Mehmed Akif Ersoy

Mehmed Akif Ersoy 1873-yilning dekabr oyida Istanbulga qarashli Fotih tumanidagi Sarigoʻzal mahallasida dunyoga kelgan. Ammo otasi oʻsha paytlarda Bayramich tumanida imomlik qilib kelganligi uchun Ersoyning tugʻilgan yeri hujjatlarda Bayramich sifatida qayd qilingan^[3]. Onasi asli buxorolik boʻlgan lekin, keyinchalik Anaduluga koʻchib oʻtgan bir oilaning qizi Omina xonimdir. Alban millatiga mansub boʻlgan otasi asli Kosovaning Ipakli shaharchasida tugʻilgani uchun unga Ipakli Tohir Afandi deb murojaat qilishadi. Mehmed Tohir Afandi oʻgʻliga Abjad hisobi boʻyicha Ragif deb ism qoʻyadi(Hijriy 1290-yilga toʻgʻri keladi). Otasining oʻlimiga qadar Ragif ismidan foydalansa ham, onasi va doʻstlarining unga Akif deb murojaat qilganligi tufayli Ragifga koʻproq bu ism maʼqul keladi. Keyinchalik bu ismdan keng foydalanadi^[4]. Bolaligi asosan Sarigoʻzaldagi uyida oʻtadi. Nuriya ismli singlisi ham bor.1913-yilning 6-mart kuni eʼlon qilingan „Uch miyasiz boshning dardiga uch million xalqim“ deb boshlanadigan sheʼrida „Buni mendan eshitingiz, menki, ha, Arnavut (alban)man… Boshqa hech narsa demayman… Ana, mening parishon yurtim!“ misralarida oʻzining bir alban ekanligiga ishora qiladi.

Konstitutsiyaviy tuzum eʼlon qilingan vaqtda Mehmed Akif davlat tashkilotida mudir yordamchisi boʻlib ishlab kelayotgan edi. U ayni paytda Abdulhamid ll istibdodiga qarshi qattiq muxoliflik qilganlardan biridir. Hatto Abdulhamidni har koʻrganida „koʻngli aynishini“ xotiralarida yozib qoldirgan^[5][6]. Meshrutiyat eʼlon qilinganidan keyin doʻsti Fotih Hojaning tavsiyasiga koʻra oʻn bir doʻsti bilan „Ittihod va taraqqiy jamiyati“ga aʼzo boʻlib kiradi. Mehmed Akif bu jamiyatga aʼzo boʻlish uchun qilinadigan qasam ichish marosimida „Jamiyatning butun amirlariga soʻzsiz boʻysinaman“ deyishdan bosh tortadi. Va buni „Faqat yaxshi va toʻgʻri qarorlariga“ shaklida oʻzgartirishga erishadi^[7].

Meshrutiyat eʼlonidan keyin Mehmed Akif matbaa faoliyatidagi dastlabki qadamlarini tashlaydi. 1908-yilda chiqarilgan „Sirati Mustakim“ gazetasida bosh muharrir boʻlib ishlaydi. Gazetaning birinchi nashrida „Fotih jomesi“ sheʼri eʼlon qilinadi. 1912-yildan boshlab esa „Sebil-ur Rishad“ gazetasi chiqa boshlaydi. Mehmed Akifning deyarli barcha sheʼrlari shu gazetada eʼlon qilinadi.1910-yilda yuz bergan Albaniyadagi qoʻzgʻolon Mehmed Akifni qattiq xafa qiladi. U roʻy berishi mumkin boʻlgan mudhish voqealarni oldindan sezgandi. Bolqon hududlarining ajralib chiqishiga qarshi nimadir qilish kerakligini taʼkidlab keladi. Ammo Bolqon urushlari roʻy bergach, qattiq tushkunlikka tushib qoladi. Akif nima boʻlganda ham Usmonli davlatida tugʻilib oʻsgan bir inson edi. 1914-yil ikki oylik sayohatga chiqib, Misr va Madinaga boradi. Misrga sayohatini „Al Uskudar“ nomli sheʼrida taʼriflab oʻtadi.

Birinchi jahon urushidan keyin Usmonli davlati deyarli bosib olinadi. Shundan soʻng Mehmed Akifning Istanbulda yashashi va qolishi uchun toʻsiqlar paydo boʻla boshlaydi. Istanbuldan chiqib ketgan Akif Anaduluga yoʻl oladi. Anaduluda ozodlik kurashini boshlab yuborgan Mustafa Kamol Poshsho „Sebil-ur Rishad“ gazetasini chiqarishi uchun Akifni Anqaraga taklif qilgan edi.^[8] Mehmed Akif Turkiyaning ozodlik kurashida muhim rol oʻynaydi. Koʻniyo va Kastamanu kabi viloyatlarda xalqni ozodlik kurashiga chorlash uchun tashviqotlar qiladi. Gazetasida maqolalar eʼlon qilib, Diyorbakir kabi viloyatlarga tarqatadi. Akif yozgan maqolalarning taʼsiri kuchli boʻlgani uchun uning gazetalari Sovet davlatiga kirishi taʼqiqlab qoʻyiladi. Anqaradagi Tajeddin dargohida yashab turgan yeri hozirgi kunda „Mehmed Akif Ersoy uy muzeyi“ sifatida foydalanishga topshirilgan.

U vaqtda taʼlim vaziri boʻlib ishlab kelgan Hamidulloh Suphibeyning iltimosiga binoan Akif milliy madhiyani yozish boʻyicha tashkillashtirilayotgan musobaqaga qatnashishga rozilik beradi. Ammo musobaqa gʻolibligi uchun qoʻyilgan 500 liralik mukofot pulini eshitgach, musobaqaga qatnashishdan bosh tortadi. Doʻstlari oʻrtaga tushib, uni bu musobaqaga qatnashishga koʻndirishadi. 1921-yil 17-fevral kuni yozib tugatilgan bu milliy madhiya 12-mart kuni, soat 17:45 da milliy madhiya sifatida eʼlon qilinadi. Akif mukofot sifatida berilgan 500 lirani urushda askarlar uchun kiyim tikkan va bolalarga taʼlim berib kelgan „Dur-ul Mesai“ vaqfiga topshiradi^[9].

Mehmed Akif 1922-yilda sogʻligʻini sabab qilib koʻrsatib, millat vakili (deputatlik) lavozimidan isteʼfoga chiqadi. Mustafa Kamol Poshsho bilan baʼzi masalalarda kelisha olmagan Mehmed Akif Misrga ketib qoladi^[10]. Misrda turkcha darslar berish bilan bir qatorda Qur’onni turkchaga tarjima ham qilish ishlariga hissa qoʻshadi^[11]. Qohiradagi Jamiat ul Misiriya Universitetida turk tili va adabiyotidan dars beradi.(1925-1936)

Sirroz kasalligiga chalingan Mehmed Akif davolanish uchun 1936-yilning 17-iyun kuni Istanbulga qaytib keladi. Ammo koʻp oʻtmay ahvoli ogʻirlashadi va 1936-yilning 27-dekabr kuni vafot etadi. Hozirda qabri Edirnekapidagi shahidlik qabristonida joylashgan. Turkiya hukumati qarori bilan 2011-yil Turkiyada Mehmed Akif Ersoy yili deb eʼlon qilinadi.