Devoniyen
Devoniyen, Paleozoyik Zaman içinde 419,2 milyon yıl önce sonlanan Silüriyen'den, 358,9 milyon yıl önce Karbonifer'in başlangıcına kadar süren jeolojik bir dönem ve sistemdir.[9] Bu döneme ait kayaçların ilk olarak incelendiği yer olan İngiltere'nin Devon bölgesine atfen adlandırılmıştır.
| Devoniyen | ||
|---|---|---|
419,2 - 358,9 myö | ||
 Geç Devoniyen sırasında Dünya (yaklaşık 370 myö) | ||
| Kronoloji | ||
2018 itibarıyla Devoniyen'in Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'na göre alt bölümleri.[4] Dikey eksen ölçeği: milyon yıl önce. | ||
49°51′18″N 13°47′31″E / 49.8550°K 13.7920°D
43°33′20″N 3°21′26″E / 43.5555°K 3.3573°D
Kara yaşamının ilk dikkate değer adaptif yayılımı Devoniyen Dönemi'nde gerçekleşti. Serbest spor taşıyan damarlı bitkiler, kara üzerinde yayılmaya başlayarak kıtaları kaplayan geniş ormanlar oluşturdu. Devoniyen'in ortasına gelindiğinde, birkaç bitki grubu evrimleşerek yapraklar ve gerçek kökler geliştirmişti. Dönemin sonuna gelindiğinde ilk tohumlu bitkiler ortaya çıkmaya başladı. Ordovisiyen Dönemi'nden itibaren kara yaşamına geçmeye başladıklarından beridir çok bacaklılar, örümceğimsiler ve altı bacaklılar gibi eklem bacaklı grupları da Devoniyen başlarında belli başlı özelliklere sahip olur hâle geldiler.
Balıklar bu dönemde dikkate değer derecede çeşitlendiler ve bu sebeple Devoniyen sıklıkla "Balıkların Çağı" olarak adlandırılmaya başlandı. Zırhlı balıklar hemen hemen bilinen her su ortamında baskın hâle gelmeye başladı. Tüm dört uzuvlu omurgalıların (dört üyeliler) ataları, güçlü pektoral ve pelvik yüzgeçleri giderek bacaklara evrimleşerek karada yürümeye adapte olmaya başladı. Fakat bu bacaklar, Geç Karbonifer'e kadar tam olarak gelişmedi.[10] Okyanuslarda, ilkel köpek balıkları Silüriyen ve Geç Ordovisiyen'e göre daha yaygın hâle geldi.
Yumuşakçaların bir alt sınıfı olan ammonitler, ilk kez ortaya çıktı. Trilobitler, yumuşakça benzeri brakiyopodlar ve büyük mercan resifleri hâlâ yaygındı. Yaklaşık 375 milyon yıl önce başlayan Geç Devoniyen yok oluşu,[11] deniz yaşamını ağır bir şekilde etkileyerek tüm zırhlı balıkların ve Proetida takımından bazı türler dışında bütün trilobitlerin neslinin tükenmesine sebep oldu.
Devoniyen paleocoğrafyası, güneyde Gondvana süperkıtası, kuzeyde daha küçük Sibirya kıtası ve doğuda orta büyüklükteki Lavrusya kıtası tarafından belirleniyordu. Bu dönemde gerçekleşen ana tektonik olaylar arasında Reyik Okyanusu'nun kapanarak yok olması, Güney Çin'in Gondvana'dan ayrılması ve buna bağlı olarak Tetis Okyanusu'nun genişlemesi yer alır. Lavrusya ve Gondvana'nın birbirine yaklaşmasıyla Devoniyen'de birkaç dağ oluşumu yaşandı. Bunlar Kuzey Amerika'daki Akadiyen Orojenezi ve Avrupa'daki Variskan Orojenezi'nin başlangıcı da dahil olmak üzere, Geç Paleozoyik'te Pangea'nın oluşumundan önce gerçekleşen çarpışmalardı.
Kelime kökeni ve tarih
Bu jeolojik dönem, adını İngiltere'nin güneybatısında bir şehir olan Devon'dan almıştır. Burada 1830'larda bölge geneline dağılmış olarak bulunan kayaçların yaşı ve yapısı hakkında yapılan bir tartışma, sonunda jeolojik zaman cetveline Devoniyen Dönemi'nin eklenmesiyle çözülmüştür. Büyük Devoniyen Tartışması, ana olarak Roderick Murchison ile Adam Sedgwick'in karşısında George Bellas Greenough ve Henry De la Beche'nin olduğu ve tarafların birbirlerinin argümanlarına karşı argümanlar sunduğu yoğun bir tartışmaydı. Murchison ve Sedgwick tartışmayı kazandılar ve ortaya koydukları döneme Devoniyen Sistemi adını verdiler.[12][13]
Devoniyen Dönemi, Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'na göre 419,2 milyon yıl önce Silüriyen Dönemi'nin sonlanmasıyla başlar ve 358,9 milyon yıl önce Karbonifer Dönemi'nin başlamasıyla sonlanır.[12]
İklim
Devoniyen nispeten sıcak bir dönemdi ancak Erken ve Orta Devoniyen sırasında kayda değer buzullar var olmuş olabilir.[14] Ekvator ve kutuplar arasındaki sıcaklık farkı günümüzde olduğu kadar fazla değildi. Hava günümüze kıyasla oldukça kuraktı ve çoğunlukla en kurak yer ekvator bölgesiydi.[15]
Paleocoğrafya
Devoniyen Dönemi'nde Dünya'da birçok kıta ve çeşitli büyüklükte okyanus havzaları vardı. En büyük kıta olan Gondvana, tamamen Güney Yarımküre'de bulunuyordu. Gondvana, günümüzde Güney Amerika, Afrika, Avustralya, Antarktika ve Hindistan'ın tamamı ve bunların yanı sıra Kuzey Amerika ve Asya'nın küçük parçalarının birleşimine karşılık gelir. İkinci en büyük kıta olan Lavrusya, Gondvana'nın kuzeybatısındaydı ve günümüzde Kuzey Amerika ve Avrupa'nın büyük bir kısmına karşılık gelmektedir. Lavrusya'nın doğusunda ve Gondvana'nın kuzeyinde, Avrupa ve Asya'nın bazı bölgelerine karşılık gelen çeşitli küçük kıtalar, kıta parçaları ve mikrolevhalar mevcuttu. Devoniyen Dönemi, Lavrusya ve Gondvana gibi kıtaların birbirine yaklaştığı ve tektonik faaliyetlerin yaşandığı bir dönemdi.[16][17]
Dünya çapında deniz seviyeleri yüksekti ve karaların büyük bir kısmı tropik resif canlılarının yaşadığı sığ denizlerin altında bulunuyordu. Büyük "dünya okyanusu" Panthalassa, Kuzey Yarımküre'nin büyük bir kısmını ve aynı zamanda Gondvana'nın doğusunda ve Lavrusya'nın batısında geniş bölgeleri kaplamaktaydı. Diğer küçük okyanuslar Paleo-Tetis Okyanusu ve Reyik Okyanusu'ydu.[16][17]
Yaşam
Deniz biyotası
Spindle diagram for the evolution of vertebrates
Devoniyen'de deniz seviyeleri genellikle yüksekti. Deniz faunasına bryozoa,[19] çeşitli ve bol miktarda brakiyopodlar,[20] hakkında az şey bilinen hederellidler,[21] mikrokonkidler[19] ve mercanlar hâkimdi.[22][23] Zambak benzeri krinoidler (çiçeklere benzerliklerine rağmen birer hayvandırlar) bol miktarda bulunuyordu ve trilobitler hâlâ yaygındı. Çift kabuklular derin sularda ve dış kıta sahanlığı ortamlarında yaygınlaştı.[24] İlk ammonitler de Erken Devoniyen Dönemi sırasında veya biraz öncesinde, yaklaşık olarak 400 milyon yıl önce ortaya çıktı.[25]
Resifler
Günümüzde kuzeybatı Avustralya'nın Kimberley Havzası'nda bulunan, artık kurumuş olan bir set resifi, eskiden bir Devoniyen kıtasını çevreliyordu ve 350 km (220 mil) uzunluğa sahipti.[26] Resifler genellikle deniz seviyesine yakın dalgalara dayanıklı yapılar oluşturabilen ve karbonat salgılayan çeşitli organizmalar tarafından meydana getirilir. Modern resifler esas olarak mercanlar ve kalkerli algler tarafından oluşturulmuş olsa da, Devoniyen resifleri ya çoğunlukla ototrof siyanobakteriler tarafından oluşturulan mikrobiyal resiflerdi ya da mercan benzeri stromatoporoidler ile tabulata mercanları ve kıvrımlı mercanlar tarafından meydana getirilen mercan ve stromatoporoid karışımı resiflerdi. Erken ve Geç Devoniyen'in daha sıcak koşullarında deniz seviyesine yakın bölgelere mikrobiyal resifler hâkim olurken, iklimi daha serin olan Orta Devoniyen'de mercan-stromatoporoid resifleri hâkim oldu.[27]
Kara biyotası
Devoniyen Dönemi'ne gelindiğinde, canlılar zaten karaların kolonileşme sürecindeydi. Silüriyen'deki yosun ormanları ile bakteri ve alg örtüleri, dönemin başlarında ilkel köklü bitkilerle birleşerek akarlar, akrepler, trigonotarbidler[28] ve çok bacaklılar gibi eklembacaklıları (her ne kadar eklembacaklılar karada Erken Devoniyen'den çok daha önce ortaya çıkmış olsa da[29] ve Protichnites gibi fosillerin varlığı, amfibi eklembacaklıların Kambriyen kadar eski bir dönemde ortaya çıkmış olabileceğini düşündürse de) barındıran ilk stabil toprakları meydana getirdiler. Bu dönemin başlangıcındaki en büyük kara canlısı, 8 metreden (26 ft) daha uzun olan, muhtemelen büyük bir mantarın baş ve gövdesi,[30] yuvarlanmış bir ciğer otu[31] veya belirsiz özelliklere sahip başka bir canlı olan[32] ve hakkında pek bir şey bilinmeyen Prototaxites'ti. Bu canlı, Devoniyen'in başlarında alçak ve halıya benzer bitki örtüsünün üzerinde yükselmekteydi. Ayrıca ilk olası böcek fosilleri yaklaşık 416 milyon yıl önce, Erken Devoniyen'de ortaya çıktı. En eski dört üyelilere ilişkin kanıtlar, Orta Devoniyen sırasında denizlerdeki karbonat platformu/sahanlığı içindeki sığ lagün ortamlarında bulunan iz fosilleridir[33] ancak bu izler gerçekten dört üyelilere ait olup olmadığı sorgulanmış ve bunların balıkların bıraktığı birer beslenme izi (Piscichnus) olduğu da ileri sürülmüştür.[34]
Karaların yeşillenmesi
Pek çok Erken Devoniyen bitkisinin, mevcut bitkiler gibi gerçek kökleri veya yaprakları yoktu, ancak bu bitkilerin çoğunda damar dokusu olduğu görülmektedir. Drepanophycus gibi ilk kara bitkilerinden bazıları muhtemelen vejetatif yolla ve sporlar yoluyla yayıldı.[35] Cooksonia gibi en eski kara bitkileri, uçlarında sporangia bulunan, yapraksız, dikotom eksenlerden oluşuyordu. Genellikle çok kısa boylu olan bu bitki, birkaç santimetreden pek fazla büyümüyordu.[36] Yaklaşık 400 milyon yıllık Armoricaphyton chateaupannense fosilleri, bilinen en eski odunsu dokuya sahip bitkilerdir.[37] Orta Devoniyen'e gelindiğinde, ilkel bitkilerden oluşan çalı benzeri ormanlar mevcuttu; likofitler, at kuyruğu, eğrelti otları ve progimnospermler gelişti. Bu bitkilerin çoğunun gerçek kökleri ve yaprakları vardı ve birçoğu uzun boyluydu. Bilinen en eski ağaçlar, Orta Devoniyen'de ortaya çıktı.[38]
Wisconsin'de bulunmuş Orta Devoniyen'den kalma bir likopod dalı
Wisconsin'de bulunmuş Orta Devoniyen'den kalma bir ağaç kabuğu (tahminen Cladoxylopsida grubuna aittir)
Hayvanlar ve ilk topraklar
İlkel eklem bacaklılar bu çeşitlenmiş karasal bitki örtüsü yapısıyla birlikte evrimleşti. Böceklerin ve tohumlu bitkilerin gelişen karşılıklı bağımlılığı, tanınabilir derecede günümüze benzerlik göstermeye ilk kez Geç Devoniyen Döneminde başladı. Toprakların ve bitkilerin kök sistemlerinin gelişimi, muhtemelen erozyon ve tortu birikiminin hızı ve düzeninde değişikliklere yol açmıştır. Birçok hayvanı barındıran kara ekosisteminin evrimi, ilk omurgalıların karada yaşayabilmesinin yolunu açtı. Devoniyen'in sonuna gelindiğinde eklembacaklılar karada yaygın görülen canlılar hâline gelmişti.[39]
Galeri
Dunkleosteus gezegenimizde var olmuş en büyük zırhlı balıklardan biridir ve Geç Devoniyen sırasında yaşamıştır
Wisconsin'de bulunmuş ve Orta Devoniyen'den kalma Eastmanosteus pustulosus'un alt çenesi
Wisconsin'de bulunmuş ve Orta Devoniyen'den kalma bir lob yüzgeçli balık olan Onychodus'un dişi
Köpekbalığına benzeyen Cladoselache, erken deniz tetrapodomorfu olan Eusthenopteron dahil olmak üzere birkaç lob yüzgeçli balık ve 1905 tarihli bir tabloda resmedilen bir zırhlı balık olan Bothriolepis
Wisconsin'de bulunmuş ve Orta Devoniyen'den kalma Melocrinites nodosus spinosus, dikenli ve saplı bir deniz zambağıdır
Ohio'da bulunmuş Devoniyen'den kalma kendi içine sarılmış fakopid bir trilobit
Ohio'da bulunmuş Devoniyen'den kalma bayağı tabulata mercanı Aulopora - brakiyopod kapakçığını kaplayan koloninin görünümü
New York'ta bulunmuş ve Orta Devoniyen'e tarihlenen Tropidoleptus carinatus, orthid bir brakiyopoddur
New York'taki Kashong Şeyli'nde bulunmuş ve Orta Devoniyen'e tarihlenen bir Pleurodictyum americanum
Michigan'da bulunmuş Devoniyen'den kalma bir hederlloidin SEM görüntüsü (en büyük tüpün çapı 0,75 mm'dir)
Ohio'da bulunmuş ve Devoniyen'den kalma bir hederelloid kolonisi için konakçı substrat görevi gören spiriferid bir brakiyopod
Prototaxites, 8 metrelik bir mantar cinsidir
Kaynakça
Dış bağlantılar
- "Jeolojik Devirler: Devoniyen". web.archive.org. 26 Haziran 2006. 26 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2021.