Zaynab bint Ali
Zaynab bint Ali (arabcha: زَيْنَب بِنْت عَلِيّ, Zaynab bint ʿAlīy; 626-yil 3-oktabr — 682), Ali ibn Abu Tolib va Fotima bint Muhammadning toʻngʻich qizi edi. Islom paygʻambari Muhammad uning onasi tomonidan bobosi boʻlgan va shuning uchun u Ahli Baytiga mansubdir. U nafaqat oʻzining xususiyatlari va harakatlari, balki Muhammad avlodidining davomchisi boʻlgani uchun ham hurmatga sazovor. Boshqa oila aʼzolari singari u ham islomning sunniy va shia mazhablarida qurbonlik, kuch va taqvo timsoli hisoblanadi.
| Zaynab bint Ali زَيْنَب بِنْت عَلِيّ | |
|---|---|
 Zaynab binti Ali ismining islom xattotligida yozilishi | |
| Tavalludi | Hijriy 5-yil, Jumadul avvalning 5-kuni Al-Hijoz, Madina |
| Vafoti | 15-Rajab, Hijriy 62-yil (57 yoshida) |
| Turmush oʻrtogʻi | Abdulloh ibn Jafar |
| Bolalari |
|
| Otasi | Ali ibn Abu Tolib |
| Onasi | Foṭima bint Muḥammad |
Zaynab Abdulloh ibn Jaʼfarga turmushga chiqib, toʻrt oʻgʻil va bir qiz koʻrgan. Zaynab uning akasi Husayn 680-yilda (hijriy 61-yilda) Yazid ibn Muoviyaga qarshi jang qilganida, unga hamroh boʻlgan. U jiyani Ali ibn Husayn Zayn al-Obidinni himoya qilishda muhim rol oʻynagan. Zaynab 681-yilda vafot etgan. Sayyida Zaynab masjidi Suriyaning Damashq shahrida joylashgan.[1]
Yoshlik davri
Zaynab Ali ibn Abu Tolib va uning xotini Muhammadning qizi Fotimaning uchinchi farzandi edi. Hijriy 5-yili (milodiy 626) Madinada5-Jumada ul-avvalda (3-avgust Yulian taqvimi) tugʻilgan.
Ikki katta akasi Hasan va Husayn ibn Ali kabi Zaynabga ham Muhammad ism qoʻygan.[2] „Zaynab“ ismi „otasining ziynati“ degan maʼnoni anglatadi. Ali roziyallohu anhuning uchta qizining ismi Zaynab edi, shuning uchun baʼzida bu Zaynabni „Katta Zaynab“ deb atashgan.[3] Tashqi koʻrinishidan u otasiga ham, bobosiga ham oʻxshardi.[4]
Fotima 632-yili Zaynab olti yoshida vafot etdi. Onasining iltimosiga koʻra, Zaynab qaysidir maʼnoda akalariga onalik vazifasini oʻz zimmasiga oldi. Natijada, aka-singil yaqin munosabatlarni rivojlantirdilar.[5]
Nikoh va oilaviy hayoti
Zaynab voyaga yetganida, oʻzining birinchi amakivachchasi, Alining jiyani Abdulloh ibn Jaʼfarga oddiy marosim bilan turmushga chiqdi. Zaynabning turmush oʻrtogʻi kambagʻal odam boʻlsa-da, er-xotin kamtarona hayot kechirganligi aytiladi. Ularning boyliklarining katta qismi xayriya ishlariga sarflangan.[6] U Madinada erkinlik va homiylik obroʻsini saqlab qoldi va unga „Saxovat okeani“ (arabchada Bahr al jud) taxallusi berildi.[7]
Zaynabning turmushga chiqishi uning oilasiga boʻlgan kuchli mehrini kamaytirmadi. Ali oʻz qizi va kuyoviga juda mehr qoʻydi, 37-hijriy yilda (657/65/8) xalifa boʻlib, poytaxtni Madinadan Kufaga koʻchirgach, Zaynab va Abdulloh u bilan birga koʻchib keldilar. Zaynab toʻrt oʻgʻil Ali, Avn, Muhammad va Abbosni va bir qizi Ummu Kulsumni dunyoga keltirdi. Shuningdek, uning Ummu Abdulloh ismli yana bir qizi borligiga ishoniladi.[8]
Baʼzi manbalarga koʻra, Zaynab boshqa ayollarga Qur’onni oʻrganishga va Islom haqida koʻproq maʼlumot olishga yordam berish uchun mashgʻulotlar oʻtkazgan. Uning tarjimai hollaridan biri boʻlgan "Haqiqat gʻalabasi" kitobiga koʻra, u bu amaliyotni Madinada boshlagan va keyinchalik otasi va oilasi bilan Kufaga koʻchib kelganida davom ettirgan.
Karbalo jangi
Muoviya I vafotidan bir muncha vaqt oʻtgach, Husayn Kufa ahli[9][10] daʼvatiga binoan musulmonlar jamoasiga rahbarlik qilish uchun Kufaga yoʻl oldi. Zaynab va uning uydagilarning koʻpchiligi ham unga hamrohlik qildi. Husayn qoʻshini yetib kelganda, Kufa ahli oʻz fikrlarini oʻzgartirib, xiyonat qilib, Karbalo jangida Husayn qoʻshiniga qoʻshilmadilar.[11]
Zaynab koʻp jihatdan zulm va adolatsizlikning boshqa shakllariga qarshilik koʻrsatishda namuna boʻlib xizmat qildi. Uning jiyani Ali ibn Husayn Zayn al-Obidinni Kufa hokimi (Ubayd Alloh ibn Ziyod) oʻlimga hukm qilganida, u oʻzini uning ustiga tashlab, „Allohga qasamki, men uni qoʻyib yubormayman“, deb baqirdi. Agar uni oʻldirmoqchi boʻlsangiz, u bilan birga meni ham oʻldirishingiz kerak boʻladi" dedi.[12] Zaynabning bu harakatidan taʼsirlangan asirlar Zayn al-Obidinning hayotini saqlab qolishdi. Zayn al-Obidin Husaynning Karbalo jangida omon qolgan oʻgʻillaridan yagona boʻlganligi sababli, bu jasoratli harakat Ali avlodining muhim qismini va shu tariqa shia islomida boʻlajak imomlarni saqlab qolishda muhim rol oʻynadi.
Zaynab va Husayn qoʻshinidan omon qolganlar, aksariyati ayollar va bolalar boʻlib, Yazidning poytaxti Damashqqa olib ketilib, u yerda asir boʻlgan. Anʼanaga koʻra, akasi Husayn va uning oʻgʻillari Avn va Muhammadning oʻlimidan iztirob chekkan Zaynab, roʻmolsiz yurishga majbur boʻlgan. Bu Muhammadning nabirasi boʻlgan yuqori martabali musulmon ayolga nisbatan katta haqorat edi.[13]
Zaynab Damashqda asirlikda boʻlganida, sevikli ukasi Husaynni yoʻqotgani uchun Yazid saroyida birinchi majlis yoki yigʻilish oʻtkazdi.[14]
Zaynabning taqvodorligining yana bir misoli, Yazidning saroyida suriyalik bir kishi unga asirdagi yosh qizlardan biri Fotima binti Husaynni berishni talab qilganida edi.[15] Zaynab suriyalik odam bunga loyiq emas va bunday martabaga ega emas, degan fikr bilan qarshi chiqdi. Yazid ikkala yoʻl bilan ham qaror qilish huquqiga ega ekanligini daʼvo qilganida, Zaynab qattiq javob qaytardi va „Siz, katta martaba egasi boʻlgan qoʻmondon, nohaq haqorat qilyapsiz va martabangiz bilan zulm qilyapsiz“, deb javob berdi.[16]
Bu sharh Zaynabga tegishli boʻlgan kattaroq vaʼzning ifodasidir, unda u Yazidni va uning koʻplab xatti-harakatlarini qoralaydi, xususan, uning Muhammad xonadoniga qilgan muomalasiga eʼtibor qaratadi. Zaynab Madina va Kufadagi boshqa ayollar bilan qilgan xutba juda taʼsirli va Qur’on tafsiridagi ishni eslatadi. U ham Kufada nutq soʻzladi. Ushbu vaʼzning toʻliq matni quyidagi tashqi havolalar boʻlimida havola qilingan.[17]
Nihoyat Yazid asirlarini ozod qildi va Madinaga qaytishiga ruxsat berdi. Qaytish yoʻlida odamlar yana Karbaloda toʻxtab, Husayn va u yerda halok boʻlganlar uchun motam tutdi.[14]
Yazid saroyidagi vaʼz
Safar oyining birinchi kuni[18] Turobiy rivoyatiga koʻra, Shomga yetib kelganlarida, oʻzlari va halok boʻlganlarning boshlari Yazid huzuriga olib ketilgan.[19] Unga har bir bosh va oʻldirilgan shaxslarning shaxsi bildirilgan. Keyin u eʼtiroz bildirayotgan ayolga eʼtibor qaratdi. Yazid: „Bu kibrli ayol kim?“ deb soʻradi. Ayol oʻrnidan turib javob berdi va dedi: „Nega ulardan [ayollardan] soʻrayapsiz? Soʻrang. Men sizga aytaman. Men Muhammadning nabirasiman. Men Fotimaning qiziman“. Bu gaplar mahkamadagi odamlarni hayratda qoldirdi. Oʻsha vaqtda Zaynab oʻzining xutbasini berdi (arabcha: خـطـبـة xutba, vaʼz).[19]
Shayx al-Mufidning rivoyatiga koʻra, Yazidning huzurida terisi qizil bir kishi Yaziddan qoʻlga olingan ayollardan birini unga choʻrilik qilishini soʻradi.[20]
Vafoti
Uning vafotining aniq sanasi va joyi aniq emas, ehtimol u Madinaga qaytganidan olti oy oʻtgach, hijriy 62-yili vafot etgan.[21] Baʼzi manbalarda uning oilasi bilan Madinadan Suriyaga, „Zaynabiya“ deb nomlanuvchi joyda sayohat paytida kasallikdan vafot etgani aytiladi.[22] Boshqalar uni Misrdan ekstraditsiya (jinoyatchini boshqa davlatga bermoq) qilinayotganda Yazid askarlari tomonidan oʻldirilgan deb taxmin qilishadi.[23]
Uning vafotining yilligi Jumada at-Soniy oyining 11 yoki 21-kuni, safar oyining 24 yoki Zulhijja oyining 16-kuniga toʻgʻri kelishi aytiladi. Baʼzilar uning qabrini Suriyaning Sayyida Zaynab shahridagi Sayyida Zaynab masjidida topish mumkinligini aytishadi. Shu bilan bir qatorda, koʻplab sunniylar uning qabri Qohirada joylashgan boshqa masjid Al-Sayida Zaynab masjidida boʻlishi mumkinligiga ishonishadi. Fotimiylar / Dovudiy Bohra Zaynab Qohirada dafn etilgan degan daʼvoni qoʻllab-quvvatlaydi.
Motam marosimi
Muharram oyining birinchi kunlaridan ashuroning oʻninchi kunigacha Karbalo jangi rivoyatlarini koʻzdan kechiruvchi vaʼzlarni oʻz ichiga olgan motam marosimida nafaqat Karbaloda halok boʻlganlarning oʻlimi, balki uning oʻrni ham yodga olinadi. Jangdagi ayollar, xususan, Zaynab[24] „Husayn ibn Alining xabarini yetkazuvchi“ sifatida shia shaharlarida amalga oshiriladi.[25]
Paygʻambarlik naslining oʻlimi uchun yigʻilish yoki marosim hanuzgacha shia islomining ajralmas qismi sifatida qoʻllaniladi.
Tarixiy taʼsir
Ravand Usmonga koʻra, Karbalo jangida Zaynab shafqatsizlikka qarshi turuvchi ayol sifatida tanishtirilgan, shuning uchun bu rolni Eron inqilobida, shuningdek, Livanda soʻnggi oʻttiz yillikda ayollar bajargan.
Hamshiralar kuni
Eronda uning tugʻilgan kuni hamshiralar kuni sifatida tan olingan, chunki u Husaynning oʻgʻli Ali kabi bolalarni emizgan[16], shuningdek, Karbalo jangida yaralanganlarga gʻamxoʻrlik qilgani uchun. Ravand Usmon taʼkidlaganidek, Zaynabning tirik qolganlar orasida boʻlgan Aliga gʻamxoʻrlik qilishi uning oʻz zimmasiga olgan gʻayrioddiy rolini koʻrsatadi va bu anʼanaviy xatti-harakatlarga zid keladi. Bundan tashqari, muallif uning fidoyilik va siyosiy rolini taʼkidlaydi.
Galereya
Til'la e Zaynab: Iroqdagi Karbalo jangida Zaynab Husayn ibn Alini kuzatgan joy.
Zaynab gumbazi, Damashq
Zaynab Karbalo jangini tomosha qilgan joy- Al-Sayda Zaynab masjidi, Qohira, MisrAl-Sayda Zaynab masjidi, Qohira, Misr
Zarih Bibi Zaynab, Qohira
Damashqdagi Sayyida Zaynab masjidi, Suriya
.jpg)
