İtalik diller

Tarihsel dilbilimciler genel olarak; İtalyan Yarımadası'ndaki antik Hint-Avrupa dillerinin, ailenin diğer kollarına (örneğin Helenik'e) ait olarak tanımlanamayacaklarını ve ailenin tek bir koluna ait olduklarını düşündüler, Kelt ve Cermen dillerine benzer şekilde. Bu teorinin kurucusu Antoine Meillet'dir (1866-1936).^[7]

Bu üniter teori; Alois Walde, Vittore Pisani ve Giacomo Devoto gibi kişilerce eleştirildi. Onlar; Latin-Falisk ve Osko-Umbriya dillerinin, Hint-Avrupa'nın iki ayrı kolunu oluşturduğunu düşünüyordu. Bu görüş, 20. yüzyılın ikinci yarısında kabul görmeye başlamıştı ^[8] ancak Helmut Rix gibi bazı destekçileri daha sonradan fikri reddetmişti. Üniter teori, çağdaş bilimde baskın olmaya devam etmekte.^[9]

Aşağıdaki Michiel de Vaan (2008) tarafından önerilen sınıflandırma genellikle kabul edilir.^[10] Fakat bazıları yakın zamanda Venetçenin konumunu reddetmeye başladı.^[11]

• Ön-İtalik (veya Ön-İtalo-Venetçe)^[12][13]
  • Ön-Venetçe^[14]
    • Venetçe (MÖ 550 – MÖ 100)^[12]
  • Ön-Latin-Sabel^[12]
    • Latin-Falisk veya Latino-Faliskan^[12]
      • Erken Faliskçe (MÖ 7. yy. - MÖ 5. yy.)^[15]
        • Orta Faliskçe (MÖ 5. yy. - MÖ 3. yy.)^[15]
          • Geç Faliskçe (MÖ 3. yy. - MÖ 2. yy.), Latinceden yoğun bir şekilde etkilenmiştir.^[12]
      • Eski Latince (MÖ 6. yy. - MÖ 1. yy.)^[16]
        • Klasik Latince (MÖ 1. yy. – MS 3. yy.)^[16]
          • Geç Latince (MS 3. yy. – MS 6. yy.)^[16]
        • Halk Latincesi veya Vulgar Latince (MS 2. yy. – MS 9. yy.)^[17] MS 3. yy. - MS 8. yy. arasında Ön-Romenceye (Latin dillerinin atası olan Geç Halk Latincesinin yeniden oluşturulmuş haline) evrildi.^[18][19]
          • Latin veya Romen dilleri, en azından MS 9. yy.dan beri Latinceyle karşılıklı anlaşılabilir değiller, bugün hala konuşulan tek İtalik grubu^[20][21]
            • Gallo-Romen (MS 842'de tasdiklendi), İtalo-Dalmaçya (yaklaşık 960), Oksitan-Romen (yaklaşık 1000), İber-Romen (yaklaşık 1075), Reto-Romen (yaklaşık 1100), Sarduca (1102), Afrika Romen (soyu tükenmiş; en azından MS 12. yy.a kadar konuşuldu), Doğu Romen (1521)^[22]
    • Sabel veya Osko-Umbriya dilleri^[23][24]
      • Umbriyaca (MÖ 7. yy. - MÖ 1. yy.), Ekçe, Marsice ve Volskice gibi lehçeler dahil^[23][24]
      • Oskanca (MÖ 5. yy. - MÖ 1. yy.), Hernikçe, Kuzey Oskanca (Marrukince, Pelinyice, Vestince) ve Sabince (Samnitçe) dahil^[23][24]
      • Piken dilleri^[24]
        • Ön-Samnitçe veya Pre-Samnitçe (MÖ 6. yy. - MÖ 5. yy.)^[23]
        • Güney Pikence (MÖ 6. yy. - MÖ 5. yy.)^[23]
  • (?) Sikulca^[25][26]
  • (?) Lusitanca^[27][25]

Ön-İtalik dönemi

Ön-İtalik, muhtemelen Alplerin kuzeyindeki İtalik kabileleri tarafından konuşuldu. Özellikle Kelt ve Cermen dili konuşanlarla olan erken temaslar dilbilimsel kanıtlarla önerilir.^[4]

Bakkum; Ön-İtalik'i, kendi başına bağımsız bir gelişimi olmayan, Geç Ön-Hint-Avrupaca'dan Ön Latince ve Ön-Sabelceye kadar uzanan "kronolojik bir evre" olarak tanımlıyor. Meiser'ın MÖ 4000'den MÖ 1800'e tarihleri (Miken Yunancasından çok önce), kendi tarafından "herkesinki kadar iyi bir tahmin" olarak tanımlanıyor.^[28] Schrijver, bir Ön-İtalo-Kelt evresini tartışır; yaklaşık olarak MÖ 2. milenyumun birinci yarısında ya da ortasında konuşulduğunu;^[29] önce Kelt'in, sonra Venetçenin ve kalandan yani İtalik'ten Latin-Falisk ve Sabel'in ayrıldığını önermekte.^[30]

İtalik halklar muhtemelen, 2. milenyumun ikinci yarısı sırasında İtalyan Yarımadası'na doğru hareket ettiler, zamanla güney bölgelere de gittiler.^[4][5] Ancak arkeolojik ve dilbilimsel kanıtlar arasında kesin bir denklem kurulamasa da Ön-İtalik dili genellikle Terramare (1700–1150 BC) ve Proto-Villanovan (1200–900 BC) kültürleri ile ilişkilendirilir.^[4]

Demir Çağı'nda İtalya dilleri

Demir Çağı'nın başında (yaklaşık MÖ 700'de) Eğriboz'dan gelen İyonyalılar, Güney İtalya kıyıları boyunca koloniler kurdu.^[31] Fenikelilerden öğrendikleri, bugünki ismiyle Batı Yunan alfabesini getirdiler. İcat, bütün yarımadaya dilsel ve siyasi sınırlar boyunca hızlıca yayıldı. Yerel uyarlamalar (çoğunlukla harflerdeki küçük şekil değişimleri ve bazı harflerin atılıp eklenmesi), Eski İtalik alfabeleri ortaya çıkardı. Yazıtlar gösteriyor ki MÖ 700'de bölgede Hint-Avrupa'nın çeşitli kollarından diller ve çeşitli Hint-Avrupa dışı diller de dahil çok sayıda dil konuşuluyordu. Hint-Avrupa olmayanların en önemlisi, 10,000'den fazla yazıt ve bazı kısa metinlerle tasdiklenen Etrüskçedir. Etrüskçenin diğer bilinen herhangi bir dille bağlantısı bulunamadı ve halen daha olası kökeni hakkında bir ipucu bulunmamakta (Ege'deki Limni Adası'ndaki yazıtlar hariç). O dönemde bulunan diğer muhtemelen Hint-Avrupa olmayan diller; Alp bölgesindeki Retoca, bugünki Genoa'daki Ligurca (Liguryaca değil) ve Sardunya'daki bazı tanımlanamamış dillerdir. Bu diller, Latince üzerinde tespit edilebilir bir etki bırakmışlardır. Güney İtalya'da, Yunan kolonilerinde konuşulan en büyük dil - İyonca hariç - MÖ 6-5. yy.dan kalan yaklaşık 260 yazıttan bilinen Mesapçaydı. İki halk arasında bulunan seramikler ve metallerdeki arkeolojik bağlantıya ek olarak Mesapya ve İlirya kabileleri arasında tarihi bir bağlantı da bulunmaktadır ki bu da dilbilimsel bağlantının hipotezini güçlendirmiştir. Ancak İlirce yazıtlar, kişisel isim ve yer adlarından oluşmakta ve bu da, böyle bir hipotezi desteklemeyi zorlaştırmakta. Ayrıca Lusitancanın da İtalik dil grubuna dahil olabileceği de önerildi.^[27][32]

Latincenin zaman çizelgesi

Antik zamanlardaki Latince tarihinde, çeşitli dönemler bulunmaktadır:

• Arkaik (eski) dönemden geriye; MÖ 6-4. yy.dan kalma çeşitli yazıtlar, en eski kanunların parçaları, Salii'nin kutsal marşından parçalar, Arval Kardeşler'in marşı kalmıştır.
• Klasik öncesi dönemde (MÖ 3. ve 2. yy.) Edebi Latince (Plautus ve Teretius'un komedileri, Yaşlı Cato'nun tarım tezleri, bir dizi yazarın eserlerinden parçalar), Roma lehçesine dayanıyordu.
• Klasik Latincenin "altın" dönemi, MS 17'deki Ovidius'un ölümüne kadar sürdü^[33] (MÖ 1. yy., söz varlığının ve terminolojinin gelişimi, eski morfolojik eşillerin (dubletlerin) kaybı, edebiyatın çiçek açışı: Cicero, Caesar, Sallustius, Vergilius, Horatius, Ovidius).
• Klasik Latincenin "gümüş" dönemi, İmparator Marcus Aurelius'un MS 180'deki ölümüne kadar sürmüştür. Bu dönemde; Juvenalis'in, Tacitus'un Suetonius'un eserleri ve Petronius'un Satyricon'u görülür;^[33] fonetik, morfolojik ve yazım normları sonunda oluşturuldu.

Roma Cumhuriyeti'nin İtalyan Yarımadası'ndaki siyasi egemenliğini genişletmesiyle beraber Latince, diğer İtalik dillere baskın gelmeye başladı; bu diller, muhtemelen MS 1. yy.da bir noktada konuşulmayı bıraktılar. Halk Latincesinden Romen dilleri oluşmaya başladı.

Bu devletin gücünün büyümesiyle Latince, giderek Roma'nın ötesinde de yayıldı ve MÖ 4. ve 3. yy.da başlayarak diğer İtalik kabilelerin dillerinin, İlircenin, Mesapçanın ve Venetçenin yerine geçti. İtalyan Yarımadası'nın Romalılaştırması, MÖ 1. yy.a kadar Güney İtalya ve Sicilya hariç tamamlanmıştı, oralarda baskın dil Yunancaydı. Ligurcanın durumu tartışmalıdır.

İtalik dillerin kökenini ilgilendiren ana tartışma, Helenik dillerin kökeni hakkındaki tartımalara benzer^[34] fakat burada Miken Yunancası rolünü oynayacak bir "Erken İtalik" dilinden kayıt bulunmamakta.

İtalya'nın dilsel manzarası hakkında bildiğimiz her şey; yaklaşık MÖ 700'e doğru alfabenin yarımadaya yayılmasından sonra yazılmış olan yazıtlardan ve yüzyılllar sonrasındaki Yunan ve Romalı yazarların eserlerinden gelmekte. En eski örnekler MÖ 7. yy.dan, Umbriyaca ve Faliskçe yazıtlardan geliyor. Alfabelerinin, Etrüsk alfabesinden türediği açıkça görülüyor.. Bu zamandan önce konuşulan diller hakkında güvenilir kaynak bulunmamakta. Yer adlarına bakarak bazı tahminler yapılabilir ama doğrulanamazlar.

Eski İtalik diller ve Hint-Avrupaca arasındaki ara evrelerin bulunacağının garantisi yok. Haliyle İtalik diller, İtalya'nın dışında mı oluştu yoksa İtalya içinde Hint-Avrupacanın ve diğer etkenlerin asimilasyonu ile mi gelişti sorusu cevapsız kalmaya devam ediyor.^[35]

Bazı dilbilimci ve tarihçilere göre Hint-Avrupa'nın "İtalik" kolu diye bir şey yok, yani İtalik dillere ayrılan bir Ön-İtalik dili yoktu. Domenico Silvestri^[36] ve Helmut Rix^[37] gibi bazı dilbilimciler; ortak bir Ön-İtalik dilinin yeniden oluşturulamayacağını çünkü (1) fonolojik sisteminin tutarlı fonetik değişimlerle Latince ve Osko-Umbriya dillerinin sistemlerine dönüşmüş olabileceğini, (2) fonolojisi ve morfolojisinin tutarlı bir şekilde Ön-Hint-Avrupacadan evrilmiş olabileceğini söylediler. Fakat Rix sonradan fikrini değiştirdi ve İtalik'i dil grubu (ailesi) olarak tanıyanlardan biri oldu.

Bu dilbilimciler; İtalya'daki 1. milenyum Hint-Avrupa dillerinin atalarının iki veya daha fazla farklı dil olduğunu, uzak bir zamanda Hint-Avrupacadan ayrı ayrı evrildiklerini ve Avrupa'ya muhtemelen farklı çağlarda ve farklı rotalarla girdiklerini öneriyorlar. Bu görüş; kısmen, tarih öncesinde ortak bir İtalik anayurdu tanımlamanın veya bu dillerin gelmiş olabileceği "Yaygın İtalik", "Ön-İtalik" gibi atasal bir dili yeniden oluşturmanın zorluğundan kaynaklanıyor. Dilleri bağlayan bazı ortak özellikler bir dil birliği (sprachbund) fenomeninden ibaret olabilir,^[38] İtalo-Kelt'in en çok kabul gören versiyonunda olduğu gibi.

Roma öncesi İtalik dillerin genel ve spesifik özellikleri:

• Fonetikte: Oskanca (Latince ve Umbriyaca kıyasla); rotasizm yokluğunda, ıslıklı seslerin yokluğunda ve kt > ht değişiminde eski ikili ünlülerin (ai, oi, ei, ou) tüm konumlarını korudu. Hint-Avrupa *kʷ ve *gʷ seslerinde farklılıklar oluştu (Latince qu ve v, Oskanca p ve b). Genizsil ünsüz öncesindeki s sesi korundu ve Hint-Avrupa *dh ve *bh, f sesine dönüştü. İç ses düşmesine (syncope) ve vurgusuz hecelerdeki ünlülerin indirgenmesine yol açan başlangıç vurgusu oluştu (Latincede bu, tarihi dönemde yeniden oluşturulmuştu).
• Sözdizimde: Birçok benzeşme görülür. Osko-Umbriya'da; kişisiz yapılar, parataksis (art arda sıralılık), kısmi tamlayan, geçici tamlayan ve tamlayan ilişkileri daha sık kullanılır.

Fonoloji

İtalik dillerin en ayırt edici özelliği Ön-Hint-Avrupaca ötümlü soluklu patlamalılarının gelişimidir.^[39] Başlangıç konumunda *bʰ-, *dʰ- ve *gʷʰ- /f-/'de birleşirken *gʰ- > /h-/ olmuştur. Latincede ise bazı durumlarda *gʰ- > /w-/ ve /g-/ değişimleri yaşanmıştır.^[40]

Orta konumda; tüm ötümlü soluklu patlamalılarının Latincede uzak bir karşılığı vardır, öncesinde genizsil varsa -*gʰ- ve *gʷʰ- için de farklı karşılıklar vardır. Osko-Umbriya dilleri, başlangıç konumunda genellikle aynı karşılıklara sahiptirler fakat Umbriyaca, öncesinde genizsil olmasına göre farklı bir değişim göstermekte, aynı Latince gibi. Ötümlü soluklu patlamalılar, Ön-İtalik'te büyük ihtimalle *-β-, *-ð-, *-ɣ- ve *-ɣʷ- ara evresini geçirdiler.^[41]

Ötümsüz ve normal ötümlü patlamalılar (*p, *t, *k, *kʷ; *b, *d, *g, *gʷ); Latincede, *gʷ > /w/ değişimi hariç değişmeden kaldı. Osko-Umbriya'da dudaksıl artdamaksıllar (*kʷ ve *gʷ), dudaksıl patlamalılara (/p/ ve /b/) dönüştü. Örneğin Oskanca pis (kim), Latince quis; bivus (canlı, yalın çoğul), Latince vivus.^[45]

Dil bilgisi

Dil bilgisinde, Osko-Umbriya ve Latin-Falisk dilleride paylaşılan basitçe üç yenilik bulunmaktadır:

• Bitmemiş isteme kipindeki *-sē- eki (3. tekil bitmemiş dilek kipinde Oskanca fusíd ve Latince foret, ikisi de *fusēd'in türevleri)^[46]
• Bitmemiş haber kipindeki *-fā- eki (Oskanca fufans 'onlardı, ing. they were', Latincede bu ek -bā- olmuştur, ör. portabāmus 'taşıdık')
• Sıfat-fiil (gerundif) eki *-ndo- (Latince operandam 'inşa edilecek, edilmesi gereken (şey)'; Osko-Umbriya'da ek bir değişim vardır -nd- > -nn-, Oskanca úpsannam 'inşa edilecek, edilmesi gereken (şey)', Umbriyaca pihaner 'saflaştırılacak, saflaştırılması gereken (şey)')^[47]

Bu paylaşılan değişimler, diğer yazarların sorguladığı İtalik grubunun lehine olan ana argümanlardan biridir.

Sözlüksel kıyaslama

Hint-Avrupa dilleri arasında İtalik, Kelt ve Cermen dillerinin leksikonları büyük bir oranda ortaktır ki bunlar Helenik dillerle beraber Hint-Avrupa'nın geleneksel "centum" kolunu oluştururlar.

Aşağıdaki tablolarda bazı İtalik diller arasında yapılan sözlüksel kıyaslamalar yer almaktadır:^[48][49]

Yıldız işareti, doğrudan bir yazıtta bulunmayan ve dolaylı dilsel kanıtlara dayanarak yeniden oluşturulan biçimleri ifade ediyor.

Ön-Hint-Avrupaca açısından bakıldığında İtalik diller oldukça tutucudur. Fonolojide İtalik diller centum dilleridir, öndamaksılları artdamaksıllarla birleştirirler fakat dudaksıl artdamaksılları ayırırlar. Morfolojide İtalik diller; isim ve sıfatlarda 6 durum (yalın, belirtme, tamlayan, yönelme, ayrılma, seslenme) ve yedincisinden (bulunma) izler barındırır ancak hem isimde hem de fiilde çiftlik (dual) kaybolmuştur. Morfolojik yenilikler ve ortak sözlük birimleri göz önüne alındığında İtalik, en fazla Kelt ve Cermen ile benzerlik göstermektedir, ortak sözlük karşılıklarının bir kısmı Baltık-Slav'da da bulunmaktadır.^[50]

P-İtalik ve Q-İtalik dilleri

Kelt dillerine benzer şekilde İtalik diller de, Ön-Hint-Avrupaca *kʷ sesinin karşılığına göre P- ve Q- diye kollara ayrılmaktadır. Osko-Umbriya dillerinde *kʷ > p değişimi olurken, Latin-Falisk dillerinde ses korunmuştur.^[51]

• İtalikler
• Latin dilleri
• Hint-Avrupa dil ailesi

• TM Texts Italic 10 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. A list of all Italic texts in Trismegistos.
• Michael de Vaan (2008) Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages p. 826, Leiden Indo-European Etymological Dictionaries Series, Brill Academic Publishers (archived 17 June 2013) – part available freely online
• "Tree for Italic". Linguist List, Eastern Michigan University. 2010. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2010. 
• "A Glossary of Indo-European Linguistic Terms". Institut für deutsche Sprache und Linguistik. 2009. 4 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2009. 
• "Languages and Cultures of Ancient Italy. Historical Linguistics and Digital Models 10 Temmuz 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Project fund by the Italian Ministry of University and Research (P.R.I.N. 2017)