Ludwig Wittgenstein

Primeros años

Revolutionär wird der sein, der sich selbst revolutionieren kann.
‘Revolucionariu va ser aquel que pueda revolucionase a sigo mesmu’.

Vermischte Bemerkungen, 252

Ludwig Wittgenstein nació en Viena el 26 d'abril de 1889, de Karl y de Leopoldine Kalmus. Foi'l más nuevu d'ocho fíos, nacíu nuna de les families más prominentes y riques del Imperiu austrohúngaru.

Los sos güelos paternos, Hermann Christian y Fanny Wittgenstein (que yera una prima primera del famosu violinista Joseph Joachim^[12]), yeren dambos nacíos en families xudíes pero más tarde convertíes al protestantismu, y dempués de que se treslladaren de Saxonia a Viena nos años 1850, asimilar a les clases profesionales protestantes vieneses.

El padre de Ludwig, Karl Wittgenstein, convertir nun industrial y fixo la so fortuna col fierro y l'aceru. A finales de los años 1880, Karl controlaba un monopoliu efeutivu sobre los recursos del fierro y l'aceru dientro del imperiu y foi unu de los homes más ricos del mundu.^[11] Finalmente, Karl tresfirió enforma de la so capital a propiedaes inmobiliaries, aiciones de capital, metales preciosos y reserves de divises estranxeres, que taba espardíu al traviés de Suiza, Austria, los Países Baxos y América del Norte. Poro, la riqueza colosal de la familia foi aisllada de les crisis d'inflación que siguieron nos años posteriores.^[13]

La madre de Ludwig, Leopoldine Kalmus, nació d'un padre xudíu y una madre católica, y yera una tía del ganador del premiu Nobel Friedrich Hayek per parte materna. A pesar de la conversión al protestantismu de los sos güelos paternos, los fíos de los Wittgenstein fueron bautizaos como católicos romanos —la fe de la so güela materna— y Ludwig recibió un entierru católicu romanu dempués de la so muerte.^[14]

Ludwig creció nun llar qu'apurría un ambiente escepcionalmente intenso pa la realización artística ya intelectual. Los sos padres yeren aficionaos a la música y tolos sos fíos tuvieron dotes intelectuales y artístiques. L'hermanu mayor de Ludwig, Paul Wittgenstein convertir nun pianista concertista de fama mundial quien siguió la so carrera como concertista inclusive en perdiendo'l brazu derechu na Primer Guerra Mundial (1914-1918), motivando que Maurice Ravel compunxera pa él en 1931 el so famosu Conciertu pa pianu pa la manzorga.^[15]La casa de los Wittgenstein atraía a xente culto, especialmente a músicos. La familia recibía visites frecuentes d'artistes como Gustav Mahler. Tola educación musical de Ludwig sería bien importante pa él. Inclusive utilizó exemplos musicales nos sos escritos filosóficos. Otra non tan afortunáu heriedu que pudo tener foi l'enclín al suicidiu: trés de los sos cuatro hermanos varón quitaron la vida.

Wittgenstein cursó los sos estudios a principios del sieglu XX na escuela secundaria de Linz, la Realschule Bundesrealgymnasium Fadingerstrasse. Nesa mesma escuela tamién estudiaba daquella Adolf Hitler. Esiste una semeya fechada en 1901 na cual puede apreciase a dambos, xunto col restu de los alumnos y unu de los sos profesores, posando pa la semeya escolar añal. Pertenez a un llibru escritu pola australiana Kimberley Cornish tituláu The Jew of Linz: Wittgenstein, Hitler and Their Secret Battle for the Mind (1998). Según dicha escritora, el mozu Ludwig yera'l neñu xudíu al que darréu se referirá Adolf Hitler na so obra Mein kampf, anque esta teoría ta en disputa.^[16]

El primer interés intelectual de Wittgenstein nun foi la filosofía sinón la inxeniería. El so estudios llevar, de primeres, a Berlín y darréu a Manchester (Reinu Xuníu), onde s'atopaba la vanguardia de la inxeniería aeronáutica. Como resultáu del so primer trabayu, presentó una patente pa un motor a reaición en 1911 que paez tuvo cierta influencia nel diseñu futuru de los motores pa helicópteros. Tando n'Inglaterra interesar pola filosofía de les matemátiques y entró en contautu con Bertrand Russell con quien empezaría una tormentosa rellación. Sicasí esti ambiente inglés ye'l que llanzó la so carrera intelectual, con amigos como George Moore o l'economista John Maynard Keynes.

Wittgenstein caltuvo una posición bien crítica sobre los sos colegues filósofos ya inclusive sobre lo que podíen opinar d'él otres figures del ámbitu científicu:

Yeme indiferente que'l científicu occidental típicu entiéndame o me valore, yá que nun entiende l'espíritu col qu'escribo. La nuesa civilización carauterizar pola pallabra 'progresu'. El progresu ye la so forma, non una de les sos cualidaes, el progresar. Ye típicamente constructiva. La so actividá finca en construyir un productu cada vegada más complicáu. Y entá la claridá ta al serviciu d'esti fin; nun ye un fin en sí. Pa mi, otra manera, la claridá, la tresparencia, ye un fin en sí.

Aforismos. Cultura y valor, 30.

En 1919 arrenunció a la parte de la fortuna familiar qu'heredara cuando'l so padre morrió. El dineru foi estremáu ente les sos hermanes Helene y Hermine y el so hermanu Paul. Ludwig aportunó que lu prometieren que nunca se lo devolveríen.

Muerte

Ludwig Wittgenstein morrió en Cambridge, en casa del so médicu, el doctor Bevan, el 29 d'abril de 1951, en negándose a recibir tratamientu médicu contra'l cáncer de próstata que sufría. Atopábase trabayando nun manuscritu qu'analizaba los supuestos y condiciones de la certidume, publicáu de manera póstuma pola heredera de los sos trabayos, Elizabeth Anscombe, sol títulu Sobre la certidume. Dizse que les sos últimes pallabres fueron: "Di-yos que la mio vida foi maraviyosa". La so última voluntá foi gociar d'un funeral católicu.

El pensamientu filosóficu de Wittgenstein suel estremase en dos periodos: el primer periodu xira en redol al so primer trabayu importante, publicáu en 1923: el Tractatus logico-philosophicus. Depués de la so publicación, Wittgenstein dexó la filosofía, creyendo haber resueltu tolos problemes filosóficos. Dellos años dempués, tres dellos trespiés, Wittgenstein volvió enseñar y filosofar, pero con un espíritu bien distintu al qu'empunxo'l so trabayu anterior. D'esti segundu periodu resultaron les Investigaciones filosófiques, publicaes de manera póstuma en 1953. Estos dos trabayos son tan distintos, que dacuando se fala d'un "primer Wittgenstein" o "Wittgenstein del Tractatus", y de un "segundu Wittgenstein" o "Wittgenstein de les Investigaciones".

Primer Wittgenstein: el Tractatus logico-philosophicus

El Tractatus logico-philosophicus foi'l primer llibru escritu por Wittgenstein y l'únicu qu'él vio publicáu en vida. La primer publicación foi na revista alemana Annalen der Naturphilosophie (XIV, 3-4, páxs. 185-262), sol títulu Logisch-Philosophische Abhandlung. Un añu más tarde (en 1922) apaecería la primer edición billingüe (alemán-inglés) na editorial Kegan Paul de Londres, acompañáu d'una introducción de Bertrand Russell, y yá sol títulu en llatín col que más se lo conoz. Ye'l principal testu en que Wittgenstein espresa'l so pensamientu del llamáu "primer periodu".

El Tractatus ye un testu complexu que s'empresta a diverses llectures. Nuna primer llectura, preséntase como un llibru que pretende esplicar el funcionamientu de la lóxica (desenvuelta primeramente por Gottlob Frege y por Russell, ente otros), tratando d'amosar coles mesmes que la lóxica ye l'andamiaxe o la estructura sobre la cual llevántase'l nuesu llinguaxe descriptivu (nuesa ciencia) y el nuesu mundu (que ye aquello que'l nuesu llinguaxe o la nuesa ciencia describe). La tesis fundamental del Tractatus ye esta estrecha vinculación estructural (o formal) ente llinguaxe y mundu, hasta tal puntu que: «les llendes del mio llinguaxe son les llendes del mio mundu» (Tractatus: § 5.6). N'efeutu, aquello que comparten el mundu, el llinguaxe y el pensamientu ye la forma lóxica (logische Form), gracies a la cual podemos faer figures del mundu pa describilo.

Nel Tractatus, el mundu (Welt), ye la totalidá de los fechos, esto ye, de lo que ye'l casu (lo qu'asocede, lo que se da efeutivamente) (Tractatus: §§ 1-2). Los fechos son "estaos de coses" (Sachverhalt), esto ye, oxetos en cierta rellación (Tractatus: §§ 2-2.01). Por casu, un fechu ye que'l llibru ta sobre la mesa, lo cual revélase como una rellación ente "el llibru" (que podemos llamar oxetu "a") y "la mesa" (que podemos llamar oxetu "b"). Según Wittgenstein, los fechos tienen una estructura lóxica que dexa la construcción de proposiciones que representen o figuren (del alemán Bild) esi estáu de coses. "El llibru ta sobre la mesa", trascrito a llinguaxe lóxicu, esprésase: "aRb". Al igual qu'un fechu ye una rellación ente oxetos, una proposición va ser una concatenación de nomes (los cualos van tener como referencia los oxetos). Pa Wittgenstein el llinguaxe descriptivu funciona igual qu'una maqueta, na cual representamos los fechos asitiando pieces que faen les vegaes de los oxetos representaos. Nel Tractatus, el llinguaxe ta formáu fundamentalmente por nomes (falamos, naturalmente, del llinguaxe una vegada que ye analizáu lóxicamente).

D'esta idea tan fundamental estrayi Wittgenstein tola so teoría de la figuración (o de la significación) y de la verdá. Una proposición va ser significativa, o va tener sentíu (del alemán Sinn), na midida na que represente un estáu de coses lóxicamente posible. Otra cosa distinta ye que la proposición seya verdadera o falsa. Una proposición con sentíu figura un estáu de coses posible. Por que la proposición seya verdadera, el fechu que describe tien de dase efeutivamente (ten de ser el casu). Si'l fechu descritu nun se da, entós la proposición ye falsa. Pero nesti casu, seya falsa esto ye verdadera, la proposición tien sentíu, porque describe un estáu de coses posible. «El mundu ye tolo que sía'l casu» (Tractatus: § 1); la realidá (Wirklichkeit) va ser la totalidá de los fechos posibles, los que se dan y los que nun se dan (Tractatus: § 2.06 y § 2.202).

Otra tesis fundamental del Tractatus ye la identidá ente'l llinguaxe significativu y el pensamientu, dando a entender que los nuesos pensamientos (les representaciones mentales que faemos de la realidá) ríxense igualmente pola lóxica de les proposiciones, pos: «La figura lóxica de los fechos ye'l pensamientu» (Tractatus: § 3) o «El pensamientu ye la proposición con sentíu» (Tractatus: § 4). D'esta miente, si daqué ye pensable, hai de ser tamién posible (Tractatus: § 3.02), esto ye, hai de poder recoyese nuna proposición con sentíu (sía ésta verdadera o falsa). El pensamientu ye una representación de la realidá. La realidá ye aquello que puede describise col llinguaxe (nesti sentíu, apréciase que la realidá nel Tractatus ye una imaxe que resulta d'un llinguaxe descriptivu, y non una realidá en sí; por eso les llendes de el mio llinguaxe son les llendes de el mio mundu).

Este ye la manera en que Wittgenstein determina de qué podemos falar con sentíu y de qué nun podemos falar. Podemos falar, esto ye, dicir verdaes o falsedaes, siempres y cuando utilicemos el llinguaxe pa figurar estaos de coses o fechos posibles del mundu. Namái ye posible falar con sentíu de la realidá. Este ye'l puntu en que'l Tractatus ye interpretáu como abogáu del empirismu o como una apoloxía de la ciencia, yá que namái la ciencia ye capaz de dicir daqué con sentíu; y «De lo que nun se puede falar, hai que callar» (Tractatus: § 7). Agora bien, el verdaderu y orixinal pensamientu de Wittgenstein empieza equí. Si, como diz el Tractatus namái ye posible falar con sentíu de los fechos del mundu: ¿qué asocede colos testos de filosofía ysobremanera, coles proposiciones del propiu Tractatus? N'efeutu, el Tractatus nun describe fechos posibles nin fechos del mundu, sinón que fala del llinguaxe y de la lóxica que rixe'l nuesu pensamientu y el nuesu mundu, etc.

Entra asina en xuegu la polémica -pero fundamental- distinción ente dicir y amosar que'l mesmu Wittgenstein consideraba'l nucleu de la filosofía. La forma lóxica y la lóxica polo xeneral nun pueden espresase, vale dicir: nun puede crease una proposición con sentíu en que se describa la lóxica, porque la lóxica amuésase nes proposiciones con sentíu (qu'espresen el dase o nun dase d'un estáu de coses). La lóxica ta presente en toles proposiciones, pero nun ye felicidá por nenguna d'elles. Nesti sentíu: «La lóxica ye trascendental» (Tractatus: § 6.13).

La lóxica establez cuál ye la llende del llinguaxe, del pensamientu y del mundu, y de esa manera amuésase el mesmu llende, que yá nun pertenez al mundu, quedando fora d'esi ámbitu de lo pensable y expresable. Ye por ello que, como indica Wittgenstein: «Hai, verdaderamente, lo inespresable. Se amuesa, ye lo místico» (Tractatus: § 6.522). La xera de la filosofía ye, entós, precisamente, llegar hasta los casos llende del llinguaxe, onde yá nun falamos del mundu pero, sicasí, sí queda amosáu lo inespresable. Este ye'l casu de les tautoloxíes, les contradicciones y, polo xeneral, les proposiciones propies de la lóxica.

Análogamente, tal que s'apunta escontra'l final del Tractatus, la ética (esto ye, aquello que trata de falar sobre lo que seya bonu o malu, lo pervalible, el sentíu de la vida, etc.) ye tamién inespresable y trascendental (Tractatus: §§ 6.4-6.43). La ética, lo que seya bonu o pervalible, nun camuda nada los fechos del mundu; el valor tien de morar fora del mundu, nel ámbitu de lo místico. De lo místico nun puede falase, pero una y otra vez amuésase en cada unu de los fechos qu'esperimentamos.

Nuna carta que Wittgenstein escribió al so amigu Ludwig von Ficker (escontra 1919), diz que'l sentíu últimu del so Tractatus logico-philosophicus ye éticu; y de siguío añade:

La mio obra componer de dos partes: de la qu'equí apaez, y de too aquello que nun escribí. Y precisamente esta segunda parte ye la más importante. El mio llibru, n'efeutu, delimita per dientro lo ético, por dicir; y toi convencíu de que, puramente, solo puede delimitarse asina. Creo, nuna pallabra, que tou aquello sobre lo que munchos güei faluquien lo punxi n'evidencia yo nel mio llibru guardando callo sobre ello. [...] Aconseyaríalu agora lleer el prólogu y el final, yá que son ellos los qu'espresen con mayor inmediatez el sentíu.

Fragmentu recoyíu y traducíu na "Introducción" de Isidoro Reguera y Jacobo Muñoz (1986) a la so edición
del Tractatus logico-philosophicus, Madrid: Alianza, 2002; páx. ix

Segundu Wittgenstein: les Investigaciones filosófiques

Les Investigaciones filosófiques son el principal testu en que se recueye'l pensamientu del llamáu segundu Wittgenstein. La traza más importante d'esta segunda dómina ta nun cambéu de perspeutiva y paradigma nel so estudiu filosóficu del llinguaxe. Si nel Tractatus adoptaba un puntu de vista lóxicu pal escrutiniu del llinguaxe, esti segundu Wittgenstein llega al convencimiento de que'l puntu de vista afechu ye de calter pragmatista: nun se trata de buscar les estructures lóxiques del llinguaxe, sinón d'estudiar cómo se porten los usuarios d'un llinguaxe, cómo aprendemos a falar y para qué nos sirve.

Nes Investigaciones, Wittgenstein sostién que'l significáu de les pallabres y el sentíu de les proposiciones ta na so función, el so usu (Gebrauch) nel llinguaxe. Vale dicir que preguntar pol significáu d'una pallabra o pol sentíu d'una proposición equival a preguntar cómo s'usa. Per otra parte, yá que dichos usos son munchos y multiformes, el criteriu pa determinar l'usu correutu d'una pallabra o d'una proposición va tar determináu pol contestu al cual perteneza, que siempres va ser un reflexu de la forma de vida de los falantes. Dichu contestu recibe'l nome de xuegu de llinguaxe (Sprachspiel).^[17] Estos xuegos de llinguaxe nun comparten una esencia común sinón que caltienen una paecencia de familia (Familienähnlichkeiten). D'esto síguese que lo absurdo d'una proposición va aniciar n'usala fuera del xuegu de llinguaxe que-y ye propiu.

Una tesis fundamental de les Investigaciones ye la imposibilidá d'un llinguaxe priváu. Pa Wittgenstein, un llinguaxe ye un conglomeráu de xuegos, que van tar rexíos cada unu poles sos propies regles. L'asuntu ta n'entender qu'estes regles nun pueden ser quitaes, ye dicir que nun podemos siguir privadamente una regla. La razón ta en que l'únicu criteriu pa saber que siguimos correutamente la regla ta nel usu habitual d'una comunidá: si pierdo nuna islla erma, y establezo un xuegu pa entreteneme, a otru día nun puedo tar seguru de si cumplo les mesmes regles que'l día anterior, pos bien podría fallame la memoria o alloriar. Lo mesmo asocede colos xuegos de llinguaxe: pertenecen a una coleutividá y nunca a un individuu solu. Esto va tener importantes consecuencies pa la posterior filosofía de la mente, pos ¿qué asocede con esos términos que refieren a les nueses esperiencies privaes, los llamaos términos mentales, como "dolor"? El significáu de la pallabra "dolor" ye conocíu por toos. Sicasí, yo nun puedo saber si llames "dolor" a lo mesmo que yo, yá que yo nun puedo esperimentar el to dolor, sinón solamente'l míu. Esto lleva a Wittgenstein a entender que l'usu de la pallabra "dolor" vien acomuñáu a otra serie d'actitúes y comportamientos (quexes, xestos o cares de dolor, etc.) y que namái con base a ello terminamos per acomuñar la pallabra "dolor" a eso que sentimos privadamente.

Per otru llau, dende esta mesma perspeutiva, los llamaos "problemes filosóficos" nun son en realidad problemes, sinón perplexidaes. Cuando faemos filosofía, enredámonos nun xuegu de llinguaxe que les sos regles nun tán determinaes, yá que ye la mesma filosofía la que pretende establecer eses regles; ye una suerte de círculu viciosu. D'ende que la misión de la filosofía sía, pa Wittgenstein, "lluchar contra l'embruxu del nuesu entendimientu per mediu del llinguaxe".

Mario Bunge considera al segundu Wittgenstein como un bon exemplu de les desventaxes de pensamientu sectorial, que los sos llibros son coleiciones d'aforismos y exemplos ensin conexón mutua.^[18]

Diferencies ente'l primera y el segundu Wittgenstein

Ente que pal primera Wittgenstein había un solu llinguaxe, a saber: el llinguaxe ideal compuestu pola totalidá de les proposiciones significatives (llinguaxe descriptivu), pal segundu Wittgenstein el llinguaxe espresar nuna pluralidá de distintos "xuegos de llinguaxe" (del que'l descriptivu ye namái un casu). Cabo dicir que'l primera Wittgenstein realza la sustitución "esplicativa" frente a la "inductiva" -carauterística del segundu Wittgenstein- nuna segunda parte más introspectiva del llinguaxe exactu, calificándolo d'una manera más fayadiza al usu, como se dixo del primer y segundu Wittgenstein; en cuantes que la inversión del significáu, inversión producida pola reiteración del significáu opuestu al direutu, puede camudar el contestu de la proposición y coles mesmes almitila. Per otra parte, el primer Wittgenstein definía lo absurdo o insensatu d'una proposición en cuantes que ésta degolaba les llendes del llinguaxe significativu, ente que'l segundu Wittgenstien entiende qu'una proposición resulta absurda na midida na que ésta intenta ser usada dientro d'un xuegu de llinguaxe al cual nun pertenez. D'ende que, pal primera Wittgenstein, el significáu taba determináu pola referencia, lo qu'equival a dicir que si una pallabra nun noma nenguna cosa o nuna proposición nun figura nengún fechu, escarez de significáu en cuantes que resulta imposible asigna-y un determináu valor de verdá. Pero'l segundu Wittgenstein reconoz que nel llinguaxe ordinariu la función descriptiva ye una de les tantes funciones del llinguaxe y que, poro, el dominiu del significáu ye muncho más vastu que'l de la referencia. Asina, pal segundu Wittgenstein, el sentíu d'una proposición o'l significáu d'una pallabra ye la so función, esto ye que ta determináu pol usu que se faiga de la mesma. En resume: el criteriu referencial del significáu ye reemplazáu pol criteriu pragmáticu del significáu.

Tocantes a la noción de verdá, el primer Wittgenstein adopta ensin más el criteriu correspondentista, yá que, en virtú de la rellación isomórfica ente llinguaxe y mundu, la verdá constitúyese como la correspondencia ente'l sentíu de (lo representao en) una proposición y un fechu. Pero yá que el segundu Wittgenstein postula distintos usos posibles del llinguaxe más allá del descriptivu, l'aplicación del criteriu semánticu de verdá paez quedar acutada al ámbitu del llinguaxe puramente descriptivu.

• (1921) Tractatus logico-philosophicus (Logisch-Philosophische Abhandlung).
• (1929) Dellos comentarios sobre lóxica formal (Some Remarks on Logical Form).
• (1935) Los cuadiernos azul y marrón (The Blue and Brown Books).
• (1953) Investigaciones filosófiques (Philosophische Untersuchungen).

• Xuegu del llinguaxe
• Neopositivismo lóxicu
• Saúl Kripke
• Círculu de Viena
• Bertrand Russell
• Wittgenstein (película).

• "Esencialismu y Universales",Esencia-Del Llinguaxe-Filosofia-Wittgensteniana-Alejandro-Tomasini-Bassols-Pp-17-a-35-Sccholaris "La Esencia del Llinguaxe",Sustancia-Del Mundu-Filosofia-Wittgensteniana-Alejanfro-Tomasini-Bassols-Pp-135-a-154-Scholaris "La Sustancia del Mundu","Nomes y Esistencia""Lo apriori", en: TOMASINI Bassols, Alejandro, Enigmes Filosóficos y Filosofía Wittgensteiniana, Méxicu, Edere, 2002,420 pp.
• FLÓREZ Alfonso, Holguín Madalena, Meléndez Raúl [Compiladores], espeyu-a-les ferramientes-ensayos-sobre-el pensamientu-de-Wittgenstein Del Espeyu a les Ferramientes. Ensayos sobre'l pensamientu de Wittgenstein, Bogotá, Sieglu del Home Editores,2003, 303 pp.
• HEATON, John y GROVES, Judy, Wittgenstein pa Primerizos [tr. Daniela Rodrigues Gesualdi], Buenos Aires, Editorial Yera Naciente – Documentales Ilustraos, 2002, 175 pp. [Coleición “Pa Primerices”]
• "Ludwig Wittgenstein", FERRATER Mora, José, en VON WRIGHT Henrik, Malcolm Norman, Pole David y Mora Ferrater, Les Filosofíes de Ludwig Wittgenstein [Tr. Ricardo Xornada], Barcelona, Ediciones Oikos-Tau, 1966, pp. 13-20.
• Apel, Karl-Otto (1967). escritu en Méxicu. «Wittgenstein y Heidegger: La entruga pol sentíu del ser y el barruntu de falta de sentíu contra toa metafísica». Dianoia. Anuariu de filosofía (Fondu de Cultura Económica):  páxs. 111-148. 
• Ayeri, Alfred Jules (1986). Wittgenstein. Barcelona: Crítica.
• Kenny, Anthony (1995). Wittgenstein, Traducíu por Alfredo Deaño, Madrid: Alianza. ISBN 978-84-206-2328-3.
• Krebs, Victor J. (2008). La recuperación del sentíu: Wittgenstein, la filosofía y lo trascendente. Caracas: Equinocciu.
• López de Santa María Delgado, Pilar (1986). Introducción a Wittgenstein. Barcelona: Herder.
• Monk, Ray (2002). Ludwig Wittgenstein. El deber d'un xeniu. Barcelona: Anagrama.
• Muguerza, Javier (1992). «Les voces étiques del callo». El silenciu (Madrid: Alianza). 
• Padilla Gálvez, Jesús (2007). El llaberintu del llinguaxe. Ludwig Wittgenstein y la filosofía analítica. Cuenca: UCLM. ISBN 978-84-8427-510-7.
• Padilla Gálvez, Jesús (2009). Wittgenstein I. Llectures tractarianas. Madrid, Méxicu D. F.: Plaza y Valdés. ISBN 978-84-96780-18-7.
• Padilla Gálvez, Jesús (2014). Escontra la representación perspicua. Wittgenstein 2.. Valencia: Editorial Tirant lo Blanch. ISBN 9788416062287.
• Peursen, Cornelis A. van (1973). Ludwig Wittgenstein. Buenos Aires: Lohlé.
• Sádaba, Javier. (1980).Conocer a Wittgenstein y la so obra. Barcelona: Dopesa, 1980.
• Sádaba, Javier. (1984). Relixón, maxa o metafísica (l'otru Wittgenstein). Madrid: Llibertaries, 1984.
• Sádaba, Javier. (2014). “Wittgenstein: El cabezaleru d'una nueva filosofía. En Filosofía güei.
• Sádaba, Javier. (1978). A vueltes con Wittgenstein, lóxica, Viena y Gay Power. El Basiliscu: Revista de filosofía, ciencies humanes, teoría de la ciencia y de la cultura, 1978, non 2, páx. 103-106.
• Sádaba, Javier. (1979). Heriedu y réfugos de Wittgenstein, Perdura, Madrid,1979. Páx. 8 – 15.
• Sádaba, Javier. (1982). Al respective de un próximu llibru de Wittgenstein, Mathesis, Revista de Filosofía, Madrid, nᵘ5, febreru de 1982, Páx. 11 – 14.
• Sádaba, Javier. (1990). Wittgenstein, ética y relixón. Cuadiernu gris, Nᵘ7-8, 1990, páxs. 44-54.
• Sádaba, Javier. (1998). Lo místico en Wittgenstein. Taula, quaderns de pensament, 1998, non 29-30, p. 57-64.
• Sádaba, Javier. (2005). Abluco ante'l mundu y sentíu de la vida en Wittgenstein. Areté: Revista de Filosofía, 2005, vol. 17, non 1, p. 115-128.
• Sádaba, Javier. (2005). Wittgenstein y Tugendhat. Cuadiernos hispanoamericanos, 2005, nᵘ663. Páx. 31-38.
• Sádaba, Javier. (2006). Wittgenstein: ¿conservador o progresista? Enrahonar: quaderns de filosofia, 2006, nᵘ7, Páx.145-152.
• Sádaba, Javier. (2011). Hacker sobre Wittgenstein. En Antropoloxía de Wittgenstein: cavilgando con PMS Hacker. Plaza y Valdés, 2011. Páx. 159-168.
• Santamaría, Freddy. Wittgenstein frente a la busca russelliana d'un llinguaxe lóxicamente perfectu.
• Tomasini, Alejandro (1994). Los atomismos lóxicos de Russell y Wittgenstein. Méxicu: Institutu d'Investigaciones Filosófiques.

N'inglés

• Hans, Sluga and Stem, David G. Editors, The Cambridge Companion to Wittgenstein, New York, Cambridge University Press, 1996, 498 pp. [Series of Cambridge Companion] / Versión descargable
• McMANUS, Dennis, pallabres-Tractatus-de-Wittgenstein-Dennis-McManus The Enchantment of words. Wittgenstein's Tractatus Logico Philosophicus, Great Britain, Clarendon Press-Oxford, 2006, 268 pp.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Ludwig Wittgenstein.

Ye obligatoriu indicar l'idioma de Wikisource.

• Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Ludwig Wittgenstein.
• Wittgenstein nel sitiu web The Cambridge Wittgenstein Archive.
• Wittgenstein, Hermine: El mio hermanu Ludwig.
• Wittgenstein nel sitiu web The Wittgenstein Archives, na Universidá de Bergen (WAB).
• «Ludwig Wittgenstein», artículu nel sitiu web Philosohica: enciclopedia filosófica online.
• Tractatus logico-philosophicus, hipertestu de la edición billingüe Ogden.
• «Wittgenstein: philosophical engineer», artículu nel sitiu web Faculty.
• «El conceutu de filosofía y la noción de problema en Wittgenstein», artículu nel sitiu web Pendiente de Migración (de la UCM).
• «Ludwig Wittgenstein, El filósofu de Viena», artículu nel sitiu web Cindy Philosophy.
• «La función terapéutica de la filosofía y la noción de problema en Wittgenstein», artículu de la Ludwig Wittgenstein Society, en Rosebud (Dublín), publicáu nel sitiu web Rinabrundu.com.