราชวงศ์เมืองยศสุนทร (เมืองยโสธร) และอดีตพระอุปฮาตเมืองหนองคาย นอกจากนี้ พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) ยังมีศักดิ์เป็นนัดดา (หลานปู่) ในพระประทุมเทวาภิบาล (บุญมา ณ หนองคาย) หรือท้าวสุวอธรรมา เจ้าเมืองหนองคายพระองค์แรก อดีตพระอุปฮาตเมืองยศสุนทร พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) สืบเชื้อสายมาจากเจ้านายในคณะอาญาสี่ซึ่งถือเป็นคณะปกครองสูงสุดของเมืองยศสุนทร ฝ่ายพระประทุมเทวาภิบาล (บุญมา ณ หนองคาย) ผู้เป็นพระอัยกา (ปู่) ยังมีศักดิ์เป็นพระนัดดาในท้าวอัครฮาชเมืองยศสุนทร พระราชโอรสในเจ้าพระวิชัยราชสุริยวงศ์ขัตติยราช (ท้าวฝ่ายหน้า) พระประเทศราชผู้ครองนครจำปาศักดิ์พระองค์ที่ ๓^[3] ซึ่งเป็นพระราชอนุชาร่วมพระราชบิดาพระราชมาดาเดียวกันกับพระประทุมวรราชสุริยวงศ์ (คำผง ณ อุบล) เจ้าเมืองอุบลราชธานีศรีวนาลัยประเทศราช ดังนั้น พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) จึงสืบเชื้อสายราชวงศ์ล้านช้างเวียงจันทน์อันเก่าแก่และสืบเชื้อสายราชวงศ์แสนทิพย์นาบัว สถาปนาราชวงศ์เมื่อครั้งสร้างเมืองหนองบัวลุ่มพูขึ้น ซึ่งสืบมาจากวงศ์สามัญชนเชื้อสายชาวไทพวน จากเจ้าอุปราชนองและพระตา (พระวรราชปิตา) แห่งเมืองหนองบัวลุ่มภูด้วย^[4]

เป็นข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหาร

ในช่วงระหว่าง พ.ศ. ๒๔๔๒-๒๔๔๙ ก่อนที่จะมีการยุบเมืองมุกดาหารเป็นอำเภอมุกดาหารให้ขึ้นกับจังหวัดนครพนมนั้น ทางราชการฝ่ายสยามได้แต่งตั้งให้พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) มาดำรงตำแหน่งข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหารแทนขุนพิทักษ์ธุรกิจ^[5] พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) มาดำรงตำแหน่งข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหารใน พ.ศ. ๒๔๔๔ ซึ่งเป็นช่วงที่ประเทศฝรั่งเศสได้หัวเมืองลาวฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงเป็นอาณานิคม ทางราชการบ้านเมืองฝ่ายเมืองมุกดาหารได้แต่งตั้งคณะปกครองเมืองมุกดาหารโดยให้พระยาศศิวงษ์ประวัติ (เมฆ จันทรสาขา) เป็นจางวางที่ปรึกษาราชการ ให้พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) เป็นข้าหลวงประจำเมือง ให้พระจันทรเทพสุริยวงษา (แสง จันทรสาขา) เป็นผู้ว่าราชการเมือง ให้พระดำรงมุกดาหาร (เสริม) เป็นปลัดเมือง ให้พระวิจารณ์อธิกรณ์ (แป้น) เป็นยกบัตรเมือง ให้หลวงธนากาญจนกิจ (แสง) เป็นผู้ช่วยราชการเมือง ให้พระวรบุตรภักดี (อ่าง ศรีประเสริฐ) รักษาการ เป็นนายอำเภอเมืองมุกดาหาร และให้หลวงอำนาจนรงค์ (บุศร์) รักษาการ เป็นนายอำเภอหนองสูง^[6]

เป็นนายอำเภอเมืองเพ็ญ

อำเภอเพ็ญในอดีตชื่ออำเภอเมืองเพ็ญ เดิมเป็นเมืองเก่าชื่อว่าเมืองเพ็ญหรือเมืองเพ็ง เป็นหัวเมืองชั้นจัตวาขึ้นตรงต่อเมืองหนองคาย ก่อตั้งโดยพระยาศรีสุทโธ ขุนราชวรบุตรเมืองหนองหาน ขุนราชปากดีเมืองบางหนองคาย และพระยาคำสิงห์เมืองสกลนคร ต่อมาเมืองได้ร้างไป จนกระทั่งเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๕๐ ได้รับการก่อตั้งเป็นอำเภอชื่ออำเภอเมืองเพ็ญขึ้นตรงต่อเมืองอุดรธานี โดยมีพระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) ข้าหลวงกำกับราชการเมืองมุกดาหารมาดำรงตำแหน่งเป็นนายอำเภอท่านแรกของอำเภอ ในระหวางปี พ.ศ. ๒๔๕๐-๒๔๕๖^[7] ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๔๖๐ กระทรวงมหาดไทยได้เปลี่ยนชื่ออำเภอจากอำเภอเมืองเพ็ญเป็นอำเภอเพ็ญ ขึ้นกับจังหวัดอุดรธานีมาจนถึงปัจจุบัน^[8] ในชั้นต้นพระยาอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) ตั้งที่วำการอำเภอเพ็ญอยู่ ณ หมู่ที่ ๑ บ้านเพ็ญ ตำบลเพ็ญ ต่อมาได้ย้ายตัวที่ว่าการอำเภอมาตั้งอยู่ ณ หมู่ที่ ๑๑ ตำบลเพ็ญ เนื่องจากเป็นที่สูงใกล้เส้นทางคมนาคม และมีบริเวณกว้างขวางมากกว่าที่ตั้งเดิม อีกทั้งไม่ไกลจากชุมชนมากเกินไปนัก จากนั้นจึงได้ก่อสร้างที่ว่าการอำเภอเป็นอาคารไม้ขึ้นในปี พ.ศ. ๒๔๙๖^[9]

ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระยา

วันที่ ๑ มกราคม พระพุทธศักราช ๒๔๖๗ พระเจ้าอยู่หัวกรุงสยามทรงมีพระบรมราชโองการดำรัสเหนือเกล้าฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานบรรดาศักดิ์แก่ข้าราชการในงานพระราชพิธีฉลองเฉลิมพระชนม์พรรษา ความว่า "กระทรวงมหาดไทย...ให้พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ ณหนองคาย) เปนพระยาวุฒาธิคุณ ตำแหน่งนายอำเภอจังหวัดอุดรธานี ถือศักดินา ๘๐๐..." โดยประกาศมาในราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔๑ น่า (หน้า) ๓๓๖๙ ^[10]

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๖) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานนามสกุลแก่ทายาทเจ้านายผู้ปกครองเมืองหนองคายว่า ณ หนองคาย ลำดับสกุลพระราชทานที่ ๑๑๘๑ เขียนเป็นอักษรโรมันว่า na Nongkhai ทรงพระราชทานนามสกุลนี้แก่พระอนุชาติวุฒาธิคุณ (แพ) นายอำเภอเมืองเพ็ญ เมืองอุดรธานี ปู่คือพระประทุมเทวา เจ้าเมืองหนองคาย บิดาคือ พระยาวุฒาธิคุณวิบุลยศักดิ์อรรคสุรินทร์มหินทรภักดี เจ้าเมืองหนองคาย ๑๗/๓/๑๓ ^[11]

มูลนิธิพระยาวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) และคุณหญิงบัวศรี ณ หนองคาย

มูลนิธิพระยาวุฒาธิคุณ (แพ ณ หนองคาย) และคุณหญิงบัวศรี ณ หนองคาย เป็นองค์กรสาธารณกุศลที่จัดตั้งขึ้นโดยทายาทบุตรหลานผู้สืบสกุลจากพระยาวุฒาธิคุณ (แพ) และเครือญาติของผู้ได้รับพระราชทานนามสกุล ณ หนองคาย จากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๖) โดยมีวัตถุประสงค์ที่สำคัญเพื่อส่งเสริมการศึกษา ศิลปะ และวัฒนธรรม อาทิ การจัดเวทีเสวนาวิชาการเชิงประวัติศาสตร์เกี่ยวกับการกำเนิดเมืองหนองคาย และเมืองหนองคายกับอาเซียน เนื่องในวาระการเข้าสู่ประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน ในปี พ.ศ. ๒๕๕๘ ^[12] ตลอดจนการช่วยเหลืองานการสาธารณกุศลต่างๆ เช่น บริจาคและสมทบทุนช่วยเหลือมูลนิธิมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย กรุงเทพมหานคร ประจำเดือน สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๕ เป็นต้น ^[13]