Al-Andalus

Al-Andalus ^{[lower-alpha 1]} (arabcha: الأَنْدَلُس) Pireney yarim orolining musulmonlar boshqaradigan hududi hisoblanadi Ushbu atamani zamonaviy tarixchilar hozirgi Ispaniya va Portugaliyadagi sobiq islom davlatlari uchun qoʻllashadi. ^[1] Oʻzining eng katta geografik qismida yarim orolning ulkan hajmini ^{[2] [3] [4]} va hozirgi Fransiya janubidagi Septimaniyaning bir qismini (8-asr) egallagan. Taxminan 100 yil davomida, 9-asrdan boshlab 10-asrgacha bõlgan davrda, al-Andalus oʻz mavjudligini Fraxinetumdan Alp togʻlarigacha bir qator reydlar bilan kengaytirdi. ^{[5] [6] [7]} Bu nom 711 va 1492 yillar orasidagi turli vaqtlar mobaynida ushbu hududlarni nazorat qilgan turli musulmon ^{[8] [9]} shtatlarini tasvirlaydi. Bu chegaralar boshida nasroniy Reconquista tomonga oʻzgardi, ^{[8] [9] [10]} shunday sõng janubga va nihoyat Granada amirligiga qisqardi.

Musulmonlar Ispaniyani bosib olgandan keyin, al-Andalus, oʻsha paytdagi eng yuqori darajada, zamonaviy Andalusiyaga xos bõlgan beshta maʼmuriy birlikka boʻlingan; Kastiliya va Leon ; Navarre, Aragon, Kataloniya ; Portugaliya va Galisiya ; va Oksitaniyaning Languedok-Russillon hududlari. ^[11]

Siyosiy hudud sifatida u xalifa al-Valid I (711–750) taklifi bilan Umaviylar xalifaligining viloyatini tashkil etdi;bundan sõng ketma-ket Kordova amirligi (tax. 750 – 929); Kordova xalifaligi (929–1031); Kordova xalifaligidan sõng paydo boʻlgan taifa qirolliklari (1009—1110); Almoravid imperiyasi (1085–1145); ikkinchi taifa davri (1140–1203); Almohod xalifaligi (1147–1238); uchinchi taifa davri (1232–1287); va nihoyat Granada Nasrid amirligi (1238–1492)tashkil etildi

Kordova xalifaligi hukmronligi davrida al-Andalus ilm markazi bõlgan. Yevropada ikkinchi eng yirik shahar Kordova shahri hisoblanib Oʻrta er dengizi havzasi, Yevropa va islom olamidagi yetakchi madaniy va iqtisodiy markazlardan biriga aylanib ulgurgan. Islom va Gʻarb ilm-fanining ilgʻor yutuqlari Al-Andalusdan kelgan, xususan trigonometriya (Jobir ibn Aflah), astronomiya (Az-Zarqaliy), jarrohlik (Az-Zahraviy), farmakologiya (Ibn Zuhr), ^[12] va agronomiya (agronomiya) shu kabi qator katta yutuqlar shular jumlasidandir. Ibn Bassal va Abu l-Xayr al-Ishbiliy). Al-Andalus Yevropa va Oʻrta yer dengizi atrofidagi hududlar uchun yirik taʼlim markazi, shuningdek, islom va nasroniy dinlari oʻrtasidagi madaniy va ilmiy almashinuv markaziga aylandi. ^[12]

Xristianlar va yahudiylar davlatga jizya deb ataluvchi maxsus soliq soligʻi tõlashgan, buning evaziga esa oʻz diniga amal qilishda ichki muxtoriyatni taʼminlagan va musulmon hukmdorlar tomonidan bir xil darajada himoyalangan. Tinch-totuv yashash sababli ularning iqtisodiy va ijtimoiy kengaya boshlagan. Musulmonlar tomonidan boshqariladigan yurtda yashovchi musulmon boʻlmaganlar zimmiylar edi. ^[13]

Al-Andalus oʻzining koʻp yillik tarixi davomida shimoldagi xristian qirolliklari bilan ziddiyatga kelib qolishgan. Umaviylar xalifaligi davri tugatilgandan keyin al-Andalus kichik taifa davlatlari va knyazliklariga parchalanib ketdi. Alfonso VI boshchiligida kastiliyaliklarga xristianlarning hujumlari kuchaydi. Almoravid imperiyasi bunga aralashib, mintaqaga nasroniylarning hujumlarini qaytardi, buning natijasida zaif Andalusi taifa hukmdorlarini va al-Andalusni bevosita Almoravid hukmronligi ostida agʻdardi. Keyingi bir yarim asrlarda al-Andalus Marrakeshda joylashgan Almoravidlar va Almohadlar musulmon imperiyalarining viloyatiga aylantirildi.

Natijada, Pireney yarim orolining shimolidagi xristianlar janubdagi musulmon davlatlari ustidan gʻalaba qozondi. 1085-yilda Alfonso VI Toledo shahrini egallab oldi, buning oxibatida esa musulmonlar qudratining pasayishini boshladi. 1236-yilda Kordova qulashi sababli janubning katta qismi tez fursatda nasroniylar hukmronligiga oʻtdi va Granada amirligi ikki yildan soʻng Kastiliya qirolligining irmoqli davlatiga aylandi. 1249-yilda Portugaliya rekonkistasi Afonso III tomonidan Algarveni zabt etish bilan tugallandi sõngra Granada Pireney yarim orolidagi oxirgi musulmon davlati sifatida qolib ketdi. Vanihoyat, 1492-yil 2-yanvarda ^[14] Amir Muhammad XII Granada amirligini Kastiliya qirolichasi Izabella I ga topshirib, yarimorolning xristian rekonkistasini yakunladi.